Mirzə Fətəli Axundzadə - Hekayəti xırsi-quldurbasan/Üçümcü məclis ( I hissə)

ÜÇÜMCÜ MƏCLİS

Üçümcü məclis vaqe olur Şəmsəddin mahalında, obada, alaçığın içində. Tarverdi
başı bağlı və Koxa və Məşədi Qurban və Nəcəf və Namaz və başqa tərəkəmələr
oturublar.
Nəcəf. Tarverdi, de görək sənin başına nə iş gəlib, kim səni
yaralayıbdır?
T a r v e r d i . A başına dönüm, mən, Vəli, Oruc arana taxıl sulamağa
çıxmışdıq. Tavus dərəsində arabaya rast gəldik. Vəli dedi ki, mən
Oruc ilə bu arabanın adamlarını zarafat edib qorxudacağam; tüfəng
atdılar, guya adamlar qaçdı, araba qaldı. Vəli, Oruc getdilər araba atlarını
gətirələr, mən arabadakı sandıqlara yavuq gedəndə əvvəl qabağıma
bir meymun çıxdı, sonra sandıqdan bir ayı qalxıb məni basdı, öldürürdü.
Birdən tüfəng atıldı. Ayı məni buraxdı. Durub qaçdım. Sonra nə
arabadan, nə atlardan bir əsər görmədik; bilmirəm bu nə sirdir?!
Nəcəf. Nə sirr olacaq! Tavus dərəsi əcinnə yeridir, şəyatin yığınağına
rast gəlibsiniz, başqa bir şey deyil. Çaharşənbə günümü yola
çıxmışdınız?
T a r v e r d i . Bəli!
Tərəkəmələr. Şəksiz şəyatin yığınağına rast gəliblər. Yoxsa,
meymun, ayı arabada nə qayırır?
Nəcəf. Amma, Tarverdi, sən yaralısan, dur burdan get, divanbəyi
bura gələcək, görək bizim ilə nə sözü var.
Tarverdi gedir. Bu halda divanbəyi yetişir. Hamı durur ayaq üstünə.
Divanbəyi (kürsü üstə oturub). Koxa, sən rus dilini bilirsən?
De görüm, bu adamlar kimdir?
Koxa. Bular obanın adamlarıdır. Bu Namazdır, bu Nəcəfdir, bu
da Məşədi Qurbandır ki, bir dövlətli, hörmətli kişidir.
D i v a n b ə y i . Çox lazımdır onun dövləti! Allah qoysa dövlətliləri
tanıtmağa mə sizə tərgidərəm. (Üzün dilmanca tutub) Kamalov, buları
tərtib ilə hər kəsin mərtəbəsinə görə cərgəyə düz. Hansının mərtəbəsi
artıqdır?
Di lma n c . Ağa, gərək bular hamısı elə bir mərtəbədədirlər.
D i v a n b ə y i . Xub, hansı ağıllı hesab olunur?
Di lma n c . Belə bilirəm ki, hamısı elə bir ağılda olmuş olalar.

D i v a n b ə y i . Pərvərdigara, axır birisi, əlbəttə, o birilərinə görə
söz qanan, danışan olacaqdır ki, ona mütəvəcceh olub söz soruşam.
Hamısı ilə ki, birdən danışmaq olmaz!
Di lma n c . O surətdə gərək Nəcəf o birilərindən söz qanan, danışan
olsun, çünki rusicə də bir az bilir.
D i v a n b ə y i . Xub, Nəcəfi başda qoy.
Dilmanc Nəcəfi başda qoyur.
D i v a n b ə y i . A kişi, sözün axırınadək qulaq as, sonra cavab ver.
Nəcəf. Baş üstə, ağa!
D i v a n b ə y i (qoltuğunda bir kağız çıxardıb). Məmləkəti-xaricə
əhlindən cənab Fok hafizi-canəvaran,5 mənə ərizə veribdir ki, o,
israğa gün Tiflis yolundan öz canəvərləri ilə gəlirmiş; bir az arabadan
geri qalmış imiş; ittifaqən arabanın üstünə bir neçə quldur tökülüb,
arabada bir Yengi Dünya ayısı, bir Brazil meymunu, iki böyük kaftar
və başqa canəvərlər dəxi varmış. Quldurlar atdıqları tüfənglərin gülləsindən
araba atının birisi ölüb, Yengi Dünya ayısı yaralanıb, meymun
qaçıb itibdir və güman gedir ki, arabada olan şeylər də qarət olubdur.
Ayını yaralı kolluqdan tapdırmışam; quldurlardan birisi də tutulub, indi
sərih xəbərlərə görə məlum olur ki, bu iş ittifaq düşən gündə üç atlını
yaraqlı-əsbablı sizin obanızdan aşağı gedəndə görüblər. Bişək olar
sizin uşaqlardandır. Gərək oları bu saatda mənə verəsiniz. Yoxsa sizi
bədbəxt eylərəm.
Nəcəf. Ağa, sən bir ağıllı adamsan ki, bu yekə mahalı sənə tapşırıblar.
Düşmənlər sənin qulluğuna xilaf ərz ediblər. Sən gərək heç
vaxtda belə quru nağıllara inanmayasan!
D i v a n b ə y i . Necə quru nağıl? Mənim mahalımın ortasında aşkara
quldurluq quru nağıldır?
Nəcəf. Ağa, həqiqəti məndən soruş, doğruluq ilə ərz edim.
D i v a n b ə y i . De, mən də elə onu istirəm.
Nəcəf. Bizim obanın uşaqlarından bir neçəsi çaharşənbə günü
arana taxıl sulamağa getmişdilər. Şəyatin yığınağına rast gəliblər. Şəyatinlər
arabada gedirmişlər; bular axmaqlıq edib, araba sarı tüfəng atıblar
ki, cinlər qorxub qaçsınlar. Gərək idi bismillah deyəydilər, cinlərin
acığı tutub, çün hər şəklə dönə bilirlər, ayı şəklinə düşüb, buların
üstünə tökülüb dişləyiblər. Indi bizim düşmənlərimiz bunu bir nağıl
qayırıb, cinlərin böyügünə Poq adını qoyub, səni başdan çızardırlar.

D i v a n b ə y i (acıqlanmış rus dilincə). A kişi, nə qozqurursan?
Nəcəf (üzün dilmanca tutub). Anlamıram, ağa nə buyurur?
Di lma n c . Divanbəyi buyurur ki, sizdə qoz, fındıq çox olurmu?
Nəcəf (dilmanca). A başına dönüm, divanbəyiyə ərz elə ki, elə
bu dərənin adına Fındıqlı dərəsi deyirlər. Qozun, fındığın mədənidir.
Allah qoysa, qoz çırpılanda, fındıq dəriləndə çuval-çuval qulluğuna
gətirrik. Divanbəyinin layiqincə yolun görmək bizim başımız üstə.
Dilmanc (divanbəyiyə rusicə). Ağa, Nəcəf ərz edir ki, qoz-fındıq
vaxtı çuval-çuval qulluğunuza gətirəcəklər və layiqincə yolunuza
baxacaqlar.
D i v a n b ə y i (acıqlı). Kişi, nə pərpuçat danışırsan?! Qoz-fındığı
mən nə eyləyəcəyəm? Mənim yolumun nəyinə baxacaqsan? Mənim
özüm, gəldiyim yola səndən də yaxşı baxmışam; Bələdə ehtiyacım
yoxdur, quldurları verin!
Nəcəf. Necə quldur, ağa?
D i v a n b ə y i . Necə, necə quldur? Bir saatdır səninlə danışıram,
genə soruşursan necə quldur?
Nəcəf. Axır mən də qulluğuna ərz elədim, ağa ki, uşaqlar heç
kimin üstünə tökülmüyüblər, ancaq şəyatin yığnağına rast gəliblər.
D i v a n b ə y i . Sən məhz cəfəngiyyat danışırsan?
Nə c ə f . Ağa, sən dünya görübsən, heç ayının, meymunun, kaftarın,
çaqqalın arabaya minib şəhərdən-şəhərə səyahət etdiyini eşidibsənmi?
D i v a n b ə y i . Məgər mən dedim ki, ayılar, meymunlar arabaya
minmişdilər.
Nəcəf. Bəs sən necə dedin, ağa?
D i v a n b ə y i . Mən dedim ki, oların hafizi səyahət edirdi.
Nəcəf. Arabada?
D i v a n b ə y i . Bəli.
Nəcəf. Yalqız?
D i v a n b ə y i . Xeyr, öz canəvərləri ilə.
Nəcəf. Məgər o canəvərlər padşahıdır?
Divanbəyi. Sənə lazım deyil hər sualı eləmək, ağlına zor vermək.
Nəcəf. Mən ağlıma zor vermirəm, amma ayı və meymun arabaya
minib səyahətə çıxmaz! Şəyatin imişlər, bu şəkildə görüküblər.
D i v a n b ə y i . Pərvərdigara, bular necə tayfadırlar! Di gəl, bulara
mətləb qandır! Bayram boynuna heç zad götürmür, bular da məni
aşkara istəyirlər müştəbeh etsinlər. Xub, o şəyatin yığınağına rast
gələn uşaqları mənə göstərin!

Nəcəf. Nə eləyəcəksən, ağa?
D i v a n b ə y i . Olar mənə lazımdır!
Namaz. Ağa, düşmənlərin sözü ilə bizi böhtana salma!
D i v a n b ə y i . Hansı düşmənlərin?
Namaz. Dörd çevrəmizdəki Əmirli tamam bizə düşməndir.
D i v a n b ə y i . A canım, aşağı düşən atlıların xəbərin mənə tatarlar
verməyiblər, malağanlar söyləyiblər.
Namaz. Malağanlar bizə hamıdan çox düşməndirlər. Həmişə
bizim ilə oların arasında yer üstə, torpaq üstə cəngü cədəl olacaq. Indi
məlum olur ki, belə ustalıq ilə söz qayırmaq, şeytanlıq eləmək oların
işi imiş. Müsəlman başında belə şeytan fikri olmaz. Bundan sonra
malağanlara tov tutmaq – baş üstə!
D i v a n b ə y i . Cəhənnəmə, hələ indi quldurları Verin, sonra hər
nə bilirsiniz edin!
Nəcəf. Ağa, yox yerdən quldur ki qayırıb verə bilmərik. Bizim
uşaqlar bir adam soymuyublar!
D i v a n b ə y i . Kamalov, mən nə çarə edim? Doğrudan, bular mən
dediyim sözlərə inanmırlar?
Di lma n c . Vallah, ağa bir tük qədəri də inanmırlar.
Divanbəyi (üzün kazaka tutub). Matvey, get yasavullara de ki,
o ayını çəkə-çəkə bura gətirsinlər.
Kazak. Baş üstə. (Gedir).
Divanbəyi (Nəcəfə). Mən indi isbat edərəm ki, dediyim sözlər
doğrudur, malağanlar qayırmayıblar.
Nəcəf. Ağa, əbəs yerə zəhmət çəkməyin! Yox zadın nəyin isbat
edəcəksiniz?
Bu halda yasavullar ayını gətirirlər.
Divanbəyi (dilmanca). Kamalov, de ki, budur dəlil ki, mən boş
söyləmirdim.
Dilmanc (ayı tərəfə işarə edib). Divanbəyi buyurur ki, budur
şahid ki, mən boş nağıl söyləmirdim.
Nəcəf. Xub, bu şahid ədayi-şəhadət eləsin görək.
Dilmanc (divanbəyiyə). Ağa, ərz edir ki, ayı ədayi-şəhadət eləsin
görək
Divanbəyi (tündləşib). Məgər ayı ədayi-şəhadət edə bilər? Fu,
Kamalov, sən axmaq da bunu mənə deyirsən? Məgər özün cavab verə
bilmirsən? Matvey, sən türkicə bilirsənmi?

Kazak (qaim sövt ilə). Hərgiz bilmirəm, ağa!
D i v a n b ə y i . Kazaklardan bilən varmı?
Kazak. Hərgiz bilən yoxdur. Iyirmi birinci nomerin fövcündən
kazak Sotnikov türkicə öyrənmək istir.
D i v a n b ə y i . Kəs səsini, çox lazımdır ki, o öyrənmək istir. (Üzün
Nəcəfə tutub). A canım, ayı necə ədayi-şəhadət edə bilər?
Nəcəf. Biz ki, demirik, ağa! Siz özünüz ayını bizim ilə üzdəşdirməyə
gətirdiniz. Şəmsəddinin meşələrində ayı çox: hər kəs birini tuta
bilər. Bundan lazım gəlməz ki, ayılar, meymunlar arabaya minib ölkələr
gəzsinlər.
D i v a n b ə y i . Indi quldurları nişan verməyəcəksiniz?
Namaz. Ağa, necə, quldup var ki, nişan verək?
D i v a n b ə y i . Quldurların izi açılıbdır, mən oları tutmağa çarə
taparam. Amma sizin üçün çox yaman keçəcək.
Nəcəf. Əlhökmü lillah, təqdiri-qəzadan qaçmaq olmaz!
D i v a n b ə y i . Di bəs itilin gözümün önündən. Bu qədər vaxt əbəs
yerə siz ilə vaxtımı itirdim, mən özüm billəm ki, nə elərəm.
Hamısı çölə çıxırlar.
D i v a n b ə y i . Mən nə çarə edim? Zahirən görünür ki, Bayram
müqəssir deyil, əgərçi güzariş onun təqsirinə çox dəlalət edir. Ey
Koxa, sən o şəyatin yığınağına rast gələn uşaqları tanıyırsanmı?
Koxa. Tanımıram, ağa!
D i v a n b ə y i . Eşitməmisən ki, kimdirlər?
Koxa. Biz tərəkəmə adamıq, ağa! Hardan eşidəcəyik.
D i v a n b ə y i . Oları axtarıb tapmaq olarmı?
Koxa. Hardan tapacaqsınız? Bizim uşaqlar tamam qaçıb gizləniblər.
D i v a n b ə y i . Əgər təqsirli deyillər, niyə qaçıb gizləniblər?
Koxa. Arvadlar tamam alaçığın dalısından qulaq asırdılar. Əlbəttə,
xəbər veriblər ki, divanbəyi şəyatin yığınağına rast gələnləri tutmaq
istir. Qorxularından qaçmazlarmı?
D i v a n b ə y i . Yaxşı, sən də get! Bu tövr danışmaq ilə heç bir zad
açılmaz. Hamısı deyəcəkdilər ki, bir zad bilmirik, bir zad anlamırıq,
heç bir tərəfə getməmişik. Nə çarə eləmək? Kazaklar, dustağı bura
gətirin! (Kazaklar Bayramı qolu bağlı hazır edirlər). Sənin təqsirsiz
olmağına nə isbatın var?
Bayram. Ağa, siz vilayət görübsünüz, bir fikir edin ki, mən yalqız
adam soymağa çıxa bilərəmmi?

D i v a n b ə y i . Di bəs niyə yoldaşlarını demirsən?
Bayram. Axır mən deyirəm ki, yoldaşlarım yoxdur!
D i v a n b ə y i . Var imiş, səni qoyub qaçıblar!
Bayram. Heç vaxt elə iş quldurluq ilə düz gəlməz. Ağa, quldur
çarəsi üzülənədək yoldaşlarını buraxıb getməz. Yol kəsəndən sonra
bir-birlərindən ayrılmazlar. Bir də, siz bunu hardan biləcəksiniz? Siz,
yəqin ki, heç quldurluğa getməyibsiniz!
D i v a n b ə y i . Amma mən çox quldur tutmuşam, əgərçi quldurluğa
getməmişəm; bilirəm ki, doğru deyirsən.
Bayram. Ağa, əgər mən təqsirli olsaydım, bizim adətə görə,
döyüşməmiş tutulmazdım.
D i v a n b ə y i . Doğru deyirsən, bəs kimdir təqsirli?
Bayram. Dürüst bilmirəm: əgər bilsəydim, demək çox çətin olardı.
D i v a n b ə y i . Niyə?
Bayram. Ondan ötrü ki, adam necə tay-tuşunu ələ verə bilər?
D i v a n b ə y i . Bəs yalqız sən bədbəxt olacaqsan? Mənim sənə
yazığım gəlir, amma çarə yoxdur. Bir ərzin, sözün vardırmı?
Bayram. Ağa, bir ərzim var, əgər qəbul edəsiniz.
D i v a n b ə y i . De görüm nədir?
Bayram. Bilmirəm cürət edimmi?
D i v a n b ə y i . Niyə cürət edə bilmirsən? De görüm?
Bayram. Ağa, mən istirəm ki, əgər izin verərsiniz, halallaşam.
D i v a n b ə y i . Atan ilə?
Bayram (qısılmış). Xeyr.
D i v a n b ə y i . Qohumlarınla?
Bayram. Xeyr, amma əgər mümkün olmasa, ixtiyar sizindir.
Divanbəyi (üzün kənara tutub). Bu fəqirin görəsən dərdi nədir?
(Sonra Bayrama mütəvəcceh olub). Söz ver ki, hərgiz qaçmasan, rüsxət
verrəm.
Bayram. Allaha and olsun ki, heç vaxt qaçmanam!
D i v a n b ə y i . Ey, yasavul Kərim, aç bunun qollarını, yanında otur
ki, qaçmasın. Ey, Kamalov, mən gərək yurdumuza qayıdıb quldurları
axtarmaq üçün binagüzarlıq edəm və lazımdır ki, nemsə Fok özü də
hazır olsun!
Di lma n c . Bəli, ağa, gedək!

Çıxıb gedirlər, sonra Bayram Kərimə

(II hissə)