Nikola Teslanın gündəliyi: ehtiyac içində

Mən mövhumatçı deyiləm, lakin xatirələrimi yazmağıma ara verməyə məcbur edən xəstəliyin bir işarə olduğunu düşünmüşdüm. Həyatımın ən pis, ən faciəvi dövrünü yazmağa başlamağa hazırlaşdığım zaman baş verən hadisə belə düşünməyimə səbəb olmuşdu.  

Xəstəlik dövrü ərzində xatirələrimi yazmaq imkanına malik deyildim, sağalandan sonra isə itirdiklərimi bərpa etmək, özümə gəlmək üçün tezliklə qayıdıb işlərimi qaydasına salmalıydım. Keçən müddət ərzində iş cığırından çıxmış, lazımsız istiqamətə yönəlmişdi. Bundan əlavə, dərhal öz məsələlərimlə məşğul olmaq yerinə, başqalarının səhvlərini düzəltməliydim. Mən başqalarının yalnışını düzəltməyi heç bir dilxorçuluqla müqaisə edə bilmirəm. Bəlkə də yalnız xəstəlik eyni təsirə malik ola bilər. Xəstələnmək, dünyada başımıza gələ biləcək ən pis hadisədir. Gücsüz və köməksiz vəziyyətdə uzanıb qalırsan, özünü gərəksiz hiss edir və bu fikirdən əziyyət çəkirsən.

İşlərin  bütün vaxtımı ələ keçirdiyindən, xatirələrimi yazmağı tamamilə unutdum. Mənim iş prinsipim, dağlara səyahətə çıxmağa bənzəyir. Qorxulu bir yolla addımlayırsan, burnunun ucundakı qayalardan başqa heç nə görünmür, lakin qəfil özünü zirvədə görür, hər tərəfə boylanır, uzaqları görür və hər şeyi xatırlayırsan. Asta-asta irəliləyən ağır iş dövrü irəliyə sıçrayışla əvəzlənən kimi qəfildən düşüncələrin bir İdeya ətrafında bərqərar olur.

Daha sonra xatirələrimi yada salsam da, yazmaqdan çəkinirdim, yenidən başıma hansısa pis iş gəlməyindən ehtiyatlanırdım. Tipik yaşlılıq qaramatı, heç bir məntiqə uyğun olmayan fikirlər qeydlərimi davam etdirməyimə mane olurdu. Lakin o gün gəlib çatdı, mən öz –özümə: “Bu nə deməkdir, Nikola Tesla, bu sənsən? Bu nə bədgümanlıqdır, bu nə axmaqlıqdır”- deyə sual verdim. Özümü xeyli məzəmmət etdikdən sonra xatirələrimi qaldığım yerdən başlayaraq yazmağa qərar verdim.       Beləliklə, 1886-cı ilin sonu və həmin qış mənim həyatımın ən çətin dövrü sayıla bilər. Evə qayıtmaq fikrindən imtina etmişdim, çünki məğlub kimi qayıtmaq və yenidən hər şeyə başdan başlamaq biabırçılıqdı. Utanır və ümidimi itirməyimə təəssüf edirdim. Birləşmiş Ştatlarda məni böyük və parlaq gələcək gözlədiyinə inanmışdım. Əvvəl bütün ümidlərim Edisonla bağlıydı, sonra “öz” şirkətimlə və hər ikisi darmadağın olmuşdu. Hətta ixtira etdiyim lampaların müəlliflik hüququ belə mənə deyil, Leynlə Vaylın ələ keçirdikləri şirkətə verilmişdi. Əlimdə qalan səhmlərin heç nəyə yaramadığını bilsəm də onları banka təqdim edib ya satmaq, ya da borc götürmək istədiyimi dedim, lakin bankdan bunun mümkün olmadığını bildirdilər. Amerkanlar belə həllarda:”Sizin səhmlər çap olunduğu kağızın pulunu ödəmir”- deyirlər. Kim bilir, bəlkə də səhmlərimi gəmi bileti almağa və yolda ac qalmamağıma yetəcək qiymətə sata bilsəydim,  Avropaya qayıdacaqdım. Lakin mənə pul vermədilər. Heç nəyim qalmamışdı. Daha doğrusu, qalan qəpik-quruşum da heç nəyə yetmirdi. Çox yoxsul bir otaq kirayələyib səhər və günorta yeməyi cəmi on sentə başa gələn yerlərdə nahar etməyə başladım.

Mühəndis işi tapa bilmirdim. Heç nəyi gizlətmədən əvvəl Edisonun yanında işlədiyimi, sonra isə “Tesla Elektrik İşıq və İstehsalat Şirkətinin” ortağı olduğumu söyləyirdim. Həmişə düzünü söyləyirəm. Mənim, keçmiş ortaqlardan birinin muzdlu iş axtarması gələcək işəgötürənlərim tərəfindən həyəcanla qarşılandı. Burda bəxti gətirməyənləri sevmirlər. İşəgötürənlərim Edisona və Leynlə Vayla sorğu yolladılar. Bu alçaqların mənə atdıqları iftiralardan sonra iş tapmağım barədə söhbət gedə bilməzdi. İşəgötürənlərdən biri Vayldan və Edisondan haqqımda öyrəndiklərinin hamısını mənə çatdırdı. Onlar, sanki razılığa gəlib eyni mahnını oxuyurdular, mənim ruhi xəstə, davakar, hər şeydən narazı olduğumu, ixtiraçılığımın isə başqalarının ixtiralarına sahib çıxmaqdan ibarət olduğunu deyirdilər. Onların sözünə görə, məndən mühəndis çıxmazdı. Edison lampaları dəyişməkdən başqa bir işə yaramadığımı demişdi. Mən bütün bu cəfəngiyyatı eşidənqə qulaqlarıma inamamışdım.

Ümidsiz vəziyyətdəydim. İş təcrübəsi olmadan heç yerə işə düzələ bilmirdim, Edisonla keçmiş ortaqlarımın isə mənə zəmanət verməyəcəyi göz qabağındaydı. Edisonun Kontinental Şirkətində və Amerika Telefon Şirkətində işə düzəlməyə heç cəhd də etmədim, onların hamısına Edison nəzarət edirdi. Bu barədə danışmağa dəyməzdi.

“Cəhənnəm olsunlar!”- deyə taleyin gərdişinə boyun əymək qərarına gəldim. Mühəndislik alınmadısa,  başqa iş axtararam! Lap gözətçi dayanaram! Çox az yatdığım nəzərə alınarsa, məndən çox yaxşı qaravulçu çıxardı. Bundan əlavə bu iş, zehni əməklə məşğul olmağıma da imkan verərdi.

Təəssüf, bu yolu da təcrübədən keçirdikdən, bəxtimi bir neçə yerdə sınayandan sonra, heç bir “əli-ayağı təmiz” iş tapmayacağımı başa düşdüm. Zamin yoxdursa, gözətçiliyə ümumiyyətlə qəbul etmirdilər. Təkcə mən ağılda adam, heç bir zamin olmadan özüm  kimi evsiz-eşiksiz səfilə nəyinsə etibar ediləcəyinə ümid bağlaya bilərdi.

“Evsiz-eşiksiz səfil”- bəli, mən indi məhz beləydim. Kirayə haqqını vaxtlı-vaxtında ödəyə bilmədiyimdən tezliklə öz miskin otağımı da tərk edib müvəqqəti gecələmə evlərinə köçməli oldum. Təmizlik və tək yaşamaq vərdişlərini unutmaq lazım gəlirdi. Həyat şəraitimi heç “heyvan kimi” yaşamaq da adlandıra bilməzdim. Təsəvvürünüzə divarları boyunca iki metrlik üç mərtəbəli yataqlar düzülmüş geniş otaq gətirin. Əslində bu quru rəfləri “yataq” adlandırmaq mümkün deyildi. Ayrıca yataqları olan gecələmə evləri daha bahalıydı. Rəflərdə insan qaynaşır, ayaqqabılı ayaqlarıyla keçidi tuturdular. “Yataqları” çox ucuzdu, bir gecəsi yeddi sentdən on sentə  başa gəlirdi. Pulunu ödə, kirli döşəyini götür, bir boş yer tapıb yerləşdir və yuxula! Pallı-paltarlı uzanıb əşyaların olan çantanı və ya kisəni başının altına qoymalıydın, yoxsa səhər oyananda əşyalarını tapmaya bilərdin. Heç zaman təmizlənməyən çirki döşəmədə isə döşək götürməyə pulu yetməyən səfillər uzanıb yatırdılar. Elə günlər olurdu ki, mən özüm də döşəmənin ümidinə qalırdım. Bunu sözlə təsvir etmək mümkün deyil – hər şeyə nifrət edir, titrəyir, özümə yazığım gəlir, döşək götürüb yerləşə bilənlərə qəzəblə baxırdım. Bura ilk dəfə gəlib döşəklərə iyrənə-iyrənə yanaşdığım zaman bir gün o döşəklərim mənim üçün əlçatmaz olacağı ağlıma gəlməzdi. Gecələmə evlərinin yegənə yaxşı cəhəti isti, hətta çox isti olmasıyla bağlıydı. Soyuq aylarda isti yer səfillər üçün tayı-bərabəri olmayan sərvətdir. İstidə aclıq və yorğunluq daha az hiss olur, ayaqlarımız daha az ağrıyırdı. İndi, yaxşı şəraitdə yaşadığım zamanlarda sadə şeylərin qədrini bilmədiyimi dərk edirdim.

Həmin çətin günləri ən xırda detallarına kimi təsvir edərkən oxucuların mənə yazığı gəlməsini və ya şəfqət göstərməsini istəmirəm. Səbəb başqadır. Həyatın, orda yaşayanlardan başqa heç kimə məlum olmayan dibində mən özümü tapdım. Morqanın həyatından hamının xəbəri var, bu barədə qəzetlərdə və tarixçələrdə kifayət qədər məlumat tapmaq olur. Amma evsizlərin həyatı barədə heç kim heç nə bilmir. Filmlərdə göstərilənlər isə, olanların heç yüzdə birini də çatdıra bilməz (Kinoxronika nəzərdə tutulur). Oxucularımın bu qısa tarixçəmi oxuyanların bundan sonra evsiz- eşiksiz qalıb həyatın dibində yaşamağa məcbur olan insanlara daha mərhəmətlə yanaşacağına ümid edirəm. Bu bədbəxtlərə nifrət etməyə, sərxoşluqdan, tənbəllikdən bu günə düşdüklərini irəli sürməyə ehtiyac yoxdur. Onların çoxu, mənim kimi, amansız şərtlər altında gəlib ora çıxmışdılar. Əgər sizlərdən kiminsə bu insanlara köməyə yetişməyə imkanı çatırsa, bir an da tərəddüd etməsin. Dünyada: ”Mən bir insanı həyata qaytardım”- deməkdən böyük xoşbəxtlik ola bilməz.

Ən aşağı səviyyəli yeməkxanalarda qidalanmalı olsam da xəstələnməkdən qorunmaq üçün təmizliyə əməl etməyə çalışırdım. “Bircə xəstələnməyim”- deyə öz-özümə təkrarlayırdım. Mənim vəziyyətimdə xəstələnmək ölümə bərabərdir.

Həyatımı təmin etmək  üçün qarşıma çıxan hər işdən yapışıprdım. Yük daşıyır, küçə süpürür, yer qazır, bənna köməkçiliyi edirdim. Taleyin istehzası adlandırılacaq bir təsadüf nəticəsində, Edison şirkətinin kabellərinin çəkilişində qazmaçı kimi işləməli oldum. “Lənətə gəlmiş alçaq!- mən od püskürürdüm.- Yenə sənin üçün işləməli oldum!”. Qəzəb insanı mənəvi cəhətdən zəiflətsə də, fiziki cəhətdən gücləndirir.

İki-üç həftədən bir əyin-başımı səliqəyə salıb ictimai kitabxanalardan birinə gedirdim. Orda ruhən dinclik tapır, bu adi (bəlkə də, daha çox qeyri-adi) şəraitin rahatlığı içində anama və bacıma məktub yazırdım. Məktublarım başdan ayağa yalanlardan ibarətdir. Onlara mühəndis kimi işlədiyimi, hər şeyin yaxşı olduğunu, Avropaya qayıtmaq üçün bir az pul yığdığımı yazırdım. Yalan danışmaq məni utandırırdı, çünki yalana nifrət edirdim, mənim birinci prinsipim dürüstlükdür. Lakin mən bütün içində olduğum fəlakəti anama yazıb onun ölümünə səbəb ola bilərdimmi? Gələcək dumanlı görünürdü. Müvəqqəti işlərdə işləyir, qazandığm qəpik-quruşla birtəhər keçinir, zehni fəaliyyətə vaxt tapmır və keçmiş həyatıma necə geri dönəcəyimi təsəvvür edə bilmirdim. Üstəlik, bir müddət gələcək barədə düşünməyi tamamilə unudub, dəyirman eşşəyi (“Dəyirman eşşəyi kimi yaşamaq” – heç nəyi düşünmədən eyni işi təkrarlamaq mənasında işlənən serb deyimidir. “Dəyirman eşşəyi” deyiləndə dəyirman çarxını hərəkətə gətirən eşşək nəzərdə tutulur) kimi yaşamağa başlamışdım.  

Qazmaçılıq nisbətən gəlirli peşəydi, yer qazanlar süpürgəçilərdən və ya yük daşıyanlardan çox qazanırdılar. Bir müddət sonra işə öyrəşəndə yaxşı qazmaçı olduğum üzə çıxdı, qollarım uzun, özüm güclüydüm. Yeni il qabağı bir tikintidə daimi iş tapdım, həyat şəraitim yavaş-yavaş yaxşılaşmağa başladı. Düzdür, qışda Nyu-Yorkda torpaq qazmaq çətinləşir, lakin əvəzində bu işə yazdakından iki dəfə çox pul verirdilər. Cibimdə “artıq” dollarlar peyda olmağa başladı. Bir yerqazan tanışımla birlikdə ayrıca otaq tutduq.  İyrənc gecələmə evlərindən sonra bir otaqda ikilikdə, üstəlik özüm kimi təmizlik sevən bir adamla yaşamaq xoşbəxtlik sayılırdı. Köhnəlmiş pal-paltarımı tədricən təzələməyə başladım. Paltom, çəkmələrim, kostyumum köhnə əşya satıcısandan alınsa da, onları geyinib operaya gedə bilirdim. Operada olmaq mənə təkcə zövq vermir, həmçinin köhnə həyat tərzimə qayıtdığımı da hiss etdirirdi. Yeganə çətinliyim ovuclarımda yaranmış döyənəklərlə bağlıydı, onları adamlardan gizlətmək lazım gəlirdi. Bu, bəzi  narahatlıqlara səbəb olurdu. Döyənəklər, ancaq 1890-cı ildə tamam yox oldu. Yerüstü inşaatı seçməyim təsadüfi deyildi. Tikinti elektrik enerjisiylə əlaqəliydi. Vudlon qəbristanlığında (Vudlon – Nyu-Yorkda 1863-ci ildə salınmış  qəbristanlıq. Ən böyük şəhər qəbristanlıqlarından biri hesab olunur) məzar qazmaq daha çox qazanc gətirə bilərdi, lakin məni təkcə pul deyil, həm də gələcək imkanlar düşündürürdü. Tikintidə mühəndis və iş icraçılarıyla ünsiyyət qurmaq imkanım olurdu. Mən onlardan hansınınsa yaxşı rəyini qazanıb mühəndis kimi işə götürüləcəyimə ümid edirdim. Məni işə götürən adamlar, Edisonun və keçmiş ortaqlarımın çərənləmələrinə deyil, öz təəssüratlarına etibar edirdilər. Bütün ömrüm boyu qazmaçı işləyə bilməzdim, çalışıb bu vəziyyəti aradan qaldırmalıydım.

Başqa qazmaçıların içində öz keçmişimlə bağlı heç nə danışmırdım. Çünki bu, mənim əlehimə çevrilə bilərdi. İnsanlar, bir zamanlar onlardan yüksəkdə olub sonra aşağı yuvarlanan adamları sevmirlər. Yeri gəlmişkən, inanmazdılar da, elə bilərdilər özümdən düzüb-qoşuram. Lakin vaxtaşırı iş icraçılarının diqqətinə çatdırdığım mühəndis qabiliyyətimi təsdiqləyən iradlar, istehzayla “Ağıllı” adlandırılmağıma səbəb olmuşdu. Qeyri-adi heç nə yoxdur, hər şey qayda-qanunla getməlidir. Əli külüglü adamın kiməsə ağıl verməsi, irad tutması torpağı pərgarla qazmaq qədər gülünc görünür. Lakin mən ruhdan düşmürdüm. Həyatım yaxşılığa doğru dəyişdikcə, ümidsizlik məni tərk edirdi. İşin hazırkı halı deyil, hərəkət əsasdır. Dünən döşəmədə uzanıb yatmağa zorla yer tapırdınsa, bu gün isə öz yatağındasansa, bu, inkişaf deməkdir. Dünən Beşinci küçədə (Nyu-Yorkun ən dəbdəbəli küçəsi nəzərdə tutulur) evin olduğu halda bu gün oteldə qalırsansa, deməli vəziyyət pisdir, sən çökməyə başlamısan. On qazmaçının briqadiri təyin olunduqdan sonra, ayrıca otaq kirayələyib ixtiralarım barədə düşünəcək qədər pul qazanmağa başlamışdım.  Çətinlik dövrü mənə başqa insanlarla birlikdə yaşamaq vərdişləri bəxş etmişdi, lakin zehni əmək üçün tək qalmağa ehtiyacım vardı.

Həmin günlərdə dəftərlərimi və çertyojlarımı necə xilas edə bildiyimi özüm də anlamırdım. Ola bilsin, birlikdə yaşadığım insanların gözündə həmin dəftər və çertiyojların heç bir dəyəri yoxdu. Hər şeyi nəzərdən keçirib qaldığım yerdən davam etməyə başladım. Zehni iş mənə həmişə zövq verib, lakin bu iş məni heyrətamiz dərəcədə rahatladırdı. Özümü, uzun çəkən qızmar səhradan keçib təmiz sərin sulu böyük gölün üstünə gəlib çıxmış səyyah kimi hiss edirdim. Sakit şəraitdə düşünmək məni məst  etmişdi. Bəli, məhz məst etmişdi. Bekarlıqdan darıxan beynim sürətlə və dəqiqliklə işləməyə başlamışdı. İxtiralarımı hələlik həyata keçirmək imkanım olmadığından, onları zehnimdə yaratmaqla məşğuldum. Alternativ enerji barədə düşünürdüm, düşündükcə də məni dəli edirdi, artıq bu barədə müraciət edib müəlliflik hüququ ala bilərdim. Lakin əvvəlcə geri dönüb Tesla olmaq, yerqazandan mühəndisə çevrilmək lazım gələcəkdi.

Həmin dövrdə, insanlar tərəfindən üst-üstə aldadılmağım, məndə digər insanlara qarşı inamsızlıq yaranmasına səbəb olmuşdu. Kimə yaxınlaşırdımsa, yalançı olduğundan şübhələnməyə başlayırdım. Belə davam edə bilməzdi. Həmişə hamıdan şübhələnməklə, təkbaşına  heç nəyə nail ola bilməzsiniz. Mən isə yeni işə başlamağa hazırlaşırdım. Bununla maraqlanan insanları axtarıb tapmalı, şirkət qurmalı, alternativ enerjiylə işləyən mühərriklərin yaradılması, enerjinin uzaq məsafəyə ötürülməsi və digər məsələlərlə məşğul olmalıydım.  Bunun öhdəsindən təkbaşıma gələ bilməyəcəyimi anlayırdım, lakin kiminləsə tanış olan kimi beynimdə: “Özünü qoru, səni aldatmağa çalışırlar!” - deyən həyəcan zəngi işə düşürdü.

Mühəndis Obadiya Braunla tanış olduğum zaman həmin zəng susdu. Dərhal bir-birimizə qarşı rəğbət yarandığını hiss etdik. Bəlkə də buna həyatın hər ikimizi yaxşıca sınaqlardan keçirməsi səbəb olmuşdu. Braunun başı məndən çox dərd çəkmişdi, həbsxanaya salınmışdı. O, alim olmağı düşünürmüş, lakin bəxtinə iş otağı və laboratoriya yerinə küçədə qazmaçılara rəhbərlik etmək  düşmüşdü. Biz öz həyat hekayəmizi bir-birimizə danışdıq və tezliklə dostlaşdıq. “Mənim elektrik mühərriklərindən yaxşı başım çıxır – Obadiya mənə dedi. - Amma sənin daha ciddi işlər barədə danışdığını hiss edirəm.” Obadiya kömək əlini uzadıb məni “Vestern Yunion teleqraf” şirkətinin aparıcı mühəndislərində biri, qardaşı Alfredlə tanış etdi. Alfred Baraun enerji mühəndisi və ixtiraçıydı. Müəlliflik hüquqlarının arasında elektrik lampalarının müəlliflik hüququ da vardı. Obadiya həyəcanlanırdı, qardaşında lazımı təəssürat yaradıb-yaratmayacağım onu narahat edirdi. Söhbətlərindən, Alfredin ailədə nümunəvi uşaq sayıldığını, Obadiyanın isə yolunu azdığını düşündüklərini anlamışdım. Mən çox qorxurdum, bu fürsəti əldən qaçırmaq olmazdı. Lakin birlikdə nahar etmək üçün bazar günü evinə getdiyimiz zaman məni elə qardaşı kimi, çox yaxşı qarşıladı və təklifim barədə ciddi fikirləşəcəyinə söz verdi.

Mənim təklifim, çoxfazalı alternativ enerji mühərriklərinin və generatorlarının hazırlanmasından və təkmilləşdirilməsindən ibarət idi.

Obadiya: “Freddi vəkillə məsləhətləşməlidir”- deyə qulağıma pıçıldadı. Bu ümid doğuran sözlər məni sevindirməyə bilməzdi.

Həmin gün taleyin məni mükafatlandırdığı gündü. Alfred elə sabahdan onun «Vestern Yunion teleqraf"dakı (Artıq hamımızın tanıdığı «Western Union” şirkəti nəzərdə tutulur)  laborotoriyasında işə başlaya biləcəyimi deyərək avans kimi 30 dollar vəd etdi. Bu, artıq razılaşma demək idi - təklifim qəbul olunmuşdu.

Qazmaçı Tesla həmişəlik yoxa çıxdı. Sabahı gün mən laborotoriyada işə başladım, axşam isə səviyyəli oteldə yerləşdim və özümə köhnə əşya satandan deyil, adi, yaxşı mağazadan təzə kostyum aldım. Bu hadisə 1887-ci ilin aprelində baş verib. Həmin aprel hələ də mənim həyatımın ən sevimli ayı olaraq qalır.

İnancımı bərpa edəndən bəri, hər dəfə kilsəyə gedəndə öz doğmalarım – atam, anam, qardaşım, bacım, Antal Siqeti və Obadei Baraunun adına  şam yandırıram. Antalın katolik, Obadiyanın isə baptist olmasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur, yanan şamlar, onların mənim üçün etdiklərinə minnətdarlığımı ifadə edir. Artıq onlar üçün əlimdən başqa heç nə gəlmir...

Tərcümə: Hədiyyə Şəfaqət

Əvvəlki hissə: Nikola Teslanın gündəliyi: Robert Leyn və Solomon Vayl

Növbəti hissə: Nikola Teslanın gündəliyi: yeni şirkət