KLAKSON (SƏS SİQNALI)

Klakson (yun. κλάζω - fəryad, səs-küy salmaq) – nəqliyyat vasitələri tərəfindən səs siqnalları verən cihazdır. Termin 1908-ci ildən istehsal edən istehsalçı – “Klaxon Signals Ltd" firmasının adı ilə geniş yayılmışdır.

Təsəvvür edin, indiki zamanda avtomobillərdə klakson yox idi? Ehtiyatsız sürücülərə və ya piyadalara təhlükə barədə necə xəbərdarlıq edərdiniz? Bugünkü qlobal avtomobil hərəkətini nəzərə alsaq, bu, böyük qəzalara səbəb olardı. Xoşbəxtlikdən, bu gün bütün avtomobillərdə klakson quraşdırılmışdır ki, bu da avtomobilimizi görməyənlərə siqnal verməyə kömək edir. Bəs avtomobil sənayesində bu faydalı cihazının ortaya çıxması üçün kimə minnətdar olmağımızı düşünən kimsə varmı?

Gəlin əvvəlcə klaksonun nə olduğunu öyrənək.

Avtomobil klaksonu səsli siqnal cihazıdır. Nəqliyyat vasitəsinin sürücüsü, təhlükəni xəbərdar etmək üçün başqa bir nəqliyyat vasitəsinin və ya piyadanın diqqətini cəlb etmək üçün xəbərdarlıq səsi çıxarmaq üçün klaksondan istifadə edir.

Səs siqnalı təkcə avtomobillər deyil, həm də təyyarələr, gəmilər və qatarlar təchiz olunur. Həm də dünyanın bir çox ölkəsində klaksona velosipedlərin də sahib olması tələb olunur. Doğrudur, bəzi ölkələrdə velosipeddə klakson yerinə, xəbərdarlıq səs siqnalı vermək üçün digər cihazlardan istifadə etməyə icazə verilir.

TARİXİ

Klaksona tələbat 100 ildən çox əvvəl yaranmışdı. 100 ildən çoxdur ki, bir çox ölkələrdə nəqliyyat vasitələrinin sahiblərini digər yol istifadəçilərinə nəqliyyat vasitələrinin yolda hərəkəti barədə müxtəlif yollarla xəbərdar etməyi məcbur edən qəribə qanunlar mövcuddur.

Məsələn, 1865-ci ildə Massaçusets (ABŞ) ştatının yerli hökuməti – gündüz vaxtı bir adamın əlində bayraq və gecə fənər ilə hər hansı bir mühərrikləşdirilmiş nəqliyyat vasitəsinin qarşısında getməsini tələb edən qəribə və qeyri – adi bir qanun qəbul etdi. Təsəvvür edin, bu necə görünürdü. Dövrümüzdə bunu anlamaq çox çətindir. Xüsusilə nəzərə alsaq ki, bir çox müasir magistral yollarda orta sürət 100 – 130 km/saat təşkil edir.

Həmçinin, bu qanun ona görə qəribə idi ki, o dövrdəki nəqliyyat vasitələrinin sürəti, nəqliyyat vasitələrinin hərəkəti haqqında ətrafdakıları xəbərdar edən bayraq və ya fənər daşıyan bir insanın sürətindən sürətli deyildi.

Nəticədə sürücü və sərnişinlər piyada getsəydilər, yolda elə həmin vaxtı xərcləyəcəkdilər. Buna baxmayaraq, Yeni İngiltərə bölgəsində (ABŞ) nəqliyyat vasitələrinin hərəkəti məşhur idi. Hərəkət sürətinə baxmayaraq, sürücü və sərnişinlər heç bir fiziki güc sərf etmirdilər. Bu isə artıq nəqliyyat vasitələrinin rahatlığı və üstünlüyü əlamətidir.

Sonra dünyada yeni fikirlər ortaya çıxdı. Məsələn, Massaçusets ştatının qanunverici orqanı, ştat yollarında nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyini yaxşılaşdırmağı təklif etdi. Beləliklə, məcburən bütün nəqliyyat vasitələrini, təkərlərinin hər fırlanmasında zəng çalmasını təmin edəcək xüsusi zəng (kolokol) ilə təchiz edilməsini təklif etdi. Amerika ştatının qanunverici orqanının bəzi üzvləri sürücünün atlı nəqliyyat vasitələrinə yaxınlaşarkən yandırması lazım olduğu Roma şamlarının istifadəsini təklif etdilər.

XX əsrin başlanğıcı ilə nəqliyyat vasitəsi siqnal cihazının tarixində inqilab baş verdi. Nəqliyyat vasitəsinin qarşısında bayraq daşıyan insanlardan, şam və zəngdən istifadə etmək əvəzinə avtomobillər səs siqnal cihazları kimi velosiped klaksonlarından istifadə etməyə başladılar. Klakson, ortasında yaylı lövhədən ibarət mexaniki cihaz idi. Fırlanan dişli çarxla təmasda olan lövhə xüsusi bir səs çıxarırdı. Onu gücləndirmək və istiqamət vermək üçün lövhəyə xüsusi bir "rupor" bərkidilmişdir.

Təəssüf ki, bu klakson güc baxımından velosiped siqnal ötürücüsündən o qədər də fərqlənmirdi və səs gücü əhəmiyyətsiz idi. Nəticədə, avtomobildə hərəkət edərkən avtomobil mühərrikinin səsi klaksonun səsini boğuldu və sürücülər yolda xəbərdarlıq səs siqnallarını eşitmirdilər. Bir problem də var idi. Bu velosiped klaksonu ilə eyni tonda idi. Bu, yol hərəkət iştirakçılarının (sürücülər və piyadalar) avtomobil ilə velosiped klaksonu səsi ilə qarışdırmalarına və ehtiyatsızlıq səbəbindən tez – tez nəqliyyat vasitələrinin təkərlərinin altına düşməsinə səbəb oldu.

Nəticədə, avtomobil sənayesi klaksonları fərqli bir tonla düzəltdi (mi - bemol notu). Düzdür, bu, yalnız dünyanın ilk elektrikli klaksonlarının yaranması ilə mümkün oldu (bu barədə aşağıda).

Daha sonra amerikalı ixtiraçılar Riz Miller (Miller Reese Hutchison) və Tomas Edison (Thomas Alva Edison), içərisində dişli çarxı fırlatmaq üçün elektrik mexanizmindən istifadə edən yeni bir klakson üçün patent alaraq klakson düzəltdilər. Yeni cihazın səs – küy səviyyəsi təxminən 107 – 109 desibel idi. Cihaz 5 – 6 amper istehlak edirdi. Elektromexaniki prinsipi istifadə edən klaksonlara əlavə olaraq sonradan hava (pnevma) və elektron modellər yaranmağa başlayır. Avtomobil səs cihazları dünyanın bir çox şirkəti tərəfindən istehsal edilməyə başladı. Bundan əlavə, avtomobil istehsalçıları özləri də məhsullarına səs siqnalları istehsal etməyə başladılar. Ancaq səs cihazlarının texniki baxımdan dəyişməsinə baxmayaraq, hələ də dünyada klakson adlanır.

Müasir minik avtomobili klaksonu

Minik avtomobillərində hal – hazırda avtomobil batareyasından qidalanan elektrikli səs cihazlarından istifadə olunur. Yük nəqliyyat vasitələrində, yük maşınının əyləc sistemi üçün istifadə olunan kompressordan təzyiqli havanı ötürərək səs çıxaran klaksondan istifadə olunur.

Minik və yük maşınları arasındakı cihaz fərqi, fərqli bir səs siqnalı gücü təmin etmək ehtiyacı ilə əlaqədardır.

Yük avtomobili klaksonu

Məsələ burasındadır ki, avtomobil nə qədər böyükdürsə, onun dayanması üçün daha çox vaxt lazımdır. Buna görə yük maşınları əvvəlcədən böyük bir məsafədən siqnal verməlidirlər. Ancaq səs yayılmasının xüsusiyyətinə görə, böyük bir məsafədə eşitmək üçün daha güclü bir siqnal lazımdır. Bunun üçün yük maşınlarında titrəmədən güclü bir səs çıxardan xüsusi membrananı hava axını ilə təmin edən kompressordan istifadə etmək qərarına gəldilər. Yük maşınının klakson səs – küy səviyyəsi təxminən 117 – 118 desibeldir.

Qatar klaksonu

Qatarlarda da yük maşınlarında olduğu kimi eyni şəkildə işləyən klaksondan istifadə olunur. Yeganə fərq, ölçüsü və kompressordan vurulan havanın gücüdür. Bu da həmçinin, yük maşını kimi qatarı da çox tez dayandırılmasının mümkün olmaması ilə əlaqədardır. Buna görə əvvəlcədən xəbərdarlıq siqnalı verilməlidir. Qatarın yük maşınından daha uzun əyləc məsafəsi olduğu üçün xəbərdarlıq siqnalı veriləcək məsafə artırılmalıdır. Buna görə dəmir yolu klaksonunun gücü təxminən 146-175 desibeldir.

Hazırladı: AVTO KLUB AZƏRBAYCAN klubunun təsisçisi, araşdırmaçı avtoekspert Natiq Nazimoğlu

Mənbə: AvtoKlub Azərbaycan