Letsatsi le monate la tsoalo, Tariyel Azerturk!

Həzrəti Süleymandan sonra yer kürəsində bütün canlıların dilini bilən hələ ki, ikinci bir kimsə doğulmayıb. Doğrudur, biz həyatda çox dil bilən poliqlotlarla rastlaşmışıq, dünyada 24 dil bilən 100 nəfərdən biri elə bizim soydaşımız Yaqub Abbasovu nümunə gətirmək olar. Amma sirr dolu qədim dilləri bilən adamlar bu gün dünyada çox azdır. Onları dinləmək, onları anlamaq hər kəsin işi deyil. Belə insanlardan biri də ABŞ-ın Vaşinqton ştatının Sietl şəhərində yaşayan azərbaycanlı alim Tariyel Azərtürkdür…

O, 1942-ci ildə Zəngəzurun Meğri rayonunun Nüvədi kəndində dünyaya gəlib. 1950-1957-ci illərdə Nüvədi 7-ilik məktəbini, 1957-1960-cı illərdə qonşu Aldərə kənd orta məktəbini əla qiymətlərlə bitirib. 1961-1966-cı illərdə indiki Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin əczaçılıq fakultəsində ali təhsil alıb. 1966-1967-ci illərdə Elmlər Akademiyasının Fiziologiya institutunda, 1967-1968-ci illərdə 1 nömrəli Bakı Tibb texnikumunda Latın dili və Farmakologiya müəllimi kimi çalışıb və eyni zamanda Azərbaycan Tibb universitetində Latın dili kafedrasında müəllim işləyib. 1968-1971-ci illərdə Elmlər Akademiyasının Fiziologiya institutunda biokimya üzrə aspiranturada oxuyub. Dissertasiya üzrə işlərini 1969-1971-ci illərdə Ukrayna Elmlər Akademiyasının Molekulyar Biologiya və Genetika institunda başa çatdırıb. 1974-də biokimya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini alıb. Sonra Fiziologiya institutunda kiçik elmi, baş elmi işçi və qrup rəhbəri olub. 1982-1987-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Univeritetinin Biologiya fakultəsi nəzdindəki elmi laboratoriyaya rəhbərlik edib... 

1990-cı ildə Alyaska Ətraf mühitin analizi laboratoriyasının dəvəti ilə ABŞ-ın Alyaska ştatına köçüb. Əvvəlcə Ankoric şəhərində Ətraf mühitin analizi laboratoriyasında, sonra isə Narkotik maddələrin qanda və sidikdə anlizi laboratoriyasında çalışıb. Bir ildən sonra Sietlə köçüb. Elə o vaxtdan da Sietl şəhərində yaşayır…

Sietlin Vaşinqton Universitetində və eləcə də müqaviləylə Merilend Univeristetində çalışıb. Sonra on ilə yaxın əczaşılıq sahəsində, bir neçə il Edmonds məktəblər idarəsində instruktor olub. 2014-cü ildən təqaüddədir...

 Amerikada Azərbayanın bilinməyən yazılı tarixi barədə 25 kitab yazıb nəşr etdirib. Gil yazılı mətnlərin dilinin türk dili olduğu ideyası bir an onu rahat buraxmayıb. Bir neçə illik çox gərgin axtarışların nəticəsində 1994-cü ildə nəahyət müəyyən edib ki, mütəxəsislər mixi işarələrini düzgün oxusalar da, lakin mixi yazı sistemi hecalı sistem olduğundan bu əlifbada durğu və sözayırıcı işarələr işlənmədiyindən, mətnlərin original dilini bilməyənlər, sətirləri istədikləri kimi modelləşdirib hər şeyi alt-üst edirlər. Nəticədə, ortalığa böş sözlər yığını, mənasız tərcümələr çıxıb və yalançı şumer, akkad, urartu və digər uydurma ölü dillər adlandırılan dillər peyda olub...

 O, 20-dən çox azman gil yazılı mətnlərin tükcə açılışını həyata keçirərək, qısa zaman ərzində 1997-ci ildə 472 səhifəlik azərbaycanca "Əcdad" kitabını ərsəyə gətirib. Sonrakı tədqiqatlar ona imkan verib ki, sirrlərini türkcə açdığı mətnlər əsasında 250 səhifəlik "Azərbaycan dilinin mixi yazılı qrammatikası" əsərini ortaya qoysun. Həmin kitab 2004-cü ildə Bakıdakı "Nurlan" nəşriyyatında azərbaycanca nəşr edilib. Çivi yazılara əsaslanan tədqiqatçı, tariximizdə ilk dəfə Azərbaycan türk dili üçün qadın cinsinin şəxs əvəzliyini işləyib hazırlamış və onu həyatda tətbiq etmək fikirndədir. Onun fikrincə, mixi yazılı dövrdə dilimizdə "O" səsi  olmadığından, əvəzində əcdadlar "A" və "U" səslərindən geniş istifadə ediblər. Özünün dediyi kimi, hələ tələbəlik illərindən Azərbaycan türkcəsində qadın cinsi üçün ayrıca əvəzlik axtaran müəllif, gil yazıların bu xüsusiyyətindən istifadə edərək, kişi cinsini qadın cinsindən ayırmaq üçün, qadına təkdə "A", cəmdə "Anlar" deyilməsi ideyasını işləyib hazırlayıb. Kişi cinsi təkdə "O", qadın cinsi "A", cəmdə müvafiq olaraq, "Onlar" və "Anlar"... 

2017-ci ildə həmyerlimiz, Qırğızıstanda yaşayan iş adamı Nüsrət Məmmədovun maddi dəstəyi ilə onun 1300 səhifəlik "Генезис Тюрка и Тюркского Языка (на основе клинописи)" kitabı 2 cilddə Bişkekdə nəşr edilib. Həmən kitab bir az sonra Nyu York-Sietl-Sankt-Peterburq nəşriyyatlarında yenidən çapa gedib. Kitab rus dilindədir. Fundamental araşdırma olan və müəllif tərəfindən "Türkün Qızıl Kitabı" adlandırılan bu unikal əsər, 33 fəsildən ibarətdir. Bu kitab ulu, şanlı, ancaq unudulmuş keçmişimizin aynası rolunu oynayır. Orada toplanılan əsərlər öz unikallığı ilə müasir insanı heyrətləndirməyə qadirdir.

Əsərdə mixi yazılı poeziya, riyaziyyat, baytarlıq, iqtisadiyyat - mal dövriyyəsi, rübailər, vulkanologiya, mineralogiya, kalium sianidin, civənin alınma üsulları, onların köməkliyi ilə filizdən qızılın ekstraksiya olunmasına aid çoxlu materiallar verilib. Gil yazılardan topladığı dəlillər əsasında  2017-ci ildə yenə də Sankt Peterburq şəhərində həm azərbaycanca, həm rusca onun Azərbaycan muğamına aid digər bir unikal əsəri nəşr olunub.

"Где, когда и как родился Мугам? - Harda, nə vaxt və necə doğulub Muğam?" adlı 127 səhifəlik kitabı da Azərbaycan və bütün dünya muğamsevərlərinə, tədqiqatçılarına ərməğandır...

Onun 1200 səhifəlik "Genesis of Turk and Turkish Lanquage (on the basis of cuneiform inscriptions)" ingilis dilindəki kitabi da hazırdır və öz redaktəsini, nəşrini gözləyir. Həmin kitabın azərbaycanca tərcüməsi belə səslənir- "Türk və Türk dilinin yaranması (Çivi yazısı əsasında)"…

Deyir ki,- "Bakı üçün çox darıxıram. Bu doğma şəhər, onun prospektləri, geniş küçələri, tarixi abidələri tez-tez yuxularıma girir. Doğma Azərbaycanımı, onun gözəl insanlarını çox sevirəm. Azərbaycan mənim Məkkəm, Mədinəmdir…"

Bu gün, dekabrın 19-u Tariyel Azərtürk ömrünün 79-cu qışına qədəm qoyur. Ona möhkəm can sağlığı, yaradıcılıq uğurları arzulayıram. 

Hörmətli Tariyel müəllim, "Quş dili"ni bilməsəm də, cənubi sotoluların dilində- "Letsatsi le monate la tsoalo, Tariyel Azerturk!"- deyərək, Sizi ad gününüz münasibəti ilə təbrik edirəm.

Elman Eldaroğlu