Uşaqları genetik redaktə edib yeni insan növü yaratmaq mümkündür?

Fins.az məlumat verir ki, "MIT Technology Review” qəribə hadisə haqqında xəbər yayıb. Bu xəbər embrion vəziyyətində geni redaktə olunan ilk uşaqların doğulması barədə olub. Sonra məlum olub ki, bu möcüzə Çinin kiçik xəstəxanalarından birində baş verib. QİÇS-dən əziyyət çəkən kişilərin də daxil olduğu yeddi cütlük yumurta hüceyrələri və spermalarının “CRISPR-Cas9” tətbiqi ilə redaktə edilməsi üçün doktor He Szyankui (He Jiankui) və onun Şençjen Cənub Elmi Araşdırmalar İnstitutundan olan həmkarlarına təhvil veriblər. Onların məqsədi QİÇS virusunun T-hüceyrəyə daxil olmasına imkan yaradan molekulyar “qapının” məhv edilməsi olub. Nəticədə iki uşaq - əkiz bacılar QİÇS-ə qarşı immunitetli olublar. Belə bir irəliləyiş bütün dünyanın sevincinə səbəb ola bilərdi. Lakin KİV və elmi çevrələrin verdiyi reaksiya onu göstərir ki, bəşəriyyət sözün əsl mənasında növbəti böyük sıçrayış qarşısında qətiyyətsiz halda donub qalıb. Uşaqların genetik redaktəsi: hə, yoxsa yox? İnsanın başlanğıc kodunun dəqiq, daimi və rasional “düzəlişi” kollektiv tarixmizin ən böyük təyinedici məqamlarından biri olmalıdır. Doktor Henin işlərinin pis izah edilməsi, şəffaflığın olmaması, şübhəli tətbiq, bulanıq etika proqnoz verməyi çətinləşdirir. Hadisədə ictimaiyyətə açıq məlumatların olmaması təəccüblüdür. Şəffaflıq elmi müəyyənləşdirən əsas özəlliklərdən biri hesab edilir, ya da hesab edilib. Karl Saqanın (Carl Sagan) da dediyi kimi, “inanılmaz bəyanatların inanılmaz sübutlara ehtiyacı var”. Doktor He komandasının DNT sıralamasının məlumatlarından istifadə edərkən etika çərçivəsində fəaliyyət göstərdiyini deyib. Onda bu məlumatlar hardadır? Embrion anaya yerləşdirilmədən öncə məlumatların təhlili ilə bağlı müstəqil nəzarətçi harada olub? QİÇS üzərində qələbə “CRISPR-Cas9”-ın insanın rüşeym xəttinə ilk gözəl tətbiqi kimi görünə bilər. Məgər biz mühüm fürsəti əldən veririk? Çoxlarının qeyd etdiyi kimi, artıq QİÇS ilə necə mübarizə aparmaq lazım gəldiyini bilirik (prezervativlər, retrovirus müalicəsi və törəmələr effektiv olub). Kliniki sınaqlar artıq bizi QİÇS-in ex vivo müalicə yoluna yönəldir. Yeni doğulan bu qızcığazlarda xüsusilə atanın spermasının keçdiyi təmizlik protokolu xəstəliyin mayalanma zamanı ötürülmə ehtimalını minimallaşdırıb. Rasional redaktə edilmiş növ kimi bəşəriyyətin gələcəkdə nəhəng sıçrayışı üçün biz orqanizmdə əlçatmaz və hələ də dəhşətli proqnozlara malik genetik xəstəliklərlə mübarizə apara bilərik. Dərhal ağla (orqanizmin bir neçə sisteminə təsir göstərən) kistoz fibroz və (onilliklər boyu müalicəyə cavab verməyən) Alsheymer xəstəliyi gəlir. Doktor He işinin etik tərəfini aktiv müdafiə etsə də, bir çox alimlər və qeyri-alimlər onunla razı deyillər. Valideynlər sənədləri imzalamadan öncə lazımi qaydada məlumatlandırılıbmı? Hər hansı diqqətsizliyə yol verilibmi? Bunların heç biri aydın deyil. Üstəlik, əkizlərdən biri bəzi hüceyrələrində “CRISPR”-dən yalnız cüzi müdafiə ala bilərdi. Bu hal mozaisizm adı altında tanınıb. Doktor Henin komandası uşağı ana bətninə yerləşdirmədən öncə bu mozaisizm haqda xəbər tuta bilərdi. Əgər qızcığaz QİÇS-ə qarşı immunlu olmasaydı, onda eksperimentin mahiyyəti nədə idi? Texniki və etik məsələlər bizi narahat etsə də, bu hadisədə ən həyəcanlı məqam ola bilsin bəşəriyyətin ən mühüm addımlarından biri ətrafında yaranan mənzərədir. Doktor He iddia edir ki, bu ziddiyyətli mənzərə gözlənilməz məlumat sızmasının nəticəsi olub. Qarşıdan gələn günlər onun komandasının elmi, etik və məsuliyyətli hərəkət edib etmədiyini göstərəcək. Ən çox narahat edən məsələ odur ki, biz iki qızdan, iki uşaqdan, iki insandan danışırıq. Uşaqları istismardan müdafiə etmək çox vacibdir.Təəssüf ki, indi insanlar bu hadisəyə “embrion” tərəfdən baxırlar. Ad və şəxslər tərəfdən deyil. “Ana və uşaqlar qaydasındadır” tipli məlumat, xoşbəxt ana ilə heç bir ultrasəs müayinəsi yoxdur. Əvəzində bu uşaqların dünyaya gəlib gəlməməli olduqları haqda oxuyuruq. Süni mayalandırma (İVF) prosesində döllənən uşaq ənənəvi şəkildə döllənən uşaqdan daha az insandır? Belə söhbətlərə artıq bugünədək son verilməli idi. Hazırda dünyanın bir çox yerində İVF həyata keçirilir və bu, heç kimdə təəccübə səbəb olmur. 50 il sonra bəlkə də gələcək nəsillər ümumiyyətlə bizim belə narahat bir şəkildə çoxaldığımızı heç təsəvvür belə edə bilməyəcəklər. Qısacası, redaktə edilmiş genoma malik uşaqlar da bizim kimi insanlardır. Bu çətinlik növümüzün tərəqqiyə doğru addım atmadan öncə maneçilik törədəcəkmi? Yoxsa növümüzü daha güclü, mehriban və möhkəm etmək üçün bu imkandan yararlanacağıq? Çünki bu gün verdiyimiz qərarlar gələcəyimizi formalaşdırır.