Uilyam Şekspir

Uilyam Şekspir (26 aprel 1564 - 23 aprel 1616) İngilis şairi, yazıçısı və aktyorudur. İngilis dilində yazan ən böyük şair və dünyaca tanınmış dram yazıçısı olaraq qəbul edilmişdir. Adətən İngiltərənin milli şairi və "Avon şairi" olaraq bilinir. Günümüzə çatan əsərləri, bəzi birgə yazılanlarla birlikdə 38 əsər, 154 sonet, iki uzun hekayə şeir və bir neçə mənbəsiz şeirlər əhatə eləyir. Əsərləri bütün böyük dillərə çevrilmiş və digər əsər yazarlarından daha çox sərgilənmişdir.

Şekspir Stratford-upon-Avonda dünyaya gəlmiş və böyümüşdü. 18 yaşında Anne Hathaway ilə evlənmiş və üç uşağı dünyaya gəlmişdi: Susanna və əkizlər Hamnet ilə Judit. 1585 ilə 1592-ci illər arası, Londonda bir aktyor, yazar və Lord Chamberlain's Men(sonraki adı King's Men) bir teatr şirkətinin sahibi olaraq uğurlu bir karieraya başladı. Ölməzdən üç il əvvəl 1613-cü ildə,49 yaşında Stratfordda təqaüdçü olaraq görüldü. Şekspirin şəxsi yaşayışına aid bəzi mənbələr günümüzə çatmışdır.Fiziki görünüş, cinsi oriyentasiya, dini inanclar və başqaları tərəfindən yazılıb ona aid edilən şaiələr deyilmişdir.

Şekspir bilinən əsərlərinin çoxunu 1589 ilə 1613-cü illər arası yazmışdır.İlk əsərləri adətən komedi və tarixiydi,bu növlə yazdığı əsərlərlə 16-cı yüzilin sonlarında mədəniyyətin və sənətin zirvələrinə yüksəldi.Daha sonra 1608-ci ilə qədər faciələrə yönəldi, İngilis dilinin ən yaxşı əsərlərindən sayılan Hamlet, Kral Lear, Othello, ve Macbeth'i bu dövrlərdə yazılıb.Son vaxtlarda, dram olaraqda bilinən faciələrini yazdı və digər əsər yazarları ilə iş birliyi etdi.

Əsərlərinin bir çoxu həyatı boyunca müxtəlif keyfiyyətdə mətbuatda yayımlandı.1623-də,Şekspirin iki dostu və aktyor yoldaşları John Heminges ve Henry Condell, indi Şekspirə aid olduğu bilinən iki əsəri caricində bütün dramatik əsərləri ehtiva edən bir tərtib çap, Birinci Folyo'yu dərc etdi.Önsöz, Ben Jonsonın bir şeiri idi və şeirdə uzaq görənliklə,Şekspir üçün "bir dönəmə deyil, bütün zamanlara aid" şəklində bəhs edib.

Şekspir yaşadığı dövrlərdə hörmətli bir şair və əsər yazarı idi,lakin onun nüfuzu 19-cu əsrə qədər bugünkü yüksəlişinə çatmamışdır.Özəlliklə romantiklər Şekspirin düşüncəsini şox bəyənmiş və Victorya vaxtında yaşayanlar George Bernard Shaw "bardolatry"(Şekspir fanatı) kimi xitab etditi bir hörmət tapa bilmişlər. 20-ci yüzillikdə əsərləri elm və teatrda yeni axımlar tərəfindən dəfələrlə mənimsədildi və yenidən kəşf edildi. Əsərləri məşhurluğunu böyük ölçüdə davam etdirməkdə və davamlı olaraq incələnməkdə,sərgilənməkdə və bütün dünyada fərqli mədəniyyətdə və siyasətdə yenidən müzakirə olunmaqdadır.

Uilyam Şekspir,əslən Snitterfield'lı olan bələdiyyə məclisi nümayəndəsi və uğurlu bir dəri əşya satıcısı tacir olan John Shakespeare və varlı bir torpaq fermerinin oğlu Mary Arden'ın oğluydu. Stratford-upon-Avon'da dünyaya gəldi və burada 26 aprel 1564-də vəftiz edildi.Həqiqi doğum günü bilinmir,əsasən 23 apreldə Đurđevdan'da dünyaya gəldiyi deyilir.18-ci əsrin biliklərinin səhvindən bəhs edən bu tarix, Şekspirin 23 aprel 1616-da öldüyündən biyografilər üçün cazibədar olmuşdur.Səkkiz uşağın üçüncüsü və həyatda qalan ən böyük uşaq olub.

Başqa sübut olmamasına baxmayaraq, bir çox bioqrafi yazarı,Şekspirin böyük ehtimalla evinin 400 metre uzaqlığında 1553-cü ildə açılan pulsuz məktəbdə King's New School'da təhsil aldığı barədə fikir birliyində olmaqdadırlar.İngiltərədə ki ibtidai məktəblər Elizabeth Dövrü müddətində müxtəlif keyfiyyət göstərmişdir,amma ibtidai sinif tədris planı İngiltərə kraliyyət qanunnaməsi ilə sabitləşdirilmişdi və məktəb klassik Latın yazıçılarına əsasən Latın dilində təhsil verirdi.

18 yaşında olarkən, Şekspir 26 yaşında olan Anne Hathaway ilən evləndi.Worcester Anglican Psixopatologiya qadınlar məhkəməsi 27 noyabr 1582-ci ildə bir evliliy sənədi nümayış etdirdi.Bir gün sonra Hathaway'in iki qonşusu heç bir hüquqi iddianın evliliyə mane ola bilməyəcəyini təsdiqləyən sənəd yolladılar.Worcester kansleri evlənmə elanına əsasən üç dəfə oxunması əvəzinə bir dəfə oxunulmasına icazə verilməsindən və evlilikdən altı ay sonra, 26 may 1583-cü ildə vəftz edilən qızları Sussannanın doğuş səbəbilə mərasimin bir az əvvələ alınma ehtimalı vardır.Bunu təxminən iki il sonra əkizlər, oğlan Hamnet və qız Judit seyr etdi və 2 fevral 1585-ci ildə vəftz elətdirdilər.Hamnet bilinməyən səbəblərdən 11 yaşında olarkən vəfat etdi və 11 avqust 1596-ci ildə dəfn olundu.

Əkizlərin dünyay gəlməsindən sonra, London teatr səhnəsinin bir parçası olaraq bilinənə qədər,Şekspir tarixə həkk olan bir neçə iz buraxdı və alimlər 1585 ilə 1592-ci illər arasına Şekspirin "itkin illər"i olaraq danışdılar. Bu dövrləri izah etməyə çalışan bioqrafiya yazarları doğruluğu şübhə çəkən bir çox hekayə danışdılar.Şekspir haqqında ilk bioqrafiya yazanNicholas Rowe, Thomas Lucy'nin mülkündə qanunsuz ceyran ovu davasından yayınmaq üçün,Şekspirin Londona getmək üçün şəhəri tərk edib yalanını dedi.Şekspir haqqında təhqir edici bir balad yazaraq Luckdən intiqam aldığı düşünülür.Bir başqa 18-ci yüzillik hekayəsi London teatrda müştərilərin atlarına baxıcılıq edərkən teatr karierasına başlayan Şekspir haqqındadır. John Aubreyin isə Şekspirin müəllimlik etdiyini iddia etmişdir.Bəzi 20-ci yüzilin alimləri, vəsiyyətində qəti şəkildə "William Shakeshafte" şəklində bəhs edən Lancashire'lı Alexander Hoghton,Şekspirin müəllimi olaraq vəzifələndirildiyi iddia etdi.Kiçik bir nəticə,ölümünnən sonra deyilən sözlər xarici bir çox hekayə təsdiqlənib və Shakeshafte,Lancashire bölgəsində geniş yayılan bir addır.

Şekspirin nə vaxt yazmağa başladığı tam olaraq bilinmir, lakin müasir nəticələr və tamaşaların yazıları göstərir ki, çoxlu pyeslər 1592-ci ildə Londondakı səhnədə olub.Ozamanlar əsər yazarı Robert Greene'nin ona Groats-Worth of Wit əsərində hücumuyla Londonda olduqca məşhurlaşmışdır.

...sonradan görmə bir Qarğa var, bizim tüklərimizlə gözəlləşmiş bir aktyorun dərisinə bükülmüş aslanın ürəyi ilə, özünün belə sözsüz bir şeirdə söz sənətini çox gözəl əks etdirdiyini düşünür:və salt bir Johannes factotum olaraq,bir ölkədə tək Shake-scene olmanın kibribdəydi.

Alimlər bu sözlərin tam olaraq nəyi ifadə etdiyi mövzusunda bir qərara gəlməmişdilər, amma çoxunun düşündüyü fikir,onu Christopher Marlowe, Thomas Nashe və Greene'nin özü kimi universitet məzunu yazarlara bənzəməyə çalışırken öz səviyyəsindən keçərək onu ittiham etməsidir."Shake-scene" kəlmə oyunu ilə birlikdə,oblique yazılmış,Şekspirin VI. Henry, Bölüm 3əsərindən "Ah,bir qadının dərisinə bükülçüş aslanın ürəyi" cümləsinin təkrarını etdiyi ifadə, Şekspiri Greenin hədəfi olaraq təyin etmişdi.Buradaki Johannes Factotum-"hər işi biraz bilən"-daha geniş olan-"universal dahi"dən əlavə,başqalarının işləriylə İkinci dərəcəli təmirçi göstərir.

Greenin hücumu,Şekspirin teatrdaki qeydiyyatından bəhs edən ilk bənbədir.Bioqrafiya yazarları,karyerasının 1580-ci ilin ortalarından Greene sözlərindən əvvəl başlamış ola biləcəyini düşünür.1594dən sonra Şekspirin əsərləri sadece,Şekspirin də daxil olacağı bir qrupa aktyora aid,çox yaxın vaxtlarda Londonda məşhur olacaq Lord Chamberlain's Menşirkəti tərəfindən sərgiləndi. Kraliçe Elizabetin 1603dəki ölmündən sonra şirkət,yeni kral I. James tərəfindən tərəfindən kral patentinə layiq görülmüşdür və adı King's Men olaraq dəyişdirilmişdir.

1599-cu ildə şirkət sahiblərinin şərikləri Thames Çayının cənubunda Globe adli şəxsi teatrlarını tikdilər. 1068-ci ildə şəriklər həmdə Blackfriars adlı qapalı teatrı aldılar.Şekspirin qeyri rəsmi alış və satışlarına aid mənbələr,şirkətin onu varlı bir adam etməsini sübut edir.1597-ci ildə Stratfordda New Place adında ikinci böyük evinin anldı və 1604-ci ildə Ştratforrda kilsə ondalık vergitutmada pay sahibi oldu.

Şekspirin əsərlərinin bəziləri 1594-cü ildən etibarən dörddəbir ölçülü çapda yayımlandı.1598-ci ildə satışları yüksəldi və adı baş səhifələrdə görünməyə başladı.Şekspir bir əsər yazarı olaraq uğurlarına görə başqalarında oyunlarında oynamağa davam etdi.Ben Jonson'ın 1616-cı il çapı Works,Şekspirin Every Man in His Humour (1598) ve Sejanus His Fall(1603)oyunlarının aktyor siyahısında olduğunu bildirdi.Adının Jonson’ın 1605-ci ildəki Volpone oyununun siyahısındaki yoxluğu,bəzi alimlər üçün aktyorluq karierinin sonuna çatması ilə bağlı bir işarə olduğunu bilindi.Yenə də 1623-cü ildəki Birinci Folyo, Şekspiri "bütün bu oyunlardaki başlıca aktyorlar"dan Volpone'dan sonra ilk səhnəyə çıxanları siyahıya alır, amma kimin hansı rolda oynadığını bildirmir.1610-cu ildə John Davies, "iyi Will"in "kral kimi" rollarda oynadığı yazdı.1709-cı ildə Rowe, Şekspirin Hamletin atasının ruhunu oynadığı ənənənin nəsildən-nəslə keçdiyini təmin etdi.

Şekspir karierası müddətində vaxtını London və Startfodda paylaşdı.Ştartfodda ailə evi olan New Place'i almamışdan bir il əvvəl,1596-cı ildə Thames çayının şimalında,Bishopsgate yolundaki St. Helen's kilsəsində yaşıyıb.Şirkətin Globe Theatre'i tikdiyi il olan 1599-cu ildə çayın qarşı tərəfindəki Southwark'a köçdü.1604-cü ildə yenidən çayın çimalındaki St Paul Katedrali'nin şimalındaki gözəl bir evli bölgəyə köçdü.Burada Christopher Mountjoy adlı qadın saç aksesuarları dizayn edən Fransız bir Huguenot'dən otağ kirayə aldı.

Rowe,Şekspirin ölümündən öncə bir neçə ilini Ştratfodda yaşadığınğ;amma sadece o vaxtlarda geniş yayılmamış işləri kənara qoyduğunu və Şekspirin Londonu ziyatər etməyə davam etdiyini nəsildə nəsilə ötürən bir bioqrafiya yazarı idi.1612-ci ildə Şekspir Mountjoy'un qızı olan Mary'nin evlilik haqqında bir razılaşma olan Bellott v. Mountjoy '​un bir şahidi olaraq bilinirdi.Mart 1613-cü ildə köhnə Blackfriars monastırında bir ev aldı; və Noyabr 1613-cü ildən etibarən bir neçə həftə ögey oğlu John Hall ilə birlikdə Londonda qaldı.

1606-1607-ci ildən sonra Şekspir daha az əsər yazdı və 163-cü ildən sonra heç biri ona aid edilmədi.Son üç əsərinin,ondan sonra King’s Men'in əsər yazarı olan John Fletcher iıə birlikdə yazdığı irəli sürülür.

Şekspir 16 aprel 1616-cı ildə vəfat etdi və arvadı ilə iki qızı tərəfindən yaşadıldı.Sussanna 1607-ci ildə həkim olan John Hall ilə evləndi və Judit Çekspirin ölümündən iki ay əvvəl bir şərab taciri olan Thomas Quiney ilə evləndi.

Vəsiyyətində,Şekspir böyük qızı Susannaya böyük sərvət verib.Quineylerin üç uşağı var idi və bunlar evlənmədən öldü.Hall ailəsinin isə Elizabet adında bir uşağı var idi,ancaq Elizabet iki dəfə evlənsədə heç uşağı olmadan,Şekspirin birə-bir soyunu bitirərək 1670-cı ildə öldü.Şekspirin vəsiyyətində arvadı Anne'dan heç bəhs etmir,böyük ehtimalla mülkün üçdən biri avtomatik olaraq Annaya qalacaq.Yenə də ona bir çox fərziyyəyə yol açan "ən yaxşı ikinci yatağım " sözü diqqəti çəkdi.

Bəzi alimlərə görə bu söz Annaya təhqir,bəzilərinə görədə ikinci yataq evvlilik olduğundan bu sözün böyük mənası var.

Şekspir ölümündən iki gün sonra Holy Trinity Kilisesinin chancelineyə dəfn olunmuşdur.Daş plitələr ilə bəzədilmiş kitabədə, 2008-ci ildə kilsə bərpası zamanı diqqətlə qarşılandığı sümüklərin vəziyyətinə qarşı məzarı əhatə edən bir lənət var:

1. ^ Schoenbaum 1987, 306.

(Sevimli dost,İsa sevgisi adına bir dur | Dağıltmayın üsdümdəki torpaq örtüsun. |Bu daşları qoruyan hər kimsə paklansın. |Sümüylərimi yerindən tərpədənə isə lənət yağsın.)

1623-cü ildəki bir vaxtda,Şekspirin yazma hərəkatında yarım-büst olan bir məzar tikildi.Nömrəsi onu Nestor, Sokrates, ve Virgil ilə qarşılaşdırdı.1623-cü ildə Birinci Folyo'nun yayımı ilə birlikdə , Droeshout Portresi çap olundu.

Şekspir bütün dünyada Southwark Katedrali anım məzarları və Westminster Abbey'dəki Poets' Cornerdə daxil bir çox heykəl və xatirə ilə anılmışdır.

Ən çox oyun yazıçıları adətən başqaları ilə biznesdə bir nöqtədə işləyir və tənqidçilər ümumilikdə Şekspirin karyerasının başlanğıcı və sonunda eyni olduğunu qəbul edirlər. Titus Andronicus və onun erkən tarixi əsərləri kimi istinadlar, iki Noble qardaşının və itkin Cardenio'nun müasir sənədli sübutları olduğunda mübahisəli qalır. Yazılı sübutlar da, oyunların bir hissəsinin orijinal düzəlişlərdən sonra digər müəlliflər tərəfindən yenidən təşkil edildiyi ideyasını dəstəkləyir.Yazılı sübutlar da, oyunların bir hissəsinin orijinal düzəlişlərdən sonra digər müəlliflər tərəfindən yenidən təşkil edildiyi ideyasını dəstəkləyir.

Şekspirin ilk əsərləri 1590-cı illərin əvvəllərində tarix dramasında yazılmışdır. Richard və üç hissəli VI. Ben Henry. Şekspirin oyununun tarixi müəyyənləşdirmək çətin olmasına baxmayaraq, mətnin araşdırılması göstərir ki, Titus Andronicus, Fondun Komediyası, Hırçın Kız və Veronalı iki Centilmen əsrlər Şakespirin erkən dövrünə aid ola bilər. İlk əsərləri, Thomas Kyd ve Christopher Marlowe başda olmaqla diyər Elizabeth dönəm yazıçılarından, orta esr dramasından ve Senecadan təsirlənmişdir.Yanlışlıklar Komedisihemde klasik modellərə də çatır, amma Hırçın Kız üçün heç bir mənbə tapılmamışdır, yenə də eyni adlı başqa bir əsərlə əlaqəlidir ve bir xalq hekayesindən yaradıla bilər.Təcavüzü qebul edildiyi bilinen iki dostun olduğu Veronalı iki Centilmen, bir qadının asılı olmayan ruhunun bir kişi tərəfindən evcilləşdirildiyi Hırçın'ın öyküsü, bəzən modern tənqidçiləri narahat edir.Şekspirin ilk klassik və italyan komediyası, hadisələrin ardıcıllığı və fərqli komik sıraları, 1950-ci illərin yerini komediyalarının romantik atmosferinin buraxdı.Bir Yaz Gecəsi Yuxusu romantizm, pəri sehrli və komik kobud səhnələrin qarışığıdır.Şekspirin bir sonrakı komedyası eyni derecede romantik olan Venedik taciri, kindar bir Yahudi sələmçi olan Şilok-un, Elizabet dövrünün fikrini eks etdiren amma modern izləyiciyə uyğun olmayan görünüşün tesvirinə daxildir. Kuru Gürültü'nün nüktəsi ve söz oyunu,Sizə Necə Təsir Edəcəy təsirli kırsal dekoru, və Onikinci Gecənin energetik vahid, Şekspirin böyük komediya seriyası tamamlayar.Demək olar ki hamısı mənzum şəkildə yazılan lirik üslubdakı II. Richard'dan sonra, 1590ıncı ilin sonlarında kı əsərlərdən (IV. Henry, Bölüm 1 ve Bölüm 2, V. Henry) Şekspir nəsr komediya nümayiş etdirdi.Komik ve ciddi, nəsir ve şeir səhnələr arasında bacarıqla keçid edərkən və daha yaxşı çalışmalarla meşğul olarkən, xarakterləri daha qarışıq ve duyğusal bir hala çevirdi.Bu dövr iki faciə ilə başlayır və bitir: cinsəlliklə yüklü gənclik, eşq v ölümün məşhur romantik faciəsi Romeo ve Juliet; ve dramın yeni bir növünü tanıtan—Plutarkhosun əsəri Paralel Yaşamlar ın 1579 Thomas North tərcümə əsasında—Julius Caesar.

17-ci yüz illiyin başlarında,Şekspir "problem oyunlar" olaraq bilinən Kısasa Kısas, Troilus ve Cressida, Sonu İyi Biterse və ən yaxşi tanınan faciələrindən bir neşəsini yazdı.Bir çox tənqidçilər Şekspirin ən yaxşı faciələrini sənətinin zirvəsi hesab edir.Çekspirin ən məşhur faciələrindən olan Hamnetin xəyali qəhrəmanı,xüsusi "Olmaq ya da olmamaq;bütün məsələ bu" şəklində başlayan məşhur tiradı böyük ehtimalla Şekspirin diyər faciələrindən daha çox mübahisə edildi.Ən pis qüsuru tərəddüd olan özünə qapalı Hamnetin əksinə, sonraki faciələri olan Othello ve Kral Lear'ın qəhrəmanlarının sonunu gətirən xətalardır.Şekspirin faciələrində hadisələr ardıcılığı adətən cəiyyəti alt-üst edən və qəhrəmanların sevdiklərinə əziyyət verən ölümcül xətalar ətrafındadır.Othello'da pis adam Lago Otellonun cinsi qısqanclığını,onu sevən arvadını öldürdüyü vəziyyətə qədər gətirib çatdırır. Kral Lear'da, yaşlı kral sahib olduğu gücləərdən imtina edərək faciəvi xətanı edər,beləliklə Gloucester Kontuna edilən ışgəncə və kor edilməsinə və Learın ən kiçik qızı Cordelia'nın cinayətinə yol açan hadisələr başladı.Tənqidçi Frank Kermode'a görə "əsər ne qəhrəmanlarına, nə də izləyicilərinə zülmündən heç bir rahatlama verməz ".Şekspirin faciələrinin ən qısa və qarışığı olanMacbeth'də ədalətli kralı öldürmək və hakimiyyəti ələ keçirmək üçün, idarə olunmaz bir qəzəb Macbeth'i və arvadı Xanım Macbeth'i, ancaq özlərinin təqsirkarlıq hissləri özlərini yox edənə kimi qəzəbləndirir.Bu əsərdə,Şekspir faciəyə qeyri adi bir element əlavə edeər.Son şnəmlı əsərləri Antonius ve Kleopatra ve Coriolanus,Şekspirin bəzi gözəl şeirlərini daxil edir və tənqidçi T. S. Eliot tərəfindən Şekspirin ən uğurlu faciələri hesab edilir.

son zamanlarda,Şekspiri drama və faciələrə yönəldi və iş birliyi ilə yazdığı Perikles, Sur Prensi'ni ilə birlikdə üç önəmli əsəri daha tamamladı: Cymbeline, Kış Masalıve Fırtına.Faciələr qədər təsirli olmayan bu dörd əsər,1590-cı illərdəki komedyalardan daha ciddi yazılmışdı amma uyğunlaşma və ola biləcək faciəvi xətaların bağışlanması ilə bitirlər.Bəzi şərhçilər bu ruh halındali dəyişikliyi Şekspirin daha mülayim bir baxışı ilə izah edirlər,amma bəlkədə sadəcə zamanın teatral modasını əks etdirir.Şekspirin günümüzə çatmış iki əsərində böyük ehtimalla John Fletcher iş birliyi etmişdir:VIII. Henry ve İki Soylu Akraba.

Filmoqrafiya

1. Otello (film, 1955)
2. İnadkarın ram edilməsi (film, 1967)
3. Romeo və Cülyetta (film, 1968)
4. Kral Lir (film, 1970)

Əsərləri

• Sonetlər