Koroğlu - Koroğlu dastanı/Mərcan xanımın Çənlibelə gəlməyi (I hissə)

Deyillər Həsən xanın üç oğlu, bir qızı qalmışdı. Böyük oğlununadı Əhməd, ortancılın adı Hümmət, kiçiyinin adı Mahmud, qızının da adı Mərcan xanımıydı.

Aradan xeyli vaxt keçmişdi. Vaxt o vaxt olmuşdu ki, Mahmud böyüyüb girri bir cavan olmuşdu. 

O, ağıllılığıynan, qoçaxlığıynan, tədbirriliyinən özgələrdən seçilir, qardaşlarınnan fərqlənirdi.

Mahmud çox yerdə söz salıb öyünürdü ki, Koroğluynan təkbətək meydan açıb kəmər-kəmərə tutaşacam, atamın, paşaların, bəylərin, tacirlərin, sövdəgərlərin qisasını ondan alacam, ya da öz başımı bu yolda verəcəm.

Bu səs-səda xotkara da çatmışdı. Odu ki, hələ görməmişdən ona
meyillənmiş, böyük ümid bağlamışdı.

Bayazid paşası Xəlil paşanın ölümündən sonra xotkar Mahmudu
yanına çağırıb dedi:
– Mahmud, oğul! Mən belə görürəm ki, atanın kiçik oğlu olsan da,
Koroğludan bizim qisasımızı almağa sən layiqsən. O biri qardaşlarından
hay olmadı. İndi mən Bayazidin paşalığını tapşıraram sənin əlinə!
Əyər Koroğlunu bir təhər eliyib səsini kəssən, mənim sözüm sözdü,
sədrəzəmlik çatar sənə...
Mahmud xan əvvəl-əvvəl sevindiyindən özünü itirdi. Haçandanhaçana
özünü düzəldib xotkara baş əydi, diz çöküb dedi:
– Qibleyi-aləm, mənim sözüm sözdü, ya başımı bədənnən verəcəm,
ya da Koroğlunun səsini kəsəcəm. Ya qol zoruna, ya da hiylə
gücünə çox çəkməz ki, məqsədimə çataram.
Mahmud qolunun zoruna, hiyləsinin gücünə güvənməkdə haqlıydı.
Bu aralarda onun qoluna yapışan, atının qabağına at sürən, şeşpərindən
can qurtaran, əmudunnan yan duran, qılıncına qalxan tutan, küştüsündə
arxasını yerə gəlməkdən xilas eliyən, hiylə torunu görə bilən olmamışdı.
Bunnarı çoxdan bilən xotkar Mahmud xanın boy-buxununa qəddiqamətinə,
yar-yaraşığına, ötkəmliyinə, danışığına da vuruldu. Odu ki,
onu lap şirnikdirməkdən ötrü gözəlliyiynən aləmə səs salmış bacısı
Mərcan xanımı da vəlihədi Əmir xana nişannandırdı.
Amma Mərcan xanım bunu eşidəndə daş atıb başını tutdu, iki
ayağını bir başmağa qoydu ki, mən ərə getmirəm. O, nişan paltarının
qatını açmadı, üzüyü də barmağına taxmadı.
Bəli, gözləmədiyi günə düşüb birdən-birə paşalığa çatan Mahmud
tezdiyinən sədrəzəmliyə yetişmək üçün Koroğlunu bir yannıx eləmək
haqqında fikirləşməyə başdadı.
Qoy Mahmud paşa fikirləşməkdə olsun, sizə kimnən deyim, kimnən
danışım, Rum paşası Asdan paşanın qardaşı qızı Leyli xanımnan. Leyli
xanım əmisi qızı Məhbub xanımın çox isdəkli sirdaşıydı. O, Məhbub
xanımın Çənlibelə məktub yazmağının səbəbkarıydı. Leyli xanım iyiddər
haqqında çox şirin əhvalatdar, nağıllar danışdığına görə Məhbub
xanım onun adını Şirin xanım qoymuşdu. Onlar sözbir eləmişdilər ki,
Çənlibelə birlikdə getsinnər. Amma bildiyiniz kimi, iş belə gətirdi ki,
Bəlli Əhmədi saldılar quyuya. Xəbər Çənlibelə çatdı. Koroğlu dəliləri
göndərdi, gecə ikən onu xilas elədilər. Məhbub xanımı götürdülər,
amma Leyli xanım ələ keçmədi, qaldı.
Leyli xanım elə hesab elədi ki, Məhbub xanım onu qəsdən, paxıllığnan
qoyub gedib. Odu ki, gəlib əmisinə bir yalan-qurama söylədi,
izn istədi ki, qoy bir hiylə düzəldim, ya Koroğlunu, ya da onun dəlilərinnən
bir neçəsini salım tora, verim sənin cənginə, al qızının qisasını.
Şükür paşanın ağlına bələdsiniz. O naumutda inandı qızın uydurmalarına,
bayaq ha izin verdi. Leyli xanım tələsik götürüb Koroğluya namə
yazdı ki, mənim Çənlibeldə gözüm var, əgər igidsənsə, gəl məni apar.
Bu tərəfdən də Məhbub xanım öz arzusuna çatıb Çənlibelə yetişməyinə,
Bəlli Əhməd kimi bir iyidə qovuşmağına baxmayaraq, pərişan
dolanmağa, qəmli durub oturmağa başladı. Nigar xanım işi belə
görəndə, Telli xanıma dedi ki, mənnən utanar, sən Məhbubun dərdini
öyrən görək nədi.
Bir gün Telli xanım Məhbub xanımı da götürüb bir dəstə qızgəlinnən
seyrə çıxdı. Onlar gəlib Sayalıbulağın başında məskən elədilər.
Qız-gəlin gül-çiçək dərməyə dağılışanda Telli xanım Məhbubdan
dərdini soruşdu. Məhbub xanım yanıxlı bir ah çəkdi, söylədi ki:
– Dərdim əmim qızı Leylinin dərdidi. O, mənim canım-ciyərimdi.
Şirinim-şəkərimdi. Sözümüz oydu ki, ikimiz də gələk. Amma onu
gətirə bilmədik. Qorxuram, qıza xiffətdən xətər yetişə...
Telli xanım əhvalatı Nigar xanıma danışdı. Nigar xanım da bu
qərara gəldi ki, dəlilərin, xanımların cəm vaxtında Məhbubun dərdini
açsın, Koroğludan izn alıb qızı gətirtdirsin.
Gün o gün oldu ki, Koroğlu böyük bir məclis düzəltdi. Bu məclis
kef məclisi yox, tədbir, məsləhət, səfər məclisiydi. Bildiyiniz kimi, axı
Koroğlu Hürü xanımı gətirib Eyvaza toy eyləmişdi. İş bundadı ki, toya
Eyvazın atası Qəssab Alı gəlmişdi, amma anası Zərqələm xəstə olduğundan
gələ bilməmişdi.
Amma Qəssab Alı toya gələndə Zərqələmə söz vermişdi ki, toydan
sonra Koroğludan, Nigar xanımdan izn alıb gəlinimizi də, Eyvazı da
gətirəcəm, bir toy burda özümüz eləyərik.
Toy qurtaranda Qəssab Alı məsələni Koroğluya açdı, Koroğludan
da, Nigar xanımnan da izn istədi. Amma nə Koroğlu, nə də Nigar
xanım belə tələm-tələsik Eyvazın getməyinə razı olmadılar. Qəssab
Alıdan xahiş elədilər:
– Sən get, biz özümüz tezliynən uşaqları göndərərik.
Qəssab Alı bir söz demədi, qayıdıb Zərqələmə xəbər verdi ki,
uşaqlar tezdiynən gələsidi. Bəli, indi Koroğlu bu məclisi qurmuşdu ki,
tədbir töküb məsləhət eləsinnər, görək Eyvazgili nə layıqnan,
kimlərnən göndərsinnər Təkə-Türkmana.
Hamı istəyirdi bu səfər ellərə, mahallara səs salan bir səfər olsun.
Kim istərdi belə səfərdən qalsın!..
Məclisin şirin yeriydi. Nigar xanım fürsət gözləyirdi Məhbubun
dərdini açsın. Bir də dəlilərdən ikisi girdi içəri, yannarında da birisi.
Koroğlunu görsətdilər. Bu adam irəli yeridi, Koroğluya bir namə verdi.
Koroğlu naməni oxuyub məclisdəkiləri halı elədi. Namənin Leyli
xanımnan olduğunu görəndə Nigar xanım Məhbub xanımın dərdini
danışdı, özü də bildirdi ki, elə indicə Koroğludan izn istəyəcəkdim,
dəlilərdən bir neçəsi gedib o qızı gətirsin.
Özü çağrıldığına görə qoç Koroğlu üz tutdu Dəli Mehtərə:
– Gətir mənim atımı!
Dəli Mehtər bayaq cumdu Qıratı yəhərləməyə.
Eyvaz baxdı Koroğlu özü getmək istəyir, irəli yeriyib xahiş elədi,
qoy mən gedim.
Koroğlu Nigar xanımın üzünə baxdı, Nigar xanım dedi:
– Yox, Koroğlu, bu səfərə nə Eyvaz getsin, nə sən. Dəlilərdən birikisi
gedib qızı gətirsin. Qoy onlar qasidi də özləriynən götürsünlər.
Qasid bələdçilik eləsin, tez qayıda bilsinlər.
Hamının gözü Eyvazdaydı. Baxdılar ki, Eyvaz Hürü xanımın üzünə
baxdı, sonra da başını sinəsinə salıb elə qızardı, elə qızardı, oldu qıpqırmızı
pul.
Aşıq Cünun buna tab eləməyib əlini verdi qulağına:
Seli sınar dağların,
Eli sınar dağların,
Eyvazın qəlbi sınsa,
Beli sınar dağların!
Nigar xanımın da ürəyi tab eləmədi. Eyvazın şəstini sındırmağına
peşiman olub Koroğluya yalvardı:
– Koroğlu, izn ver, qoy Eyvaz getsin! Burda elə bir çətin iş yoxdu.
Qız hazır olacaq, qasid bələdçilik eliyəcək. İnşallah, tezdiynən qayıdıb
gələr.
Demə, Eyvazın halı Koroğluya da əsər eliyibmiş. İzn verdi, özü də
məsləhət gördü Eyvaz Ərəbatı minsin.
Elə ki, izn verildi, Eyvaz gedib üstdən geyindi, altdan qıfıllandı,
altdan geyindi üstdən qıfıllandı, Ərəbatı mindi, qasidi də götürüb düşdü
yola.
Elə təzəcə Çənlibelin ətəyinə yenmişdilər, Eyvaz baxdı budu, bu
yan Bayazid yoluynan bir atdı Çənlibelə tərəf elə çapır, elə çapır, gəl
görəsən. Eyvaz ola!.. Qasidə dedi:
– Sən yavaş-yavaş sür atını, mən görüm kimdi, bu, nəçidi.
Eyvaz Ərəbatı döndərib özünü yetirdi çapara. Çatar-çatmaz –
dayan, – deyib bir dəli nərə çəkdi, dağ-daş dilə gəldi. Az qaldı atlının
qulaqları bata. Qayıdıb baxanda, gördü ki, budu bir nərin biri kəsib
başının üstünü. Əvvəl-əvvəl bərk şaşırdı, sonra bir təhər özünü
düzəldib dedi:
– Ayə, balam, niyə bağırırsan, məni qorxudursan?
Eyvaz bir az mülayimləşdi:
– Qardaş, bağırıb nə dedim ki, niyə səni qorxuzum. Yəni deyirəm
görək kimsən, kimin adamısan, hayannan gəlib hayana gedirsən?
Yolçu Eyvazın belə mülayim danışmağınnan bir az da qızışdı:
– Hayıf sənin zəndinə! Ay korafəhim! Bəyəm korsan, görmürsən
ki, Çənlibelə, qoç Koroğlunun oylağına gedirəm?
Eyvaz baxdı bunda iş var, özünü bir az da acizliyə qoyub yumşaqlıqnan
dedi:
– Allah yaxşı yol versin, ay qardaş! Day niyə acığın tutur? Yanı
deyirəm görəsən sənin Koroğluynan nə işin, o qaçaq-quldurnan nə
alverin ola?!
Yolçu bu dəfə lap özündən çıxdı, day da qızışıb başladı bağırmağa,
söyüb söylənməyə ki:
– Ayə, ay zındıq oğlu zındıq! Sən Koroğluya quldur deyirsən?
Mənnən qorxmursan? İndi necəsən, qayıdam ayıram bədəninnən başını?
Bilmirsən ki, mən qoç Koroğlunun xan Eyvazıyam?!.
Bu yerdə Eyvaz özünü saxlaya bilmədi, gülmək onu tutdu. Güləgülə
dedi:
– Balam, bəyəm bu boyda da yalan olar? Əyər mən Koroğluyamsa,
mənim sən nişanda Eyvazım yoxdu axı! De görüm sən nə zamannan
olubsan xan Eyvaz?
Yazıq yolçunun boğazı qurudu, başladı udğunmağa, ürəyində özünü
söyməyə ki, gərək mən bunun nərəsini eşidəndə Koroğlu olduğunu
biləydim.
Eyvaz onun vəziyyətini görüb təpindi:
– Həə! Di din görək hardan olubsan xan Eyvaz!
“Xan Eyvazın” dili çoxdan tutulmuşdu. Hardaydı dinməyə
iqtidarı! Ha udqundu, ha kəkələdi, səsi çıxmadı. Eyvaz baxdı belə
getsə, bu heç nə deyə bilməyəcək, qorxusunnan bağrı yarılacaq, dedi:
– Ayə, bəlkə səni qovan, eliyən var, bəlkə mənim yanıma gəlirsən,
bəlkə mənnik işin-zadın ola?
Bu sözdən atlının ürəyi bir balaca özünə gəldi, özünü sərdi
Eyvazın atının ayaqlarının altına ki:
– Koroğlu! Atam-anam sənə qurban olsun! Amandı, mənə rəhmin
gəlsin! Elə sənin yanına gəlirdim.
Eyvaz dedi:
– Noolu, xoş gəlmisən, yaxşı eləmisən...
Eyvaz onun gözünün içinə baxanda gördü gözünü yayındırır, bildi
ki, bundan iş əskik deyil. Qəsdən əlini qılıncın qəbzəsinə atıb sıyırdı,
başının üstündə elə fırladı ki, qılınc göy gurultusunnan betər səs verdi.
Yazığın gözlərində şimşək çaxdı. Elə bildi ki, başı bədəninnən getdi.
Bayaq ha huşunu itirdi. Haçannan haçana gözünü açdı, başı yerindədi,
başladı ağlamağa, yalvarmağa:
– İyid basdığını kəsməz, amandı Koroğlu! Atalar deyib ki, elçiyə
zaval yoxdu. Məni öldürmə, mən Mahmud paşanın qasidiyəm. Sənə
namə gətirmişəm...
Eyvaz əl atıb onu qaldırdı, naməni istədi. Qasid əli əsə-əsə naməni
çıxardıb verdi Eyvaza. Eyvaz naməni açıb oxudu:
“Koroğlu, mən haman Həsən xanın oğluyam ki, atan Alının gözlərini
çıxardıb dünya işığına həsrət qoydu. Sən də haman Alının
oğlusan ki, atamın illərnən yediyi çörəyinə ayaq basıb səni gətirdi
onun üstünə. Sən də namərdliynən ondan qisas aldın. İndi hər yanda
səni mərd, iyid danışırlar. Əyər doğrudan da iyidliyin, hünərin varsa
gəl Bayazidə. Sənnən təkbətək meydan açıb əlbəyaxa olacağam, ya
sənə verən Allah, ya mənə”.
Eyvaz baxdı özünü yaman dolaşdırıb. Dönüb desə mən Koroğlu
deyiləm, apar ver naməni Koroğluya, onda olacaq bunun tayı. İndi də
bu güləcək Eyvazın üstünə... yox, elə Koroğluluqda qalıb Bayazidə
getsə, bəs Koroğlu? Bəs Rum? Bəs Leyli xanım?.. Fikir Eyvazı
götürəndə qasidin canına vəlvələ düşdü, canının hayına qaldı:
– Koroğlu, balalarım ayağının altında qurban qırılsın! Nə yaman
fikrə getdin? Bəlkə o namərd oğlu orda sənin qəlbinə toxunan söz
yazıb? Allah eləməmiş, bəlkə... Amandı Koroğlu! Mənə qəzəb eləmə!
Mənim borcum buyruq bitirməkdi. Neyniyim, bir parça çörək...
Eyvaz fikirdən ayrıldı. Baxdı Koroğlu olmaqdan savayı ayrı yolu
yoxdu, dedi:
– Sən qorxma, paşa nalayıq söz yazmayıb. Amma iş budu ki, mən
sənnən Bayazidə getməliyəm. Qaytar atını sür, o gedənə bir söz deyim,
gəlim.
Qasid sevinmiş atını döndərdi geri. Eyvaz Ərəbatı məhmizlədi Leyli
xanımın qasidinin yanına, Leyli xanıma bir namə yazdı:
Namən gəlib bizə çatıb,
Leyli xanım, Leyli xanım!
Namərdəlrin baxtı yatıb,
Leyli xanım, Leyli xanım!
Arzularsan Çənlibeli,
Əsər sərin-sərin yeli,
Yarın olar bir qoç dəli,
Leyli xanım, Leyli xanım!
Gəlib açaram meydanı,
Düşmənlər çəkər amanı,
Səhər gözlə Eyvaz xanı,
Leyli xanım, Leyli xanım!
Eyvaz naməni qasidə verib dilnən də tapşırdı ki, Leyli xanım məni
səhər gözləsin.
Elə ki, Eyvaz Leyli xanımın qasidini saldı yola, döndərdi Ərəbatın
başını geri, özünü yetirdi Mahmud paşanın qasidinə, oldu Koroğlu, üz
tutdu Bayazidə.
Eyvaz gəlməkdə olsun, sən gör Mahmud paşa necə çağırırdı Koroğlunu
meydanına! O, xotkarın yanınnan qayıdannan sonra çox fiikrləşdi,
çox düşündü, çox daşındı, çox götür-qoy elədi, axırda bu qərara gəldi ki,
bir hiylə işlədib Koroğlunu tələyə salmasa, əməl yeməyəcək. Oydu ki,
Bayaziddən Çənlibelə gedən yolunun gah sağında, gah solunda birbirindən
bir ağac aralı yeddi quyu qazdırdı, quyuların üstünü çörçöpnən
örtdürüb bilinməz elətdirdi, bu yolnan get-gəli kəsdirdi, sonra da haman
naməni göndərdi Koroğluya. Fikirləşdi ki, Koroğlu naməni alan kimi
gələcək, gələndə də bu quyuların birinə düşəcəkdi.
Paşa qasidi öyrətmişdi ki, quyulara çatanda bir bəhanə ilə dala
keçsin, Koroğlu quyuya düşəndə də yandan atını çapıb xəbər eləsin.
Onsuz da Eyvaz atını həmişə qabaqda sürüb yetişdi Bayazidin
yeddi ağaclığına. Birinci quyuya çatanda Ərəbat işi duydu sapdı yolun
sağına, ikinci quyuya çatanda sapdı soluna. Eyvaz əvvəlcə acıqlandı,
sonra özü də şəkkə düşüb atın yüyənini boşladı. Ərəbat quyulardan
salamat keçib özünü verdi şəhərə.
De şəhərə hay düşdü ki, Koroğlu gəlir. Evlərdə adammı qalardı!
Hamı onu görmək istəyirdi...
Eyvazın yolu Mərcan xanımın imarətinin yanınnan düşmüşdü. O,
imarətin yanınnan keçəndə Mərcan xanım da küləfrəngiyə çıxmışdı
ki, bəlkə Koroğlunu görə. Qız birdən-birə Eyvazın gözünə sataşdı.
Eyvaz elə bildi ki, gün dönüb bu tərəfdən doğdu. Atın başını çəkib
gözlərini sildi, heyran-heyran qızın camalına tamaşa eləməyə başladı.
Onun gözü qızın gözlərinə calananda, qız bənövşə kimi qoydu başını
çiyninə, boynunu büküb anasına həsrət qalmış ceyran balası kimi
başdadı məlul-məlul Eyvaza baxmağa. Eyvaz ola, belə baxış ola!
Dözərdimi? Misri qılıncı saz eliyib qızdan dərdini xəbər aldı:
Niyə belə məlul-məlul baxırsan,
Çöllərə bir Məcnun salmamısan ki?
Özün sevdiyinnən vaxtı çatmamış
Ayrılıq təblini çalmamısan ki?
Mərcan xanım əllərini köksündə daraqladı, yanıqlı bir ah çəkib,
həsrətlə köks ötürdü. Eyvaz vəcdəmi gəldi, bilmirəm, qeyzəmi gəldi,
bilmirəm, dedi:
Köks ötürdün, nələr düşdü yadına?
Ürək dözə bilməz bu fəryadına!
Dərdini de, qoy yetişim dadına,
Zalımlar əlində qalmamısan ki?
Ölüncə qılıncın çalar Eyvaz xan,
Səni yağılardan alar Eyvaz xan,
Koroğlu yurduna salar Eyvaz xan –
O yerlərdən soraq almamısan ki?
Ala gözləri dolub qaralmış bahar buluduna dönmüş Mərcan xanım
özünü ağlamaqdan saxlaya bilmədiyinnənmi, yoxsa adamların çoxalmağınnanmı
bilmirəm, birdən göründüyü kimi birdən də yox oldu.
Eyvaz atı tərpətdi...
Bu tərəfdən Mahmud paşa Koroğlunun quyulardan salamat qurtarıb
şəhərə girdiyini eşidəndə əvvəlcə bərk qorxuya düşdü, canını
əsməcə tutdu, bir təhərriynən özünü toxdadıb əmr verdi ki, qoşun alsın
şəhəri mühasirəyə. Özü də seçmə pəhləvanlardan düzəltdiyi dəstəni
götürüb çıxdı Koroğlunun qabağına. O, yolda dünənki tapşırığını adamlarına
bir də xatırlatdı:

(II hissə)