Koroğlu - Koroğlu dastanı/Mərcan xanımın Çənlibelə gəlməyi (IV hissə)

Asdan paşa Koroğlunun dəlilərini mansırada görüb lovğa-lovğa
qırıldadı:
– Koroğlu, heç tələsmə! Bu saat göndərrəm səni onların yanına.
Söz paşanın ağzında qaldı. Qəfildən Tüpdağıdan özünü qoşuna
vurub qırğı sərçəni götürən kimi, onu yəhərdən götürdü. Özünü başsız
görən qoşun düşdü pərən-pərənə. Dəlilər onlara bir gəliş gəldilər, bir
gəliş gəldilər ki, dilnən demək müşküldü. Qırılan qırıldı, qalan aman
istədi, aman aldı. Ara sakitləşəndə Tüpdağıdan paşanı gətirib qoydu
Koroğlunun qabağında yerə. Koroğlu soruşdu:
– Namərd, de görüm uşaqlar hanı?
Paşa gördü ölüm ayağıdı, özünü bir azca bərkitdi:
– Heç qışqırma, Koroğlu! Mən sənin əsirinəm. Amma bil, sən bir
də o uşaxlar ki, deyirsən, onları görməyəcəksən. Yandırmışam onları...
Hamının üstünə su ələndi. Koroğlunun gözləri qızardı, nəfəsi daraldı,
qılınca əl atanda, bıy, bir də gördülər Dəli Həsəngil budu yanlarında
da bir qız gəlirlər. Amma Eyvaz yanlarında yoxdu. Asdan paşa işi belə
görəndə bir boy kiçildi, başını bulayıb dedi:
– Mənim düşmənim ocağımın qırağındaymış!..
Kimiydi paşanın sözünü eşidən. Koroğlu üzünü Dəli Həsənə tutmuşdu:
Dəli Həsən, tez cavab ver,
Hanı Eyvazım görünmür?
Xar almasın güllərimi,
Baharım, yazım görünmür!
Eyvaz gələli dörd gündü,
Sinəmdə dağdı, düyündü.
Ürəyim çatlayır indi,
Hanı Eyvazım görünmür?
Koroğlu kimnən soruna,
Xanlar bələddi zoruna.
Düşməsin paşa toruna,
Hanı Eyvazım görünmür?
Söz tamam oldu, Dəli Həsən irəli gəlib əhvalatı danışdı, Eyvazın
naməsini o da verdi Koroğluya. Qasidi də gətirdilər. Qasid yolda gördüklərini
bir də Koroğluya danışdı. Bilindi ki, Eyvaz başqa səmtə
gedib. Koroğlunun ürəyi yaman darıxdı. Elə bil ümidi üzülmüşdü, üz
tutdu dəlilərə:
Bu gün itirmişəm Eyvaz balamı,
Yazın, Təkəlidən görən olubbu?
Eyvazsız neylərəm dünya malını,
Yazın, Təkəlidən görən olubbu?
Almazdan qılıncdı, poladdan yeyə,
Çeynərəm dəmiri üfürrəm göyə.
Kim sorağın verə, kim yerin deyə,
Yazın, Təkəlidən görən olubbu?
Ah çəkərəm, of demərəm dilimnən,
Bir bülbüləm, ayrılmışam gülümnən.
Bir tərlanım uçub Çənlibelindən,
Yazın, Təkəlidən görən olubbu?
Dinmir, sınıq düşüb sazım, ay haray!
Zimistana dönüb yazım, ay haray!
İtkin düşüb xan Eyvazım, ay haray!
Yazın, Təkəlidən görən olubbu?
Koroğluyam, daha yetişdim cana,
Qızaram şir kimi girrəm meydana.
Elərəm dünyanı verdi-verana,
Yazın, Təkəlidən görən olubbu?
Söz tamam olanda Dəli Həsən qırağa yeridi:
– Koroğlu dayanmaq vaxtı döyül, tədbirini de!
Koroğlu dedi:
– Belə görünür ki, Eyvaz ya Qarsa gedib, ya da Bayazidə. Sən
Dəmirçioğluynan bir dəstə götür üz tut Qarsa, mən gedirəm Bayazidə.
Əgər Qarsda olmasa tez qayıdın Çənlibelə.
Koroğlu Asdan paşanı, qasidi, bir də Leyli xanımı tapşırdı Tüpdağıdana,
bir neçə də dəli verib tapşırdı ki, aparıb Çənlibeldə məni
gözlərsən. Dəstələr üz tutdular hərə bir səmtə.
Koroğlunun dəstəsi heç şəhərdən üzülməmişdi, bir atlıynan
qabaqlaşdı. Atlı Koroğluya yaxınlaşıb soruşdu:
– Soruşmaq ayıb olmasın, ay qardaş, siz kimsiniz, səfəriniz hayanadı?
Koroğlu baxdı ki, bu sözdü adama oxşayır, özünü nişan verdi. Atlı
kövrəldi, ağlamsına-ağlamsına dedi:
– Eyvazdan xəbərin varmı, ay Koroğlu?
– Eyvazı itirmişəm. Xəbər səndədi, tez söylə.
– Eyvazı Bayazid paşası Mahmud paşa salıb zindana, xəbərini
göndərib Xotkara. Mən ordan sırağagünnən çıxmışam. Amandı, özünü
yetir...
Deyillər Koroğlu bir dəli nərə çəkdi, yeddi ağaclıqda Dəli Həsənnən
Dəmirçioğlunun dəstəsi eşidib geri döndü. Koroğlu atın yüyənini
boşdadı. Yüyəni boş görən Qırat qanadlandı...
Qırat dönsün qanadlı tərlana, gəlin, biz görək Bayaziddə nələr oldu.
Mahmud paşa xotkara göndərdiyi qasidin yolunu iki gün gözləyə
bildi. Amma üçüncü gün gözləməyə təhəri olmadı. Xəbərin üstündən
xəbər çatdı ki, bəs Bayazid mahalında nə qədər əli qılınc tutan igid
varsa, yığılıb sözbir eləyiblər ki, zindanı dağıdıb Eyvazı qaçırsınlar.
Paşa işini nə qədər sahmannadı, özünü toxtaq saxladısa, day
üçüncü gün duruş gətirə bilməyib günorta namazınnan sonra bütün
yaxın adamlarını yığıb tədbir istədi.
Yığılanların içində Qoçu Mehdi də varıydı. O, paşanın qeydinə
qalanı, canı yananı, dil biləni, tədbir tökəniydi. Qoçu Mehdi tamahda
Adəmi, paxıllıqda qurdu, kində dəvəni, hiylədə tülkünü suya susuz
aparıb susuz qaytarardı.
Mahmud paşa hərənin tədbirinə bir qulp taxıb axırda Qoçu Mehdinin
üzünə baxdı. Qoçu Mehdi dedi:
– Paşa sağ olsun. Bizim xotkardan cavab gözdəməyimiz nahaqdı.
Xotkar Eyvazı aparıb ordusuna sərkərdə eləyəsi deyil ha. Ona bunun
ölüsü lazımdı. Sənnən ya başını istəyəcək, ya da leşini. Onu sağ saxlamaq
zərər gətirər. Lazımdı ki, Eyvazın səsini, nəfəsini kəsib cavab
gözləyək. İndi hər yerinnən qalxan gədə Koroğlunun adına iş görmək
istəyir.
Paşa dinmək istədi, Qoçu Mehdi qoymadı:
– Bilirəm nə deyəcəksən. On nəfər qoluzorru adam var. Gecə ikən
dar ağacını qurum, asım onu. Səhər də xəbər yayım ki, gecə qaçırmış,
keşikçilər tutub asıb.
Paşa tədbiri bəyəndi, hamı afərin dedi. On nəfər pəhləvan ayrıldı,
Qoçu Mehdi oldu onlara sərdar. Tapşırıldı ki, o nə desə əməl eləsinlər.
Məclis dağılanda, paşa Qoçu Mehdini tək saxlayıb aranı xəlvət
eləyəndən sonra dedi:,
– Sənin kamalına əhsən. Mehdi, Allah göydə şahiddi ki, sən mənim
ürəyim, dirəyimsən. Mən hər sirrimi, işimi sənə etibar eləyirəm. Bilmiyən
bitməz, sən də sağ ol, yaxşı tərpənirsən. Amma bilirsən ki, bu
iş başqa işdərə bənzəməz. Burda ehtiyat gərəkdi. Əvvəla, budu ki, o
dələduzu eləcə qandallı-zaddı as, qoy xata-matası olmasın...
Qoçu Mehdi dinmək istədi, paşa aman vermədi:
– Sözümü kəsmə. Yaxşı qulaq as! O, gözlərini qıyıb ağzını Qoçu
Mehdinin qulağına yaxınlaşdırdı, – Mən sana özgə bir iş də tapşırıram
ki, bu iş Eyvazın işinnən çətindi...
Qoçu Mehdi qoqezdənib yaltaqlandı:
– Mən canımı sənin yolunda qoymuşam, paşa.
– Canın sağ olsun! Bu fürsəti əldən vermək olmaz... Gərək bu gecə,
sənə sirr verirəm ha! Hə, gərək bu gecə Kankanoğlunu da Eyvaznan
bərabər asasan! Səhər də belə xəbər yayarsan ki, gecə zindana basqın
eliyif Eyvazı qaçırırmış, keşikçilər ikisini də tutub asıb. Bəlkə ondan
canım qurtara, xotkarnansa da qohumluğum baş tuta. Özün görürsən
ki, ayağıma çidar olub, mənim amanımı qırıb. Elin zəhminnən də bir
bəhanə tapıb aradan götürə bilmirəm. Əsil fürsətdi, başına dönüm,
Mehdi! Amma gərək...
Qoçu Mehdi aman verməyib əlini gözünün üstünə qoydu:
– O da bax, bu gözüm üstə! Mənim qibləm! Sən də yaxşı bilirsən
ki, nə qədər canımda can var, sənin qulluğundayam. Allah qoysa, səhər
ikisini də dar ağacında görərsən. Amma...
İndi də paşa Qoçuya aman vermədi:
– Mənim bütün var-dövlətim sənindi! Allah qoysa, sədrəzəmlik
əlimə keçən kimi, Bayazidin paşası sənsən!
Qoçu Mehdi istədi çıxsın, paşa dayandırdı:
– Day bilmirəm, Mehdi! Gərək elə eləyəsən ki, səhərə qədər onun
tutulduğunu heç kəs bilməyə. Həm də işini indidən elə qur ki, birdən
bir yana gedər, əldən çıxar...
Qoçu Mehdi paşanı lap xatircəm eləyib çıxdı. O, əl altınnan öyrəndi
ki, Kankanoğlu bir at minib şəhərdən çıxıb, piyada qayıdıb bir at da
minib gedib həmin yolnan. Demədikmi Qoçu şeytana altı yox papış
tikərdi. Bildi ki, nəsə burda var, Kankanoğlu bir də qayıdacaq. Həmin
yolda pusqu qurdu.
Axşamtərəfiydi. Günəş dağların dalına can atır, Kankanoğlu da şəhərə
tələsirdi. Elə qan-tərin içində, şəhərin girəcəyindəki dərəyə enəndə,
qəflətən başına palaz atıb tutdular, əl-ayağını sarıyıb götürdülər!..
Kankanoğlu o zaman gözünü açdı ki, zindanda Eyvazın yanındadı.
Əl-ayaq yığışıb şəhər yuxuya gedən kimi Qoçu Mehdi başdadı işə.
Dar ağaclarını hazır elədi. Gecə yarıdan keçər-keçməz, adamlarıynan
gəldi zindanın yanına. Onlara dedi:
– Bax mənim işim zindanın qapısını açmaq, sizin işiniz də, beş birbeş
bir onları qamarrıyıb elə qandallı-mandallı götürüb asmaqdı.
Aman verməyin ha!
Qoçu Mehdinin adamları onun dediyinnən də cəld tərpəndilər,
qapı açılan kimi, qorxulu-qorxulu ikisini də götürdülər, asdılar...
Xoruzlar bannaşıb obaşdanı xəbər verəndə Mahmud paşaya xəbər
verdilər ki, xotkardan qasid gəlib. Paşa tələsik onu yanına gətirtdirdi.
Qasid tələsdiyindən salamı da unutdu, xotkarın əmrini verdi paşaya.
Paşa oxudu: “Mahmud, Eyvazın başını kəs, tez göndər gəlsin! İşi ləngitmə!”.
Paşa tez əmr elədi ki, qasidi aparıb rahat eləsinlər. Əl altınnan da
tapşırdı ki, məst eləyin, dünyadan xəbəri olmasın.
Qasidi başınnan eləyən kimi, paşa Qoçu Mehdini çağırtdırdı.
– De görüm, neyləmisən?!
Qoçu Mehdi bərkdən şaqqanaq çəkib güldü, uğuna-uğuna dedi:
– Ay canı sağ olmuş! Day nə var neyliyəm! Sağlığına, ikisini də
tənablamışam gecə yarıdan! Sən arxayın yat. And olsun o Qurannan
əziz başına, ürəyi bir toyux ürəyicən yoxuymuş! Afərin mənim zəhmimə!
Elə ki, qapını açdım, zəhmimnən ikisi də birdən “vay dədə!”
elədi, huşunu itirdi. Hayıf ki, Eyvaz asılanda da bilmədi ki, analar necə
oğullar doğub!..
Mahmud paşa sevindiyinnən onu qucaqladı, basdı bağrına:
– Afərin, a bəxdəvər! İndi iş ayrıdı: bu saat xotkardan adam yetişib.
Xotkar əmr eləyib ki, Eyvazın başını kəs göndər. Gör yığvalımız nə
dərəcədə kəsərridi ki, qasid indi gəlib. Səhər gəlsəydi, işi biləcəkdi,
Xotkarın yanında olardıq bədnam. Mən də məst elətdirmişəm onu.
İndi durma, a Bayazidin gələcək paşası. Tez Eyvazı endir, kəs başını,
qırmızı bir xonça bəzə, qoy içinə, göndərək Xotkara...
Qoçu Mehdi soruşdu:
– Bəs Kankanoğlunu neyliyim?
– Həəə! Şaddığımnan lap başımı itirmişəm. Heç denən qasiddən
bizim Bəhlulu soruşdummu?.. Hə, onu tək dar ağacında qoymaq
olmaz. Yendir, baş-gözünü bərk qılıncla, at zindanın yanına. Səhər də
xəbər yay ki, zindana basqın eləyib, keşikçilər öldürüb. Paşa gülə-gülə
bir gözünü qıydı, – bir keşikçini də qurban elə ona!..
Qoçu Mehdi istədi çıxsın, paşa dayandırdı:
– Eyvazın bədənini as şəhərin alaqapısınnan, qoy bir gözdağı olsun
qudurğannara!
Qoçu Mehdi getdi, paşa necə tapşırmışdı, elə də elədi.
Bəli, mənim əzizdərim! Koroğlu Bayazidə o zaman yetirdi ki,
Eyvaz olub başsız bədən, asılıb şəhərin alaqapısınnan...
Koroğlu ola, Eyvazı belə görə!.. Dünya çarx oldu dolandı başına.
Atdan aşırıldı, meyitin qıçalarını basdı bağrına...
Paşaya xəbər çatdı. Paşa hazır saxladığı qoşunu yeritdi.
Koroğlu o zaman başını qaldırdı ki, Qırat adam kimi döyüşdədi.
Baxdı ki, hər tərəf ətdən qat-qat qaladı. O, qızmış nər kimi özünü ata
yetirdi. Amma hansı tərəfə yönəldisə, özünə yol aça bilmədi. İşi bərk
çətinə düşdü, ürəyi darıxıb telləndi. Eyvazı haraya çağırdı:
İşim yaman dara düşdü,
İmdadıma çat, Eyvazım.
Min Düratı, gəl hayıma,
Yalmanına yat, Eyvazım.
Dörd yanımdı ətdən qala,
Qolum tutmur qılınc çala.
Kürdoğluynan sağa, sola
Şeşpərini at, Eyvazım!
Al Koroğlu sədasını,
Keç dəryalar adasını,
Paşasını, gədasını
Bir-birinə qat, Eyvazım!
Bu dəmdə Dəli Həsənnən Dəmirçioğlu yetişdi. Dəlilərin dəli
nərəsi aləmə lərzə saldı. Paşanın qoşunu boğanağın qabağında burumburum
olan çör-çöp kimi bükülüb üz qoydu qaçmağa...
Koroğlu hay vurdu ki, paşanı tutub gətirin! Şəhər əhli ərz elədi ki,
paşa çoxdan qaçıb. Koroğlu yaman bəd haldaydı. Dərdinnən, qəminnən,
hirsinnən-hikkəsinnən huşu özündə döyüldü. Nərə təpdi ki,
şəhərə od vurun. Dəli Həsən şəhərin ağsaqqallarıynan irəli yeridi ki,
bəs şəhər əhlinin nədi günahı? Koroğlu yuxudan ayılan kimi olub
özünə gəldi. Ağsaqqalların qabağında diz çöküb üzr istədi..
De şəhərin Koroğlunu istəyənləri yeriyib xahiş elədilər ki, meyidi
ver, dəfn eliyək. Nə dəlilər razılaşdı, nə də Koroğlu.
İş belə olanda, bir tabut düzəltdilər, qara kəcavə bəzəyib cənazəni
verdilər dəlilərin çiyninə. Biçarə dəlilər qəmdən dərya kimi dalğalanadalğalana
üz qoydular Çənlibelə.
Koroğlu bir müddət nə eyləyəcəyini, hayana üz tutacağını kəsdirə
bilmədi. Dəli Həsənnən Dəmirçioğlu da qalmışdılar onun yanında.
Haçannan haçana Dəli Həsən dedi:
– Koroğlu, day olan olub, keçən keçib. Artıq fikirdən bir kar yoxdu.
Paşa da əldən çıxıb. Vaxt itirmə. Sür atını, gedək meyidimizi dəfn
eləyək, sonra gəlib paşaynan da, xotkarnan da hesabımızı çəkərik.
Koroğlu dinməzcə, atının başını döndərib üz qoydu Çənlibelə.
Qoy bunnar öz dərdiynən getməkdə olsun, gəl sana bir az da TəkəTürkmannan
Eyvazın ata-anasınnan danışım.
Elə ki, Qəssab Alı toydan qayıdıb Eyvazın gələcəyini xəbər verdi,
biçarə Zərqələm arvadın gözdəri tikildi yollara...
Amma Eyvaz ləngidi. Hər gün, hər saniyə Zərqələmə bir il kəsildi.
Yazıq ana həsrətə tablaşa bimləyib peşə elədi ağlamağı. Qəssab Alı
Zərqələmi ha yubatdı ki, bu gün gələr, sabah gələr, əməl yemədi, Zərqələm
kirimək bilmədi.
Bir səhər yenə Qəssab Alı mal-heyvanı rahatlayıb evə qayıdanda,
qapıya çatmamış, Zərqələmin bayatısı ürəyinə hakim kəsildi:
Dağda ceyran mələdi,
Bulud leysan ələdi,
Çağırıram, gəlmirsən,
Eyvaz, vəfan belədi?!
Qəssab Alı baxdı ki, belə getsə, arvad yenə yatağa düşəcək. Gəlib
təskinlik verdi:
– Ay arvad, axı niyə gözünün yaşını eliyibsən abu-leysan? Adam
da sağ-sağ balasını ağlıyarmı? Kim bilsin, başları qarışıb hansı kefə?
Bir ikicə gün də səbr elə, görək!
Yazıq ananın səbr eləməyə taqəti qalmışdımı ki? Gördü ki, heç
Alının ürəyi onun ürəyi deyəni demir, ağlaya-ağlaya dedi:
Gözüm qalıbdı yollarda,
Bir balamı anaram mən.
Gələcək dedin, gəlmədi,
Od tutaram, yanaram mən.
Qəminnən düşdüm yatağa,
Balam keçmədi sol-sağa,
Dönmüşəm sarı yarpağa,
Uçub yerə qonaram mən!
Baxan yoxdu göz yaşıma,
Həsrət qaldım adaşıma,
Kimim dolansın başıma,
Pərvanasız fənaram mən!
Bülbülü tərk etmiş bağam,
Suyu qurumuş bulağam.
Yağsız yanan bir çırağam,
Külək əsər, sönərəm mən!
Zərqələməm, çox bədhalam,
Dilim söz gətirmir, lalam,
Mənim ki bircədi balam,
Niyə onnan kənaram mən!
Bu ah-nalə Qəssab Alının da ürəyinə od saldı. Baxdı ki, olası iş
deyil, dedi:
– İndi ki, belə oldu, canın da bir az yaxşıdı, hazırlaşaq, gedək gəlin
görümünə. Bir sən də Çənlibeli gör. Onda da uşaqları gətirib bir toy da
burda elərik! – O, atmacadan da qalmadı, – indi Eyvazı qınıyırsan,
qorxuram, Çənlibeli görənnən sonra ayağını dirəyəsən ki, getmirəm,
qalıram burda!..

(V hissə)