Makedoniyalı İsgəndər

Makedoniyalı İsgəndər, III İsgəndər, İsgəndər Zülqərneynvə ya Böyük İsgəndər"müdafiə etmək, kömək etmək" və ἀνήρ aner "adam" (d. e.ə. 20/21 İyul 356 – ö. e.ə. 10/11 İyun 323) Qədim Yunanıstanın Makedoniya çarlığının hökmdarı (Basilevs)  və Argeadlar sülaləsininnümayəndəsi. Eramızdan əvvəl 356-cı ildə Pellada doğulan İsgəndər atası Makedoniyalı II Filipdən ölümündən sonra 20 yaşında taxta çıxmışdır. O, 30 yaşına qədər qədim dünyanın ən böyük imperiyalarından birini (YunanıstandanMisirə və Şimal-qərbi Hindistana qədər) yaradana qədər hakimiyyətinin çox hissəsini Asiya və Şimal-şərqi Afrikaboyunca hərbi kampaniyalarda keçirib. O, döyüşdə məğlub edilməz idi və tarixdəki ən müvəffəqiyyətli hərbi komandanlardan biri hesab edilir.

Gəncliyində İsgəndər filosof Aristoteldən 16 yaşına qədər dərs alıb. Atası II Filippinöldürülməsindən sonra eramızdan əvvəl 336-cı ildə taxta çıxan İsgəndər güclü dövləti və təcrübəli ordunu miras alıb. O, Yunanıstanın generallığı ilə mükafatlandırılıb və bu səlahiyyətdən atasının hərbi işğal planlarını həyata keçirməyə başlamaq üçün istifadə edib. E.ə. 334-cü ildə o, Anatoliyanı idarə edən Əhəmənilər imperiyasını işğal edib və 10 il davam edən hərbi əməliyyatlara başlayıb. İsgəndər həlledici döyüşlərdə, xüsusilə İss və Qavqamel döyüşlərində İranın gücünü məhv edib. O, axırda İran hökmdarı III Daranı hakimiyyətdən salıb və ilk İran imperiyasının tamamını işğal edib. Bu zaman onun imperiyası Adriatik dənizindən Hind çayına qədər uzanırdı.

"Dünyanın sonuna və Böyük Xarici Dənizə" çatmaq istəyən İsgəndər E.ə. 326-cı ildə Hindistanı işğal edib, ancaq ordusunun tələbi onu geri qayıtmağa məcbur edib. İsgəndər E.ə. 323-cü ildə paytaxt etmək istədiyi Babil şəhərində bəlkə də Ərəbistanın işğalı ilə başlayacaq hərbi yürüşlərini həyata keçirə bilmədən öldü. Onun ölümündən sonrakı illərdə bir çox vətəndaş müharibələri onun imperiyasını parçaladı və İsgəndərin generalları və varisləri - Diadoxinin idarə etdiyi dövlətlər yarandı.

İsgəndərin mirasına işğallarının səbəb olduğu yunan-buddist kimi mədəni diffuziyalar daxildir. O, İsgəndəriyyə də daxil olmaqla öz adını daşıyan təqribən iyirmi şəhərin əsasını qoydu. İsgəndərin yunan mühacirlərini məskunlaşdırması və şərqdə Yunanıstan mədəniyyətinin yayılması yeni ellinizm sivilizasiyasının yaranmasına səbəb oldu və bu sivilizasiyanın xüsusiyyətləri XV əsrin ortalarında Bizans imperiyasının ənənələrində və 1920-ci illərə qədər mərkəzi və uzaq şərqi Anatoliyada yunanca danışanların olmasında görülür. İsgəndər Axilles kimi klassik qəhrəman oldu və o, tarixdə və yunan və qeyri-yunan mədəniyyətlərinin əfsanələrində xarakterizə olundu. İsgəndər hərbi liderlərin özünü müqayisə etdiyi ölçü vasitəsi oldu və dünyanın bir çox yerində hərbi akademiyalar hələ də onun hərbi taktikalarını öyrədir. İsgəndər tez-tez müəllimi Aristotel ilə yanaşı olaraq bütün dövrlərin ən çox təsir gücünə malik şəxsləri arasında sıralanır.  

Adı tarixdə 100 ən çox öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısına daxil edilib.

Erkən həyatı

Mənşəyi və uşaqlığı

Ellinizm dövründən gənc İsgəndərin büstü, Britaniya muzeyi

İsgəndər qədim yunan ayı Hekatombayonun altıncı günündə Makedoniya çarlığının paytaxtı Pellada doğulub. Dəqiq vaxt bilinməsə də , doğum tarix e.ə. 356-cı ilin 20 iyuluna uyğun gəlir. O, Makedoniya çarı II Filipin və Epir çarlığının hökmdarı I Neoptolemusun qızı Olimpiadanın oğludur. Filipin yeddi və ya səkkiz arvadı olsa da, Olimpiada bəlkə də İsgəndəri dünyaya gətirdiyi üçün bir müddət Filipin əsas arvadı idi.

Bir çox əfsanələr İsgəndərin anadan olmasını və uşaqlığını təsvir edir. Qədim Yunanıstan bioqrafı Plutarxa görə Olimpiada Filiplə evliliyinin başlanğıc dövrlərində yuxuda görür ki, onun uşaqlığı ildırımlavuruldu və bu sönməzdən əvvəl hər tərəfə yayılan alova səbəb oldu. Toylarından bir müddət sonra Filipin yuxuda özünü arvadının uşaqlığına aslan təsviri həkk edilmiş möhür qoyarkən gördüyü deyilir. Plutarx bu yuxuların müxtəlif təfsirlərini verib: uşaqlığın möhürlənməsindən başa düşüldüyü kimi Olimpiada evliliyindən əvvəl hamilə idi və ya İskəndərin atası Zevs idi. Qədim şərhçilər ambisiyalı Olimpiadanın İskəndərin müqəddəs valideyni hekayəsini elan etdiyi və ya günahkar kimi bu fikri rədd etdiyi haqqında ikiyə bölünüblər.

İsgəndərin doğulduğu gün Filip Xalxidike yarımadasındakı Potidaye şəhərinin mühasirəsinə hazırlanırdı. Eyni gün Filipə xəbər çatdı ki, onun generalı Parmenion birləşmiş İlliriya və Peoniya ordularını məğlub edib və onun atları Olimpiya oyunlarında qalib gəlib. Həm də deyilir ki, o gün Dünyanın yeddi möcüzəsindən biri - Efesdəki Artemida məbədi yanıb. Yunan tarixçisi Hegesias Artemisin İsgəndərin doğumunda iştirak etmək üçün uzaqda olduğununa görə onun yandığını dedi. Belə əfsanələr İsgəndər çar olanda ortaya çıxa bilərdi və bəlkə də bu İsgəndərin fövqəlbəşər olduğunu və əzəmətin onun taleyi olduğunu göstərmək üçün özü tərəfindən təşviq edilə bilərdi.

Aristotel İsgəndərə dərs keçir, Jan Leon Jerom Ferris

İlk illərində İsgəndər gələcək generalı Klitin bacısı olan dayə Lanike tərəfindən böyüdülüb. Daha sonra İsgəndər anasının qohumu sərt Leonidas və Filipin generalı Lisimax tərəfindən tərbiyə edilib. İsgəndər Makedoniyalı zadəgan gəncləri kimi böyüdülüb və oxumağı, lir çalmağı. at sürməyi, döyüşməyi və ovlamağı öyrənib.

İsgəndər 10 yaşında olanda Fessaliyadan olan tacir Filipə at gətirdi və atı 13 talentə satmağı təklif elədi. At üzərinə minilməsinə imkan vermədi və Filip atın aparılmasını əmr etdi. Atın öz kölgəsindən qorxduğunu görən İsgəndər atı əhliləşdirmək istədi və buna nail oldu. Plutarx qeyd edir ki, nümayəş etdirilən cəsarət və ambisiyaya valeh olan Filip gözyaşlarıyla oğlunu öpdü və bu zaman dedi: "Oğlum sən ambisiyaların üçün kifayət edəcək qədər böyük çarlıq tapmalısan. Makedoniya sənin üçün çox balacadır." Filip atı onun üçün aldı. İsgəndər onu Bukefalos adlandırdı və bunun mənası "öküz-baş" deməkdir. Bukefalos İsgəndəri Hindistana qədər daşıdı. Heyvan öləndə (qocaldığına görə, Plutarxa görə 30 yaşında) İsgəndər bir şəhəri Bukefala adlandırdı.

Gəncliyi və təhsili

İsgəndərin 13 yaşı olanda Filip onun üçün müəllim axtarırdı. Filip İsokratvə Spevsip kimi akademiklər haqqında fikirləşdi və ikincisinə vəzifəni tutmaq üçün istefa etmək təklif edildi. Axırda Aristotel İsgəndərin müəllimi seçildi və Miezadakı Nimfalar məbədi dərs keçmək üçün yer kimi seçildi. İsgəndərə dərs keçməyin əvəzində Filip yerlə yeksan etdiyi Aristotelin vətəni - Staqiri yenidən inşa etməyə və kölə olmuş köhnə sakinləri satın alaraq və azad edərək və sürgündə olanları bağışlayaraq şəhəri yenidən doldurmağı qəbul etdi.^[24][25][26]

Mieza İsgəndər və makedoniyalı zadəganların uşaqları (I Ptolemey, Hefestion və Kassandr) üçün yatılı məktəb idi. Şagirdlərin çoxu İsgəndərin dostları və gələcək generalları oldu və "Kompanyonlar" olaraq bilinirlər. Aristotel İsgəndərə və dostlarına təbabət, fəlsəfə, əxlaq, din, məntiq və incəsənət haqqında dərs keçdi. Aristolel onun müəllimi olarkən İsgəndərdə Homerin əsərlərinə, xüsusilə İliada əsərinə sevgi yarandı; Aristotel ona İliadanın izahlı nüsxəsini verdi və İsgəndər bu nüsxəni hərbi yürüşlərində özü ilə apardı.^[27][28][29]

Filipin varisi

Naiblik və Makedoniyanın güclənməsi

İsgəndərin Bukefalosu əhliləşdirməsini göstərən heykəl, Edinburq

16 yaşı olanda Aristotelin İsgəndərə dərs keçməsi başa çatdı. Filip İsgəndəri naib və varisi kimi öz yerinə qoyaraq Bizantiona qarşı müharibə apardı. Filip olmayanda Traklar qrupunun Maedi qəbiləsi Makedoniyaya qarşı üsyan etdi. İsgəndər bu hərəkətə onları öz ərazilərindən qovaraq cavab verdi. O, yunanları bu ərazidə məskunlaşdırdı və Aleksandropolis adlanan şəhərin əsasını qoydu. Filip hərbi səfərdən qayıtdıqdan sonra İsgəndəri kiçik qüvvə ilə cənubi Trakiyadakı qiyamları yatırması üçün göndərdi. Yunan şəhəri Perintusa qarşı döyüşərkən İsgəndərin atasının həyatını xilas etdiyi bildirilir. Amfissa şəhəri Delfi yaxınlığında Apollon üçün müqəddəs qəbul edilən əraziləri idarə etməyə başlayanda bu hörmətsizlik Filipə Yunanıstan məsələlərinə qarışmaq üçün lazım olan fürsəti verdi. Filip hələ də Trakiya ilə məşğul olan İsgəndərə Yunanıstana hərbi yürüş üçün ordu toplamasını əmr etdi. Başqa yunan dövlətlərinin məsələyə qarışmasından qorxan İsgəndər İlliriyaya yürüş edirmiş kimi hərəkət etdi. Bu həngamə zamanı illirianlar Makedoniyanı işğal etdilər və İsgəndər tərəfindən məğlub edildilər.

Filip və onun ordusu İsgəndərə eramızdan əvvəl 338-ci ildə qoşuldu və onlar Fiba qarnizonunun əzmkar müqavimətindən sonra Fermopili ələ keçirərək buradan cənuba yürüş etdilər. Onlar Afinadan və Fibadan bir neçə günlük məsafədəki Elateya şəhərini işğal etdilər. Demosfentərəfindən idarə edilən afinalılar Makedoniya əleyhinə Fiba ilə ittifaqa səs verdilər. Afina və Filip Fibanın fəstəyini əldə etmək üçün elçilər göndərdi, ancaq mübarizəni Afina uddu. Filip Amfisa (guya Amfiktioniya İttifaqının sözü ilə hərəkət edir) üzərinə yürüş etdi, Demosfen tərəfindən göndərilən muzdurları ələ keçirdi və şəhərin təslimiyyətini qəbul etdi. Filip sonra Elateyaya qayıtdı, onun Afina və Fibaya göndərdiyi sülh təklifi rədd edildi.

Filip cənuba hərəkət edəndə rəqibləri Boetiyanın Xeroneya ərazisində onun qabağını kəsdi. Daha sonra baş verən Xeroneya döyüşündə Filip sağ qanadı, İsgəndər sol qanadı idarə edirdi və Filipin etibar etdiyi bir qrup general da onu müşayiət edirdi. Qədim mənbələrə əsasən iki tərəf də bir müddət sərt şəkildə savaşdı. Filip qəsdən əsgərlərin geri çəkilməsini təşkil elədi, bunu eləməyinin səbəbi təcrübəsiz afinalı hoplitlərin onları izləyəcəyinə və cərgələrini pozacaqlarına inanması idi. İsgəndər Fiba cərgələrini pozan ilk əsgər idi və Filipin generalları da onun dalınca getdi. Düşmənin birliyini pozan Filip əsgərlərə irəliyə təzyiq etməyi əmr etdi və onları sürətlə hərəkət etdirdi. Afinalılar məğlub olandan sonra fibalılar mühasirəyə alındı. Tək mübarizə aparmalı olduqları üçün təslim oldular.

Xeroneya zəfərindən sonra Filip və İsgəndər heç bir düşmənlə qarşılaşmadan Peloponnesə yürüş etdilər və bütün şəhərlərdə xoş qarşılandılar; ancaq Spartaya çatanda rədd edilsələr də, müharibə etmədilər. Filip Korinfdə Yunan ittifaqını (Yunan-İran müharibələrininanti-İran ittifaqının əsasında) qurdu, Sparta istisna olmaqla yunan şəhər-dövlətləri bu ittifaqa daxil idi. Filip bu ittfaqın hegemonu oldu və İran imperiyasına hücum etmək planlarını açıqladı.

Sürgün və qayıdış

İstanbul Arxeologiya Muzeyində İsgəndərin heykəli.

Filip Pellaya qayıdanda generalı Attalın qohumu Kleopatraya aşiq oldu və onunla evləndi. Evlilik İsgəndərin varis kimi vəziyyətini şübhəli etdi, çünki İsgəndər yalnız ata tərəfən makedoniyalı olduğu halda Kleopatranın oğlu təmiz makedoniyalı qanı daşıyan varis olacaqdı. Toy ziyafəti zamanı sərxoş Attal açıq şəkildə tanrılara yalvardı ki, evlilik qanuni varis versin.

İsgəndər anası ilə Makedoniyadan qaçdı. Anası Olimpiada Dodonada qardaşı Epir çarı I İsgəndərin yanında qaldı. İsgəndər isə İlliriyaya qədər yoluna davam etdi. Burada o, İlliriya çarından sığınacaq istədi və bir neçə il əvvəl onları döyüşdə məğlub etməsinə baxmayaraq ona qonaq kimi davranıldı. Ancaq belə görünür ki, Filip heç vaxt siyasi və hərbi cəhətdən təlim görmüş oğlundan imtina etməyə cəhd göstərməyib. Buna görə də İsgəndər 6 ay sonra geri qayıtdı. Onun geri qayıtmasında iki tərəf arasında vasitəçilik edən ailə dostu Demaratusun əməyi var idi.

Növbəti il Kariyanın fars satrapı Piksodar öz böyük qızını İsgəndərin atabir qardaşı Filip Arrideyə təklif etdi. Olimpiada və İsgəndərin bir sıra dostları irəli sürdü ki, bu Filipin Arrideyi öz varisi etmək istədiyini göstərir. İsgəndər Korinfin Fessala adlı aktyorunu göndərərək reaksiya verdi və mesaj da bu idi ki, Piksodar öz qızı ilə evlənməyi qeyri-qanuni oğula yox, onun yerinə İsgəndərə təklif etməlidir. Filip bunu eşidəndə danışıqları dayandırdı, İsgəndəri kariyalının qızı ilə evlənmək istədiyinə görə danladı və bunu da belə izah etdi ki, o, İsgəndər üçün daha yaxşı gəlin istəyir. Filip İsgəndərin dörd dostunu - Harpal, Nearx, Ptolomey və Erigini sürgün elədi və korinflilərə Fessalanı zəncirdə Makedoniyaya gətirməyi əmr etdi.

Makedoniya çarı

Taxta çıxması

Filip eramızdan əvvəl 336-cı ildə Ayqeydə qızı Kleopatranın Olimpiadanın qardaşı I İsgəndərlə toyunda iştirak edərkən mühafizəçilərinin başçısı Pavsaniy tərəfindən qətlə yetirildi. Pavsaniy qaçmağa çalışanda büdrədi və İsgəndərin dostları Perdikka və Leonnatın daxil olduğu mühafizəçilər tərəfindən öldürüldü. İsgəndər 20 yaşında zadəganlar və ordu tərəfindən çar elan edildi.

Hakimiyyətinin güclənməsi

Eramızdan əvvəl 336-cı ildə Makedoniya çarlığı (tünd qırmızı) və Əhəmənilər imperiyası (bənövşəyi)

İsgəndər taxta potensial namizəd olan şəxsləri məhv edərək hakimiyyətinə başladı. O, əmi oğlusu IV Amintanı edam etdirdi. İsgəndər həm də Linkestiya regionundan olan iki makedoniyalı şahzadəni öldürdü, ancaq üçüncü şahzadəyə - İsgəndərə qıymadı. Olimpiada Filipin arvadı Kleopatranı və ondan olan qızı Evropanı diri-diri yandırdı. İsgəndər bunu öyrənəndə əsəbləşdi. İsgəndər həmçinin Kiçik Asiyada ordunun öncü birliyinin komandiri və Kleopatranın əmisi Attalın öldürülməsini əmr etdi. Düşmən Afinaya qoşulma ehtimalıyla bağlı olaraq həmin vaxtlarda Attal Demosfenlə əlaqə saxlayırdı. Attal İsgəndəri çox sərt təhqir etmişdi və Kleopatranın ölümündən sonra İsgəndər onu sağ saxlamaq üçün həddindən artıq təhlükəli gördü. İsgəndər Arxidayı bağışladı. Arxiday bəlkə də Olimpiada tərəfindən zəhərləndiyi üçün bütün mənbələrə görə əqli cəhətdən xəstə idi.

 Filipin ölüm xəbəri bir çox yerlərin qiyam etməsinə səbəb oldu və Fiba, Afina, Fessaliya və trakiyalı qəbilələr buna daxil idi. Qiyam xəbərləri İsgəndərə çatanda o, tez cavab verdi. Diplomatiyanı istifadə etməsi məsləhət görülsə də, İsgəndər 3000 makedoniyalı süvari əsgər yığdı və cənuba, Fessaliyaya tərəf getdi. O, Fessaliya ordusunu Olimp dağı ilə Ossa dağı arasındakı keçidi tutmuş vəziyyətdə tapdı və əsgərlərinə Ossa dağı üzərindən getməyi əmr etdi. Fessaliyalılar növbəti gün oyananda İsgəndəri arxalarında tapdılar və tez təslim olaraq, öz süvarilərini İsgəndərin gücünə əlavə etdilər. O, daha sonra cənuba, Peloponnesə doğru getməyə davam etdi.

 İsgəndər Fermopildə dayandı və cənuba, Korinfə getməzdən əvvəl burada Amfiktioniya İttifaqının lideri kimi tanındı. Afina sülh istədi və İsgəndər qiyamçıları bağışladı. İsgəndər və Diogenin rastlaşması İsgəndər Korinfdə qalarkən baş verdi. İsgəndər Diogendən onun üçün nə edə biləcəyini soruşanda Diogen sayğısızca ondan bir az kənarda durmasını istədi, çünki o, günəş işığının gəlməsinə mane olurdu. Bu cavab İsgəndərə xoş gəldi və İsgəndərin "Şübhəsiz ki, əgər mən İsgəndər olmasa idim, Diogen olmaq istəyərdim" dediyi bildirilir. Korinfdə İsgəndər hegemon ("rəhbər") titulunu götürdü və atası kimi İrana qarşı gələcək müharibə üçün komandir olaraq seçildi. O, həmçinin Trakiya üsyanının xəbərini aldı.

Balkan yürüşü

İsgəndər Asiyaya keçməzdən əvvəl şimal sərhədlərini mühafizə etmək istəyirdi. Eramızdan əvvəl 335-ci ilin yazında o, bir sıra qiyamları yatırtmaq üçün hücum etdi. Amfipolisdən başlayaraq, o, şərqə, "Müstəqil trakiyalılar"ın ölkəsinə səfər etdi. Himes dağında Makedoniya ordusu hündürlükləri tutan Trakiya ordusuna hücum etdi və onları məğlub etdi, Makedoniyalılar Tribali ölkəsinə yürüş etdilər və Liqinis çayı yaxınlığında onların ordusunu məğlub etdilər. (Dunayın qolu) İsgəndər daha sonra üç gün ərzində Dunaya doğru getdi və qarşı sahildə olan Qeta qəbiləsi ilə qarşılaşdı. Gecə çayı keçərək o, düşmənə qəfil hücum etdi və onları ilk süvari toqquşmasından sonra geri çəkilməyə məcbur etdi.

İsgəndərə xəbər çatdı ki, İlliriya çarı Klit və Tavlanti çarı Qlavkiya onun hakimiyyətinə qarşı açıq qiyam edirlər. İsgəndər qərbə, İlliriyaya yürüş edərək hər birini sırayla məğlub etdi və hər iki hökmdarı orduları ilə qaçmağa məcbur etdi. Bu qələbələrlə İsgəndər şimal sərhədini möhkəmləndirdi.

 İsgəndər şimala yürüş edəndə fibalılar və afinalılar bir daha üsyan etdilər. İsgəndər dərhal cənuba hərəkət etdi. Başqa şəhərlər tərəddüd edəndə Fiba döyüşməyə qərar verdi. Fibanın müqaviməti səmərəsiz oldu. İsgəndər şəhəri yerlə yeksan etdi və onun ərazisini başqa Boetiya şəhərləri arasında böldü. Fibanın sonu Afinanı qorxutdu və bütün Yunanıstanda müvəqqəti olaraq sülh hakim oldu. İsgəndər Antipatrı naibi qoyaraq Asiya yürüşünə başladı.

Əhəmənilər imperiyasının işğalı

Kiçik Asiya

İsgəndərin imperiyasının və onun marşrutunun xəritəsi.

İsgəndərin ordusu eramızdan əvvəl 334-cü ildə Hellespontu keçdi. Ordu təqribən 48100 əsgər, 6100 süvari və əsgər sayı 38000-ə çatan ekipajlarla 120 gəmilik donanmadan ibarət idi. Onlar Makedoniyadan və müxtəlif yunan şəhər-dövlətlərindən idilər, Trakiya, Peoniya və İlliriyadan muzdlu əsgərlər və varlı ailələrdən çıxmış əsgərlər idilər. (Ptolemeyi mənbə kimi istifadə edən Arrian deyib ki, İsgəndər 5000-dən çox at və 30000-dən çox piyadayla keçib. Siciliyalı Diodor da eyni cəmi verib, ancaq 5100 at və 32000 piyada olaraq verib. Diodor həmçinin artıq Asiyada olan öncü qüvvə haqqında məlumat verib, hansı ki, Polien 10000 sayda olduqlarını deyirdi.) O, Asiya torpağına nizə ataraq və Asiyanı tanrılardan hədiyyə kimi qəbul etdiyini deyərək İran imperiyasının tamamını işğal etmə niyyətini göstərdi. Bu həm də İsgəndərin diplomatiyanı üstan tutan atasının əksinə olaraq müharibə etmək istəməsini göstərirdi.

Qranik döyüşündə farslara qarşı ilk qələbədən sonra İsgəndər fars əyalət paytaxtı Sardisi və onun xəzinəsini qəbul etdi; o, daha sonra İoniya sahili boyunca hərəkət etdi. İsgəndər döyüşdə əsgərlərin canını xərcləmək üçün ilahi hüquqa malik olduğuna inansa da, kədərlənirdi, ölən şəxslər səxavətlə mükafatlandırılırdı: "İsgəndər müharibədə ölmüş əsgərlərin qohumlarını vergidən və ictimai xidmətdən azad etdi." Öz əsgərləri və ya qarşı tərəf olmasından asılı olmayaraq, İsgəndər ölən şəxslərə hörmət bəsləyirdi. O, uzağa gedərək onları şərəfləndirmək və onlara hörmət göstərmək üçün heykəllər tikdirirdi. Kariyadakı Halikarnasda İsgəndər mühasirələrin birincisinə başladı və qarşı tərəfdəki muzdlu kapitan Rodoslu Memnon və Kariyanın Əhəməni satrapı Orontobatı dənizlə geri çəkilməyə məcbur etdi. İsgəndər idarəçiliyi onu övladlığa götürən Adaya verdi.

İsgəndər fars hərbi-dəniz bazası olmaqdan imtina edən bütün sahil şəhərlərində hakimiyyətini təsdiq edərək Halikarnasdan dağlıq Likiyaya və Pamfiliya düzənliyinə keçdi. Pamfiliyadan sonra sahil heç bir böyük limana sahib deyildi və İsgəndər dənizdən aralı düşən ərazidən hərəkət etdi. Termossosda Pisidiyan şəhəri İsgəndərə itaət etsə də, İsgəndər bu şəhəri hücumla ələ keçirə bilmədi. İsgəndər qədim Frigiya paytaxtı Qordiondahəmin vaxta qədər çözülməmiş Qordion düyününü açdı, hansı ki gələcək "Asiya hökmdarı"nı gözləyən qəhrəmanlıq idi. Rəvayətə görə, İsgəndər bildirdi ki, düyünün necə açılmasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur və onu qılıncı ilə kəsdi.

Levant və Suriya

İss vuruşmasını təsvir edən İsgəndər mozaikası, Faun evi, Pompey

İsgəndər cənuba səyahət etdi və III Daranın əhəmiyyətli dərəcədə böyük ordusu ilə rastlaşdı. O, ordunu rahatlıqla məğlub etdi və Daranın təlaşlanmasına səbəb oldu. Bəzi əsgərlər tərəfindən qovulmasına baxmayaraq, "İsgəndər onlarla (onun ailəsi) təsəvvür edilməyəcək dərəcədə hörmətlə davrandı." Bu onun tutduqlarına qarşı davamlı alicənablıq və xeyirxahlığını göstərir. Dara döyüşdən qaçdı və onun qaçışı ordunun dağılmasına səbəb oldu. Dara arvadını, iki qızını, anası Sisiqambanı və möhtəşəm xəzinəni tərk etdi. Daha sonra Dara artıq itirdiyi ərazilərin daxil olduğu sülh müqaviləsi və ailəsi üçün 10000 talent fidyə təklif etdi. İsgəndər cavab verdi ki, o, artıq Asiyanın hökmdarıdır və ərazi bölgülərinə tək o qərar verir.

Qələbə zamanı səxavətli olan Makedoniyalı İsgəndər axırda müharibədə düşmənə qalib gələndə sahib olduğu gücü başa düşdü. İsgəndərin məğlub etdiyi düşmən - III Dara qeyd-şərtsiz təslimiyyətin şərtlərini təqdim etməyə çalışdı, ancaq İsgəndər amansız oldu. O anladı ki, o nəzarət edir və daha çoxun əldə edə bilər. Beləliklə Dara geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. "Bu dəfə təklif güclü idi, Dara Fərata qədər bütün əraziləri ... ailəsi üçün 30000 talent kimi böyük fidyə təklif etdi ... onun böyük qızıyla evlənməsi üçün dəvət etdi." Diplomatik əlaqələrdəki bu yeni dəyişiklik ətrafdakı xalqların liderləri arasında təlaş yaratdı, çünki onlar oxşar məğlubiyyətdən qorxurdular. Bu barbar mədəniyyətlərin mütləq ölümdən qaçmaq üçün idarəçiliyi İsgəndərə verməyi seçməslərinə səbəb oldu.

İsgəndər Suriyanın və Levantın sahilinin çox hissəsini tutmaq üçün hərəkət etdi. Növbəti il, eramızdan əvvəl 332-ci ildə o, Tirə hücum etməyə məcbur qaldı və onu uzun və çətin mühasirədən sonra tutdu. İsgəndər hərb üçün yaralı yaşda olan kişiləri öldürdü və qadın və uşaqları kölə kimi satdı.

Misir

Misir heroqliflərində İsgəndərin adı (sağdan sola yazılıb), təqribən eramızdan əvvəl 330-cu illər, Luvr muzeyi.

İsgəndər Tiri dağıdanda, Qəzzaistisna olmaqla, Misir yolundakı şəhərlərin çoxu təslim oldu. Qəzzadakı istehkam yaxşı möhkəmləndirilmişdi və təpə üzərində tikilmişdi. Buna görə də mühasirəyə ehtiyac var idi. İsgəndər şəhərə hücum etdi və gözlənilməz müqavimət və istehkamatla qarşılaşdı. "Mühəndisləri ona bildirəndə ki, təpənin hündürlüyünə görə bu qeyri-mümkün olacaq ... bu İsgəndəri daha bir cəhd etmək üçün həvəsləndirdi". İsgəndərin inandığı ilahi hüquq ona inam verirdi. Üç uğursuz həmlədən sonra istehkam ələ keçirildi. Ancaq bundan əvvəl İsgəndər çiynindən ciddi yara aldı. Tir şəhərində olduğu kimi hərbə yararlı yaşdakı kişilər qılıncdan keçirildi və qadın və uşaqlar qul kimi satıldı.

Yerusəlim təslim olaraq qapılarını açdı və İosifusə görə, İsgəndərə Danielin kitabının kəhanəti, böyük ehtimalla İran imperiyasını işğal edəcək qüdrətli yunan hökmdarını təsvir edən VIII fəsil göstərildi. O, Yerusəlimi dağıtmadı və cənuba, Misirə doğru getdi.

Erazmızdan əvvəl 332-ci ilin axırlarında İsgəndər Misirə hücum etdi. Burada o, xilaskar olaraq qiymətləndirildi. O, Liviya səhrasında, Siva vahəsinin orakulunda yeni kainatın sahibi və tanrı Amonun oğlu elan edildi. Bundan sonra İsgəndərin atası Zevs-Ammon olaraq qiymətləndirilir və daha sonra dövriyyəyə buraxılan pullar onu ilahiliyin simvolu olaraq qoç buynuzları ilə bəzədilmiş olaraq təsvir edir. Misirdə qalarkən İsgəndər İsgəndəriyyə şəhərinin əsasını qoyur. Bu şəhər İsgəndərin ölümündən sonra Ptolomiv dövlətinin çiçəklənən paytaxtı olur.

Assuriya və Babil

E.ə.331-ci ildə Misiri tərk edən İsgəndər şərqə, Mesopotamiyaya (indiki şimali İraq) yürüş etdi və Qavqamel döyüşündə yenə də III Daranı məğlub etdi. Dara bir daha müharibə meydanını tərk etdi və İsgəndər onu Ərbilə qədər qovaladı. Qavqamel iki sərkərdə arasında sonuncu və həlledici qarşılaşma oldu. İsgəndər Babili işğal edərkən Dara dağlardan Ekbatana (müasir Həmədan) qaçdı.

İran

Atropatın Makedoniyalı İsgəndərlə görüşü, Əyyub Məmmədov, Azərbaycan Tarix Muzeyi

İsgəndər Babildən Əhəmənilərin paytaxtlarından biri Susaya getdi və onun əfsanəvi xəzinəsini ələ keçirdi. O, ordusunun əsas hissəsini Padşah yolu üzərindən Persepolisə göndərdi. İsgəndər özü seçilmiş əsgərlərini şəhərə birbaşa istiqamətdə götürdü. O, Ariobarzan tərəfindən tutulmuş İran darvazalarının keçidinə (müasir Zaqros dağları) hücum etməli oldu və onun qarnizonu şəhərin xəzinəsini talamazdan əvvəl Persepolisə tələsdi.

İsgəndər Persepolisə daxil olanda əsgərlərinə bir neçə gün şəhəri talan etmək üçün icazə verdi. İsgəndər beş ay Persepolisdə qaldı. O, burada qalarkən I Kserksin şərq sarayında yanğın baş verdi və şəhərin qalan hissəsinə yayıldı. Yanğın səbəbi olaraq sərxoşluq və ya Yunan-İran müharibələrində Afinanın Akropolisinin yandırılmasının intiqamı hesab edilir.

İmperiyanın və şərqin çöküşü

İsgəndər Daranı Midiyaya, sonra isə Parfiyaya qədər qovaladı. İran hökmdarı III Dara qohumu olan Baktriya satrapı Bess tərəfindən həbs edildi. İsgəndər yaxınlaşanda Bessin adamları Daranı ölümcül yaraladılar və Bess özünü V Artakserks kimi Daranın varisi elan etdi. O, İsgəndərə qarşı partizan müharibəsi aparmaq üçün Mərkəzi Asiyaya qədər geri çəkildi. İsgəndər hökmdarlara layiq dəfn mərasimi ilə Daranın cəsədini onun Əhəməni sələflərinin yanında basdırdı. İsgəndər iddia etdi ki, Dara onu Əhəməni taxtına varis elan edib. Əhəmənilər imperiyası Dara ilə birlikdə süqut etmiş hesab edilir.

İsgəndər Bessi qəsbkar hesab etdi və onu məğlub etmək üçün hərəkətə keçdi. Başlanğıcda Bessə qarşı olan bu yürüş mərkəzi Asiyanı əhatə edən böyük səfərə çevrildi. İsgəndər bu yürüş zamanı İsgəndəriyyə adlandırılan yeni şəhərlərin əsasını qoydu. Bunlara Əfqanıstandakı müasir Qəndəharşəhəri və Tacikistandakı İsgəndəriyyə Eskata (mənası Ən Uzaq İsgəndəriyyə) şəhəri daxildir. Yürüş zamanı İsgəndər Midiya, Parfiya, Ariya (Qərbi Əfqanıstan), Dranqianu, Araxozia (Cənubi və Mərkəzi Əfqanıstan), Baktriya (Şimali və Mərkəzi Əfqanıstan) və Skifiyadan keçdi.

Soqdiana satraplığında qeyri-müəyyən vəzifə tutan Spitamen eramızdan əvvəl 329-cu ildə Bessi İsgəndərin ən etibar etdiyi dostlarından biri I Ptolemeyə satdı və Bess edam edildi. Daha sonra İsgəndər Yaksartdaköçərilərin hücumuna qarşı mübarizə aparanda Spitamen Soqdianadaqiyam qaldırdı. İsgəndər Yaksart döyüşündə şəxsən skifləri məğlub etdi və dərhal Spitamenə qarşı yürüşə başladı. O, Spitameni Qabay döyüşündə məğlub etdi. Məğlubiyyətdən sonra Spitamen öz adamları tərəfindən öldürüldü və onun adamları sülh üçün müraciət etdilər.

Problemlər və sui-qəsdlər

Klitin öldürülməsi, Andrey Kasteyn, 1898–1899

Bu zaman İsgəndər farsların "şahlar şahı" (Şahənşah) titulunu götürdü və fars paltarları və adətlərinin bəzi elementlərini mənimsədi. Bunlardan ən diqqət çəkəni farsların sosial cəhətdən üstün olanlara göstərdiyi proskineza (əli simvolik olaraq öpmək və ya yerə qədər səcdə etmək) idi. Yunanlar bunu tanrılara aid jest hesab edirdilər və inanırdılar ki, İsgəndər bunu tələb edərək özünü ilahiləşdirmək istəyir. Bu hərəkət İsgəndərin öz həmyerlilərinin dəstəyini itirməsinə səbəb oldu və axırda o, bundan vaz keçdi.

İsgəndərin həyatına qarşı ilk sui-qəsd aşkarlandı və onun əsgərlərindən biri olan Filota İsgəndərə xəbərdarlıq etmədiyi üçün edam edildi. Oğulun ölümü atanın ölümünü vacib etdi və beləliklə, Ekbatandakı xəzinəni qorumaq həvalə edilmiş Parmenion intiqama cəhd etməsin deyə İsgəndərin əmriylə öldürüldü. Ən pisi isə İsgəndərin Marakandada (hal-hazırki Səmərqənd) sərxoş halda baş verən kəskin münaqişə zamanı Qranikdə onun həyatını xilas edən Kliti şəxsən öldürməsi idi. Bu mübahisə zamanı Klit İsgəndəri bir sıra mühakimə səhvləri etməkdə və xüsusilə şərqə məxsus pozğun həyat tərzi üçün Makedoniya adət-ənənəsini unutmaqda günahlandırdı.

Daha sonra Mərkəzi Asiya yürüşündə İsgəndərin həyatına qarşı ikinci qəsd aşkara çıxdı. Bu qəsd onun öz pajları tərəfindən dəstəklənmişdi. Onun rəsmi tarixçisi Olinf şəhərindən Kallisfen bu cinayətə qarışmışdı. Ancaq tarixçilər hələ ki onun qəsdlə əlaqəsi haqqında fikir birliyinə gələ bilməyiblər. Kallisfen həm də proskinezaya qarşı müxalif olduğuna görə gözdən düşmüşdü.

İsgəndərin yoxluğunda Makedoniya

İsgəndər Asiyanın fəthinə başlayanda öz generalını - təcrübəli hərbi və siyasi lider Antipatrı Makedoniyada məsul şəxs olaraq qoydu. İsgəndərin Fibanı talan etməsi onun yoxluğunda Yunanıstanın sakit olmasını təmin etdi. Tək istisna eramızdan əvvəl 331-ci ildə Sparta çarı III Aqisin silah çağrısı idi. Antipatr növbəti il Meqalopolisdəki döyüşdə onu məğlub etdi və öldürdü. Antipatr spartalıların cəzası üçün Korinf ittifaqına müraciət etdi. Ancaq sonra qərar vermək İsgəndərə həvalə edildi, o, isə onları bağışlamağı seçdi. Həmçinin Antipatr və Olimpiada arasında əhəmiyyətli dərəcədə toqquşma oldu və hər biri digəri haqqında İsgəndərə şikayət etdi.

Ümumiyyətlə, İsgəndərin Asiya yürüşü zamanı Yunanıstanda sülh və rifah dövrü idi. İsgəndər işğaldan əldə edilən böyük məbləğləri geri göndərirdi və bu da imperiya boyunca iqtisadiyyatı və artan ticarəti stimullaşdırırdı. Ancaq İsgəndərin davamlı olaraq əsgər tələb etməsi və makedoniyalıların imperiya boyunca miqrasiya etməsi Makedoniyanın əmək ehtiyatlarını azaldırdı. Bu, Makedoniyanın İsgəndərdən sonrakı illərdə əhəmiyyətli dərəcədə zəifləməsinə və axırda Roma tərəfindən fəth olunmasına səbəb oldu.

Hindistan yürüşü

Hindistan yarımadasının işğalı

Xidasp döyüşündə falanqa mərkəzə hücum edir, Andrey Kasteyn (1898–1899)

Spitamenin ölümündən və yeni satraplıqlarla əlaqələri möhkəmləndirmək üçün Roksana ilə evlənməsindən sonra İsgəndər üzünü Hindistan yarımadasınaçevirdi. İsgəndər müasir Pakistanın şimalındakı keçmiş Qandhara satraplığının qəbilə başçılarını gəlmələri və onun hakimiyyətinə tabe olmaları üçün dəvət etdi. Hind çayından Celam çayına qədər uzanan krallığa sahib Taksila hökmdarı Omfis tabe oldu, ancaq bəzi dağ qəbilələrinin başçıları (Kambocların Aspasioy və Assakenoy bölmələri daxil olmaqla) tabe olmaqdan imtina etdilər. Omfis İsgəndərin əndişəsindən azad olması üçün tələsdi və qiymətli hədiyyələrlə birlikdə onunla görüşdü, özünü və bütün qoşununu onun əmrinə verdi. İsgəndər Omfisə yalnız titul və hədiyyələr yox, həmçinin fars xələtləri, qızıl və gümüş ornamentləri, 30 at və qızıl 1000 talent verdi. İsgəndər ordusunu hissələrə bölməyə təşviq edildi və Omfis Hind çayı üzərində körpü tikmək üçün Hefestiona və Perdikkiyə kömək etdi, onların əsgərlərini ərzaqla təmin etdi, İsgəndəri və onun bütün ordusunu dostluq və səxavətli qonaqpərvərliyin bütün nümayişləri ilə Taksilanın paytaxt şəhərində qəbul etdi.

Makedoniya çarının sonrakı hücumunda Omfis onu 5000 nəfərlik ordu ilə müşayiət etdi. O, Xidasp çayı döyüşündə iştirak etdi. Qələbədən sonra Omfis Porun dalınca göndərildi. Omfisə Pora əlverişli şərtlər təklif etmək tapşırılmışdı, ancaq o, köhnə düşmənin əlində ölməmək üçün qaçdı. Axırda iki rəqib İsgəndərin şəxsi vasitəçiliyi ilə barışdırıldı və Omfis Xidaspda təchizata şövqlə kömək etdiyi üçün İsgəndər tərəfindən çay və Hind arasındakı bütün əraziləri idarə etmək ona tapşırdı.

Eramızdan əvvəl 327/326-cı ilin qışında İsgəndər şəxsən bu qəbilələrə qarşı yürüşə başladı: Kunar dərəsinin Aspasioyu, Qureus dərəsinin qureanları və Svat və Buner dərələrinin Assakenoyu. Aspasioyla baş verən şiddətli qarşılaşmada İsgəndər mizraq yarası ilə çiynindən yaralandı, ancaq axırda Aspasioy məğlub oldu. İsgəndər daha sonra Massaqa, Ora və Aornos istehkamlarında döyüşən Assakenoyla qarşılaşdı.

Malaqa istehkamı İsgəndərin topuğundan ciddi yaralandığı qanlı döyüşlərdən sonra zəiflədi. Kvint Kurçiy Rufa görə, İsgəndər yalnızca Massaqanın bütün əhalisini öldürməyib, həm də onun tikililərini dağıdıb. Oxşar qətliam Orada baş verdi. Massaqa və Oradan sonra bir çox assakenianlar Aornos qalasına qaçdı. İsgəndər onları izlədi və dörd qanlı gündən sonra dağ qalasını tutdu.

Aornosdan sonra İsgəndər Hind çayını keçdi və e.ə. 326-cı ildə Xidasp döyüşündə Pəncabdakı bir ərazini idarə edən Porla döyüşdü və ona qalib gəldi. İsgəndər Porun cəsurluğuna heyran qaldı və onu müttəfiqi etdi. O, Poru satrap elədi və Porun əvvəl sahib olmadığı torpağı onun ərazisinə qatdı. Yerli hakimlər seçmək Yunanıstan kimi uzaq yerdən bu əraziləri idarə etməyi asanlaşdırdı. İsgəndər Xidasp çayının əks sahillərində iki şəhərin əsasını qoydu. İsgəndər şəhərlərdən birini təqribən həmin vaxtlarda ölən atı Bukefalosun şərəfinə Bukefalo adlandırdı. Digəri isə Nikeya (Qələbə) idi. Bu şəhərin müasir dövrdə Pəncab regionunun Monq şəhərinin ərazisində yerləşdiyi fikirləşilir.

Ordunun üsyan etməsi

İsgəndərin Hindistan yarımadasını işğal etməsi

Porun krallığının şərqi Qanqın yaxınlığı Maqadhanın Nanda imperiyası idi və daha şərqdə isə Qanqariday imperiyası (müasir dövrdə Banqladeş) var idi. Başqa böyük ordularla qarşılaşma ehtimalından qorxan və illərcə müharibə aparmaqdan yorulan İsgəndərin ordusu şərqə getməkdən imtina edərək Hifasis (Bias) çayının ərazisində üsyan etdi. Bu çay İsgəndərin işğallarının çatdığı ən uzaq şərq nöqtəsi hesab edilir.

İsgəndər əsgərlərini daha da şərqə getmək üçün yola gətirməyə çalışdı, ancaq onun generalı Koin fikirini dəyişməsi və geri qayıtması üçün ona yalvardı. O dedi ki, əsgərlər "təzədən valideynlərini, arvadlarını və uşaqlarını görmək istəyirlər." İsgəndər axırda razı oldu və Hind çayı boyunca cənuba getdi. Yol boyunca onun ordusu Malhi (müasir Multan) və digər hind qəbilələri üzərində qələbə qazandı və İsgəndər mühasirə zamanı yara aldı.

İsgəndər ordusunun çox hissəsini generalı Kraterlə birlikdə Karmaniyaya(müadir cənubi İran) göndərdi və donanmaya admiral Nearx rəhbərliyi altında İran körfəzi sahilini tutmağı tapşırdı. Bu zaman o, əsgərlərin qalan hissəsi ilə Qedrosiya səhrası və Mekran boyunca olan ən çətin cənub yoluyla İrana geri gedirdi. İsgəndər eramızdan əvvəl 324-cü ildə Susaya çatdı, ancaq bundan əvvəl səhrada onun çoxlu əsgərləri həyatını itirdi.

İranda son illəri

İsgəndər (solda) və Hefestion (sağda)

İsgəndər satraplarının və hərbi rəislərinin çoxunun onun yoxluğunda özlərini pis apardıqlarını öyrənəndə Susaya gedən yolda nümunə kimi onlardan bir neçəsini edam etdirdi. Minnətdar olduğunu göstərmək üçün İsgəndər əsgərlərinin borclarını ödədi və elan etdi ki, yaşlı və əlil müharibə iştirakçıları Kraterin rəhbərliyi altında Makedoniyaya geri gedəcəklər. Əsgərləri onun niyyətini başa düşmədi və Upi şəhərində qiyam qaldırdılar. Onlar uzaqlaşdırılmaqdan imtina etdilər və İsgəndərin fars adətlərini və paltarlarını mənimsəməsini və fars məmur və əsgərlərinin Makedoniya hərbi hissələrinə daxil edilməsini tənqid etdilər.

Üç gün əsgərlərini geri qayıtmağa razı sala bilməyəndən sonra İsgəndər farslara komanda məntəqələrini verdi və fars hərbi hissələrinə Makedoniya hərbi titullarını təqdim etdi. Makedoniyalılar bağışlanmaq üçün yalvardırlar. İsgəndər onları bağışladı və bir neçə min əsgər üçün böyük qonaqlıq verdi. Burda o, əsgərləri ilə birlikdə yemək yedi. Makedoniyalı və fars təbəələri arasında davamlı harmoniya yaratmaq üçün İsgəndər Susada baş əsgərlərinin fars zadəgan xanımlarına və başqa zadəgan xanımlarla evləndiyi böyük toy təşkil elədi. Ancaq bu evliliklərdən azı bır ildən çox davam edir. Qayıtdıqdan sonra İsgəndər öyrəndi ki, II Kirin qəbrinin keşikçiləri onu təhqir edib. İsgəndər tez onları edam etdirdi.

İsgəndər fars xəzinəsini götürmək üçün Ekbatana səyahət edəndən sonra onun yaxın dostu və bəlkə də sevgilisi Hefestion xəstəlikdən və ya zəhərləndiyi üçün öldü. Hefestionun ölümü İsgəndəri sarsıtdı və ictimai matəm üçün fərmanla birlikdə Babildə bahalı matəm tonqalı üçün hazırlıq edilməsini əmr etdi. İsgəndər Babilə qayıdanda Ərəbistanın işğalı ilə başlayacaq bir sıra yeni yürüşlər planlamışdı. Qısa bir müddət sonra öldüyü üçün İsgəndər bu arzularını həyata keçirə bilmədi.

Ölümü və varisləri

İsgəndərin ölümün qeydə alan Babil astronomik günlüyü (təqribən erazmıdan əvvəl 323–322-ci illər) (Britaniya muzeyi, London)

Eramızdan əvvəl 323-cü ilin 10 iyun və ya 11 iyun tarixində 32 yaşında olan İsgəndər Babilin II Nebuxodonosorun sarayında öldü. İsgəndərin ölümünün iki versiyası var və hər birinin detalları digərindən bir az fərqlənir. Plutarxa görə, ölümündən təqribən 14 gün əvvəl İsgəndər admiral Nearxı qonaq etdi və o, gecəni və növbəti günü Larissadan Mediylə birlikdə içərək keçirdi. İsgəndərin qızdırması tutdu və onun vəziyyəti danışa bilməyəcək dərəcədə pisləşdi. Onun sağlamlığından narahat olan əsgərlər İsgəndər əlini onlara tərəf yelləyəndə onun vəziyyətini bildirmək hüququ əldə etdilər. Siciliyalı Diodora görə, İsgəndər Heraklın şərəfinə böyük qədəhdəki şərabı başına çəkəndən sonra ağrı hiss etdi; onun qızdırması olmayıb və ağrı çəkdikdən sonra ölüb. Arrian bu variantı alternativ olaraq göstərir, ancaq Plutarx xüsusilə bu iddianı rədd edir.

Makedoniya zadəganlarının sui-qəsdə meylli olması nəzərə alındığına görə  qətlə İsgəndərin ölümü haqqındakı bir çox mənbələrdə əhəmiyyət verilir. Siciliyalı Diodor, Plutarx, Arrian və Mark Yunian Yustinİsgəndərin zəhərlənməsi nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. Yustin qeyd edir ki, İsgəndər zəhərlənmənin qurbanı idi. Plutarx bunu uydurma kimi rədd edir. Siciliyalı Diodor və Arrian qeyd edirlər ki, onlar bunun adını bütün mümkün variantların qeyd edilməsi üçün çəkirlər. Mənbələr hər halda Makedoniya sərdarı kimi vəzifəsindən çıxardılan Antipatrın yola getmədiyi Olimpiada ilə birlikdə iddia edilən sui-qəsdin başı kimi göstərilməsi zamanı uyğun gəlir. Bəlkə də ölüm cəzası üçün Babilə çağırılması və Parmenion və Filotanın talelərinə şahid olmasına görə  Antipatr İsgəndərin şərab süzəni olan oğlu Yolay tərəfindən İsgəndərin zəhərlənməsini məqsədli şəkildə təşkil edib. Hətta Aristotelin də iştirakı barədə fikir var.

İsgəndərin dəfn mərasiminin Siciliyalı Diodorun təsvirinə əsaslanan XIX əsr təsviri

İddia edilir ki, zəhərlənmə nəzəriyyəsinə qarşı olan ən güclü arqument onun xəstəliyinin başlanması və ölümü arasında on iki günün keçməsidir; uzun müddət fəaliyyət göstərən zəhərlər böyük ehtimalla mövcud deyildi. Ancaq 2003-cü ildə Yeni Zelandiya Milli Zəhər Mərkəzindən Doktor Leo Şep İsgəndərin ölümünü araşdıran BBC sənədli filmində təklif etdi ki, ağ asırqal bitkisi İsgəndərin zəhərlənməsində istifadə edilə bilərdi. 2014-cü ildə Leo Şep bu nəzəriyyəsini resenziyalı tibb jurnalı olan Clinical Toxicology jurnalında dərc etdirdi; bu jurnalda təklif edilirdi ki, İsgəndərin şərabına qədim yunanlara məlum olan Veratrum album (ağ asırqal) qatılmışdı və bu bitki İsgəndər haqqında romanda təsvir edilən hadisələrin gedişinə uyğun gələn zəhərlənmə simptomlarını yaradırdı. Ağ asırqaldan zəhərlənmə uzun müddət davam edə bilər və təklif edildi ki, İsgəndər zəhərlənmişdisə, ağ asırqal ən həqiqətə uyğun səbəbdir. Başqa zəhərlənmə səbəbi 2010-cu ildə irəli sürüldü. Təklif edildi ki, ölüm vəziyyəti Mavroneri çayının suyu ilə zəhərlənməyə uyğundur. Bu çayın tərkibində bakteriyanın istehsal etdiyi təhlükəli maddə olan kalixeamiçin var idi.

Malyariya və qarın yatalağı kimi bir çox təbii səbəblər (xəstəliklər) təklif edilib. New England Journal of Medicine jurnalındakı 1998-ci il məqaləsi onun ölümünü bağırsaq deşilməsi və ifliclə ağırlaşan qarın yatalağı ilə əlaqələndirir. Başqa analiz irinli spondilit və meninqiti təklif edir. Simptomlara uyğun gələn başqa xəstəliklər kəskin pankreatit və Qərbi Nil virusudur. Təbii səbəbləri dəstəkləyən fikirlər həmçinin İsgəndərin sağlamlığının içki alışqanlığı və ağır yaralarla keçən illərdən sonra ümumi olaraq zəifləyə biləcəyini vurğulayır. İsgəndərin Hefestionun ölümündən sonra çəkdiyi izdirab da onun sağlamlığının zəifləməsinə gətirib çıxara bilər.

Ölümündən sonra

İsgəndər sarkofaqında İsgəndər.

İsgəndərin bədəni balla doldurulmuş qızıl antropoid sarkofaqda uzadılmışdı və o da qızıl tabutun içində yerləşdirilmişdi. Eliana görə Aristander adlanan qabaqgörən əvvəlcədən demişdi ki, İsgəndərin istirahət üçün uzadıldığı torpaq "xoşbəxt və məğlubedilməz olacaq". Bəlkə də əvvəlki kralı dəfn etmək kral səlahiyyəti olduğundan onun varisləri nəşə sahib olmağı legitimliyin simvolu kimi görə bilərdilər.

İsgəndərin dəfn alayı Makedoniyaya gedəndə Ptolemey qəbri sahibləndi və müvəqqəti olaraq onu Memfisə apardı. Onun xələfi II Ptolemeyonu İsgəndəriyyəyə daşıdı və o, burada ən azı Son Antik dövrə qədər qaldı. IX Ptolomey İsgəndərin sarkofaqını şüşə variantı ilə dəyişdirdi və orijinal materialı sikkəçilikdə istifadə etdi. Şimali Yunanıstanda, Amfipolisdə nəhəng qəbrin tapılması onun İsgəndərin dəfn yeri olması üçün tikildiyi haqda fərziyyəyə səbəb oldu. Bu İsgəndərin dəfn alayının çatmaq istədiyi yer ola bilərdi.

Qney Pompey, Qay Yuli Sezar və Oktavian Avqust İsgəndərin qəbrini ziyarət edib. Oktavian Avqust guya təsadüfən onun burnunu dağıdıb. Kaliqulanın öz şəxsi istifadəsi üçün İsgəndərin döş zirehini qəbrdən götürdüyü deyilir. Təqribən eramızın 200-cü ilində Septimi Severİsgəndərin qəbrini ictimaiyyətə bağlayıb. Onun oğlu və varisi olan Karakalla İsgəndərə heyran idi və öz hakimiyyəti dövründə onun qəbrini ziyarət etmişdi. Bundan sonra qəbrin taleyi haqda məlumatlar qeyri-müəyyəndir.

Sidon yaxınlığında tapılan və hal-hazırda İstanbul Arxeologiya Muzeyində saxlanılan İsgəndər sarkofaqı İsgəndərin qalıqlarını daşıdığı üçün belə adlandırılmayıb. Səbəb odur ki, qabartma naxışları İsgəndərin dostlarının farslarla döyüşməsini və ov etməsini təsvir edir. Əvvəl sarkofaqın eramızdan əvvəl 331-ci ildə baş verən İss vuruşmasından əvvəl İsgəndər tərəfindən Sidon hökmdarı elan edilən Abdalonimə (eramızdan əvvəl 331-ci ildə ölüb) aid olması fikirləşilirdi. Ancaq yaxın dövrlərdə təklif edilib ki, o, Abdalonimin ölümündən daha əvvələ aid ola bilər.

İmperiyanın parçalanması

Eramızdan əvvəl 281-ci ildə Diadoxiya dövətləri: Ptolemey çarlığı (tünd mavi), Selevkilər imperiyası (sarı), Perqam çarlığı (narıncı) və Makedoniya (yaşıl). Həmçinin Roma Respublikası (açıq mavi), Karfagen dövləti (bənövşəyi), and the Epir çarlığı (qırmızı) göstərilib.

İsgəndərin ölümü o qədər qəfil baş verdi ki, ölüm xəbəri Yunanıstana çatanda dərhal xəbərə inanılmadı İsgəndərin bilinən və ya qanuni bir varisi yox idi. İsgəndərin arvadı Rövşənək onun ölümündən sonra oğlu IV İsgəndəri doğdu. Siciliyalı Diodora görə İsgəndər ölüm yatağında olarkən onun dostları soruşdular ki, o, dövləti kimə vəsiyyət edir. Onun qısa cavabı "tôi kratistôi"—"ən güclünüzə" idi.

Arrian və Plutarx İsgəndərin bu zaman danışa bilmədiyini iddia etdi və bu da hekayənin uydurma olması deməkdir. Diodor, Kvint Kurçiy Ruf və Mark Yunian Yustin daha həqiqətə uyğun hekayə təklif edir. İsgəndər cangüdəni və hetayrların lideri Perdikkiyə şahidlərin qarşısında öz möhür üzüyünü verir və bunun vasitəsilə onu öz varisi kimi seçir.

Perdikki hakimiyyətə gəlmək istəmədi. O, Krater, Leonnat və Antipatr qəyyumlar kimi təklif etdilər ki, Rövşənəkin doğacağı uşaq əgər oğlan olsa, hökmdar ola bilər. Ancaq Meleaqrın rəhbərliyi altındakı piyadalar müzakirəyə daxil edilmədikləri üçün buna qarşı çıxdılar. Onlar İsgəndərin ögey qardaşı Filip Arrideyi dəstəklədilər. Axırda iki tərəf razılaşdı və IV İsgəndərin doğumundan sonra, o, və III Filip yalnız adda da olsa, ortaq hökmdar oldular.

İxtilaf və rəqabət makedoniyalıları zəiflətdi. Babilin parçalanması zamanı Perdikki tərəfindən paylanan satraplıqlar hər generalın güc əldə etmək üçün istifadə etdiyi güc mərkəzləri oldu. Eramızdan əvvəl 321-ci ildə Perdikkinin öldürülməsindən sonra Makedoniya birliyi dağıldı və "Xələflər" (Diadoxiya) arasındakı 40 il davam edən müharibə ellinist dünya dörd stabil güc blokuna parçalanmazdan əvvəl hasil oldu: Ptolomeyin Misiri, Selevkilərin Mesopotomiyası və Mərkəzi Asiyası, Attalid Anatoliya və Antiqonid Makedoniya. Bu zaman IV İsgəndər və III Filip qətlə yetirildi.

Vəsiyyəti

Siciliyalı Diodor qeyd edir ki, İsgəndər ölümündən bir az əvvəl Kraterə təfərrüatlı yazılmış təlimatlar verib. Krater İsgəndərin əmrlərini həyata keçirməyə başlayıb, ancaq İsgəndərin davamçıları əmrlərin həyata keçirilməsi mümkün olmayan və israfçı olduğuna əsaslanaraq onları həyata keçirməməyi seçdi. Hər halda Perdikki İsgəndərin vəsiyyətinin onun əsgərlərinə oxudu.

Vəsiyyət cənubi və qərbi Aralıq dənizi bölgəsinin işğalına, abidələrin tikilməsinə və şərq və qərb əhalisinin qaynayıb-qarışmasına çağırırdı. Aşağıdakılar vəsiyyətə daxil idi:

• Atası Filipüçün Misir piramidalarının ən böyüyü olacaq monumental sərdabənin tikilməsi
• Delos, Delfi, Dodona, Dion və Amfipolisdə məbədlərin və TroyadaAfinayahəsr edilmiş monumemtal abidənin tikilməsi
• Ərəbistanın və Aralıq dənizihövzəsinin işğalı
• Afrikaətrafında dövr-aləm səyahəti
• Şəhərlərin inkişaf etdirilməsi və "qarışıq nigah və ailə bağları vasitəsilə böyük qitəniümumi birliyə və dostluğa gətirmək üçün xalqların Asiyadan Avropaya və əks istiqamətdə Asiyadan Avropaya nəqli."

Xarakteri

Sərkərdəliyi

İsgəndər "Böyük" titulunu hərbi komandir kimi misilsiz uğuruna görə qazanıb. Qarşı tərəfin çox vaxt daha çox əsgərə malik olmasına baxmayaraq, o, heç vaxt döyüşdə uduzmayıb. Bunun səbəbi ərazi, falanqa və süvari taktikaları, cəsur strategiya və əsgərlərin ona qarşı olan sədaqətidir. Sarisa (6 metr uzunluğunda mizraq) ilə silahlanan Makedoniya falanqası Makedoniyalı II Filip tərəfindən ciddi təlimlə inkişaf etdirilmiş və mükəmməl vəziyətə gətirilmişdi. İsgəndər onun sürətini və manevrə etmək qabiliyyətini böyük, ancaq bir-biri ilə uyğun gəlməyən fars ordusuna qarşı böyük təsir vasitəsi kimi istifadə etdi. İsgəndər həmçinin müxtəlif dillərə və silahlara malik ordusu içindəki anlaşmazlığı da görürdü. O, Makedoniya çarı kimi döyüşlərdə şəxsən iştirak edərək bununla mübarizə aparırdı.

 İsgəndər Qranik döyüşündə falanqanı mərkəzdə, süvari və oxçuları qanadlarda yerləşdirdi. Beləliklə, onun ordusunun uzunluğu təqribən 3 kilometr uzunluğundakı fars süvari ordusunun uzunluğuna çatırdı. Fars piyadaları süvarilərin arxasında yerləşdirilmişdi. Bu İsgəndərin arxadan hücuma qalmayacağına zəmanət verirdi. Onun uzun nizələrə sahib falanqasının farsların əyri qılıncları və yüngül mizraqları üzərində üstünlüyü var idi. Döyüşdə Makedoniya ordusunun farslara nisbətən itkiləri az oldu.

III Dara ilə İsgəndərin ilk üzləşməsində - eramızdan əvvəl 333-cü ildə baş verən İss vuruşmasında o, eyni cəbhə boyu düzmə üsulunu istifadə etdi və təzədən mərkəzi falanqa irəli sürüldü. İsgəndər mərkəzi qarşı tərəfdəki orduya yönəldərək idarə etdi. Qavqamel döyüşündə Dara falanqanı pərən-pərən salmaq üçün öz döyüş arabalarının təkərlərini dəryazlarla təmin etdi. O, həmçinin süvarilərini nizələrlə təmin etdi. İsgəndər iki falanqa yerləşdirdi, onlar mərkəzə görə bucaqla hərəkət edirdilər, döyüş arabaları yaxınlaşanda ayrılır və sonra birləşirdilər. İrəliləmə uğurlu idi və Daranın mərkəz ordusuna qədər getdi. Daranın ordusu bir daha döyüş meydanından qaçdı.

İsgəndər alışıq olmadığı döyüş texnikaları istifadə edən rəqiblərlə qarşılaşanda (məsələn, Mərkəzi Asiya və Hindistandakı kimi) öz əsgərlərini rəqiblərinin döyüş tərzlərinə uyğunlaşdırdı. Beləliklə, İsgəndər Baktriya və Soqdianada mərkəzdə öz süvarilərini yerləşdirərkən, yüngül nizə tullayanlar və oxatanlar arxadan hücum cəhdlərinin qarşısını aldı. Hindistanda Porun filləri ilə qarşılaşan makedoniyalılar cərgələrini açaraq filləri dövrəyə aldılar və sarisalarını yuxarı zərbə endirmək və filləri sürənləri yerlərindən kənarlaşdırmaq üçün istifadə etdilər.

Xarici görünüşü

Lisippin düzəltdiyi hermanın Roma kopyası, Luvr muzeyi. Plutarx qeyd edir ki, Lisippin heykəlləri ən həqiqətə uyğun olandır.

Yunan bioqrafiyaçısı Plutarx (təqribən eramızın 45–120-ci illəri) İsgəndərin görünüşünü belə təsvir edir:

Yunan tarixçi Arrian (təqribən eramızın 86–160-cı illəri) İsgəndəri belə təsvir edib:

Yarı əfsanəvi İsgəndər haqqında roman, həmçinin, təklif edir ki, İsgəndər heteroxromiyadan əziyyət çəkirdi: bir gözü tünd, bir gözü açıq rəngli idi.

Britaniyalı tarixçi Pitr Qrin heykəllərin təhlilinə və bəzi qədim sənədlərə əsaslanaraq İsgəndərin təsvirin verib:

Qədim müəlliflər qeyd edir ki, İsgəndərin Lisippin düzəltdiyi təsvirlərdən xoşu gəlmişdi və o, digər heykəltəraşlara onun heykəlini qayırmağı qadağan etdi. Lisipp İsgəndəri və Apoksimen, Hermes və Erot kimi başqa xarakterləri təsvir etmək üçün kontrapost heykəltəraşlıq tərtibatını istifadə etdi. Dik, tərpənməz duruşa zidd təbiiliyinə görə məşhur olan Lisippin heykəlləri İsgəndərin həqiqətə ən uyğun təsviri hesab edilir.

Şəxsiyyəti

İsgəndər (solda) dostu Kraterlə birlikdə Asiya şiri ilə döyüşür. Eramızdan əvvəl III əsr mozaikası, Pella muzeyi.

İsgəndərin şəxsiyyətinin bəzi cəhətləri onun valideynlərinə uyğun olaraq formalaşmışdı. Onun anasının güclü ambisiyaları var idi və o, İsgəndəri İran imperiyasını fəth etməyin onun qisməti olmasına inandırmışdı. Olimpiada ona tale-qismət hissiyatını aşıladı və Plutarx deyir ki, ambisiyası "onun hakimiyyət illərindən əvvəl ruhunu təmkinli və əzəmətli saxladı." Ancaq onun atası Filip İsgəndərin ilk və ən təsiredici rol modeli idi. Gənc İsgəndər faktiki olaraq hər il atasının müharibə etməsinə şahid olurdu. Filip ciddi yaralarına fikir vermədən qələbədən qələbəyə qaçırdı. İsgəndərin atası ilə əlaqəsi onun şəxsiyyətinin rəqabətsevən tərəfini əmələ gətirdi; onun atasını ötüb keçməyə ehtiyacı var idi. Bunun bir nümunəsi onun döyüşdə səbirsiz davranması idi. İsgəndər atasının onun üçün dünyaya göstərilməli böyük və ya parlaq uğur qoymayacağına görə narahat olanda həmçinin atasının nailiyyətlərini dostlarının yanında kiçildirdi.

Plutarxa görə, İsgəndərin şübhəsiz bəzi qərarlarına təsir edən sərt xasiyyəti və ehtiyatsız, tez coşan təbiəti var idi. İsgəndərin dikbaş olmasına və atasının bəzi əmrlərinə yaxşı cavab verməməsinə baxmayaraq, o, əsaslandırılmış müzakirəyə açıq idi. O, təmkinlə hər tərəfin fikrini başa düşən, məntiqli və hər şeyi hesablayan idi. Onun biliküçün həvəsi, fəlsəfəyə sevgisi var idi və gözüdoymaz bir oxucu idi. Buna qismən Aristotelin təliminə görə şübhə yoxdur; İsgəndər ağıllı idi və cəld qavrayırdı. Onun ağıllı və məqsədyönlü tərəfi onun sərkərdə kimi bacarığı və uğuru ilə təsvir edilir. O, bədənin zövqlərinə qarşı dura bilirdi, ancaq alkoqola qarşı dözümsüz idi.

İsgəndər erudisiyalı (hərtərəfli biliyi olan şəxs) idi və həm incəsənətə, həm də elmə himayədarlıq edirdi. Ancaq atasından fərqli olaraq onun idmana və ya Olimpiya oyunlarına az marağı var idi. O, ancaq homerikidealları şərəf (timê) və şöhrət (kudos) axtarışında idi.Onun böyük xarizması və təsir etmə qabiliyyəti var idi. Bu xarakterlər onu böyük lider etmişdi. Onun nadir istedadı daha sonra heç bir generalın Makedoniyanı birləşdirə bilməməsi və onun ölümündən sonra imperiyanı qoruyub-saxlaya bilməməsində görünür. Bunu yalnız İsgəndər edə bilmişdi.

Həyatının son illərindən, xüsusilə Hefestionun ölümündən sonra İsgəndər meqalomanya və paranoya əlamətləri göstərməyə başladı. Onun qeyri-adi nailiyyətləri onun tale haqqında yerə-göyə sığmayan hissiyyatı və dostlarının yaltaqlığı ilə birləşərək bu effekti yarada bilərdi. Onun böyük arzuları onun vəsiyyətində və dünyanı işğal etmək istəyində görünür. O, müxtəlif mənbələrdə hüdudsuz ambisiyaya malik olması ilə təsvir edilir. Bu epitetin mənası tarixi klişeyə çevrilib.

İsgəndər özünün tanrı hesab edir və ya ən azından özünü tanrılaşdırmağa çalışırdı. Anası Olimpiada təkid edirdi ki, o, Zevsin oğludur. Bu fikir Siva vahəsində Amon orakulu tərəfindən təsdiqləndi. O, özünü Zevs-Ammonun oğlu olaraq görməyə başladı. İsgəndər sarayında fars paltarlarını və adətlərini mənimsəməyə başladı. Xüsusilə ən diqqət çəkən makedoniyalıların bəyənmədiyi və etməkdən zəhləsi getdiyi proskineza (əli simvolik olaraq öpmək və ya yerə qədər səcdə etmək) idi. Bu hərəkət İsgəndərin öz həmyerlilərinin dəstəyini itirməsinə səbəb oldu. Amma İsgəndər praqmatik hökmdar idi. O, yaşadıqları ölkədə hökmdarın ilahi hesab edildiyi, mədəni cəhətdən uzaq insanları idarə etməyin çətinliklərini başa düşürdü. Beləliklə o, özünü böyük görmək yerinə hakimiyyətini gücləndirməyə və imperiyasını bir yerdə tutmağa çalışırdı.

Şəxsi əlaqələri

Pompey şəhərindəki freska eramızdan əvvəl 324-cü ildə İsgəndərin Barsina (Statira) ilə evlənməsini təsvir edir. Cütlük Ares və Afrodita kimi geyinib.

İsgəndər iki dəfə evlənib: aşiq olduğu Baktriya zadəganı Oksiartın qızı Rövşənəklə  və siyası səbəblərə görə İran şahzadəsi və III Daranın bacısı Statira ilə. Onun iki oğlu var idi: Rövşənəkdən olan IV İsgəndər və böyük ehtimalla məşuqəsi Barsinadan olan Herakl. Həmçinin Rövşənək Babildə bir uşağın salmışdı.

Andrea Kamassey - Makedoniyalı İskəndər və Hefestion, XVII əsr.

İsgəndərin həmçinin Makedoniya zadəganının oğlu olan dostu, generalı və mühafizəçisi Hefestionla yaxın əlaqəsi var idi. Hefestionun ölümü İsgəndəri sarsıtmışdı. Bu ölüm İsgəndərin son aylarında səhhətinin zəifləməsinə və laqeyd əqli vəziyyətinə gətirib çıxara bilərdi.

İsgəndərin cinsi orientasiyası fərziyyələrin və müzakirələrin mövzusu olub. Heç bir qədim mənbə İsgəndərin homoseksual əlaqələri olduğunu və ya onun Hefestionla əlaqələrinin seksual olduğunu demir. Ancaq Elian yazır ki, İsgəndər Troyaya gələndə o, Axillesin qəbrini çələnglərlə bəzədi və Hefestion Patroklunkun. İkincisi üstü örtülü deyir ki, Patrokl Axillesin istəklisi olduğu kimi o, da İsgəndərin istəklisidir. Burada işlədilən eromenossözünün (qədim yunan dilində istəkli) seksual mənası olmaya da bilər. Həmçinin İsgəndər biseksual ola bilərdi, ancaq onun vaxtında bu qəbuledilməz deyildi.

Qrin deyir ki, qədim mənbələrdə İsgəndərin qadınlara qarşı şəhvani marağı olması barədə az sübut var; ölümünə yaxın bir vaxta qədər onun varisi olmamışdı. Ancaq öləndə o, çox cavan idi və Oqden təklif edir ki, İsgəndərin qadınlarının hamilə qalma sayı atasının onun yaşda ikən vəziyyətindən daha yaxşı idi. Arvadlarında başqa İsgəndərin daha çox qadın dostları var idi. İsgəndər İran hökmdarları kimi hərəm yığmışdı, ancaq o, bunu çox az istifadə edirdi , bədənin həzzlərinə qarşı dura bilirdi. Ancaq Plutarx İsgəndərin Rövşənəkə iltifat edərkən necə başdan çıxarıldığını təsvir edir. Qrin təklif edir ki, dövrün kontekstində İsgəndər onu övladlığı götürən Kariya hökmdarı Ada və hətta İsgəndərin ölümünü eşitdikdən sonra kədərdən öldüyü ehtimal edilən Daranın anası Sisiqamba kimi qadınlar ilə güclü dostluq əlaqələri saxlayırdı.

Mirası

İsgəndərdən sonra Ellinist dünyanın görünüşü: Kirenalı Eratosfenin(təqribən E.ə. 276 - E.ə. 194) qədim dünya xəritəsi İsgəndərin və onun xələflərinin yürüşlərindən əldə edilən məlumatları birləşdirir.

İsgəndərin mirası onun hərbi işğalları ilə məhdud deyil. Onun yürüşləri böyük miqdarda Şərq və Qərb arasındakı əlaqələri və ticarəti inkişaf etdirib və Şərdqdəki böyük ərazilər Yunan sivilizasiyasıba və təsirinə məruz qalıb. Onun əsasını qoyduğu şəhərlərin bəziləri böyük mədəni mərkəzlər olub və çoxu XXI əsrə qədər gəlib çıxıb. Onun tarixçiləri yürüş etdiyi yerlər haqqında məlumat verib və yunanlar bu zaman Aralıq dənizindən o tərəfdəki dünyaya sahib olma hissini əldə ediblər.

Ellinizm dövlətləri

İsgəndərin mirasına Asiyanın böyük ərazilərinə Makedoniya hakimiyyətinin gətirilməsi daxildir. Onun ölümü zamanı imperiya 5,200,000 km²ərazini əhatə edirdi və dövrünün ən böyük dövləti idi. Həmin ərazilərin çoxu növbəti 200–300 ildə Makedoniya hakimiyyətində və ya yunan təsirində qalmağa davam etdi. Ortaya çıxan xələf dövlətlər ən azından ilk dövrlərdə dominant dövlətlər idilər və bu 300 ildən tez-tez Ellinizm dövrü kimi bəhs edilir.

İsgəndərin imperiyasının şərq sərhədləri o, yaşayarkən dağılmağa başladı. Ancaq onun Hindistan yarımadasının şimal-qərbində yaratdığı güc vakuumu tarixdəki ən güclü Hindistan sülalələrindən birinin yaranmasına səbəb oldu. Çandraqupta Maurya (yunan mənbələrindən ondan "Sandrokottos" olaraq haqqında bəhs edilir) Pəncabın idarəsini ələ keçirdi və bu güc mərkəzi ilə o, Nanda imperiyasını işğal etdi.

Şəhərlərin salınması

İsgəndəriyyənin planı, təqribən eramızdan əvvəl 30-cu illər.

İskəndər işğalları zamanı onun adını daşıyan təqribən 20 şəhərin əsasını qoydu. Onların çoxu Dəcləninşərqindədir. Birinci və ən böyük olan Misirdəki İsgəndəriyyəşəhəridir. Bu şəhər daha sonra Aralıq dənizi regionunda aparıcı şəhərlərdən biri oldu. Şəhərlərin yerləşdiyi yerlər həm ticarət yollarına, həm də müdafiə nöqtələrinə təsir etdi. Əvvəllər buralarda yaşayış çətin idi. İsgəndərin ölümündən sonra burda məskunlaşmış yunanlar Yunanıstana qayıtmaq istəyirdilər. Ancaq İsgəndərin ölümündən bir əsr və ya daha çox sonra İsgəndəriyyə şəhərlərinin çoxu müfəssəl hazırlanmış ictimai binalarla və əhəmiyyətli saydakı əhalisi ilə (həm yunanlar, həm yerli insanlar) çiçəklənməyə başladı.

Ellinizm

Ellinizm sözü alman tarixçisi İohann Qustav Droysen tərəfindən İsgəndərin işğalından sonra yunan dilinin, mədəniyyətinin və əhalisinin qədim İran imperiyasına yayılmasını ifadə etmək üçün irəli sürülüb. Bu ixrac şübhəsiz baş verib və İsgəndəriyyə, Antiox və Selevkiyə (müasir Bağdadın cənubu) kimi böyük ellinizm şəhərlərində görülə bilər. İsgəndər yunan elementlərimi fars mədəniyyətinə yerləşdirməyə nail oldu və yunan və fars mədəniyyətini hibridləşdirməyə cəhd göstərdi. Bu onun Asiya və Avropa əhalisini eyniləşdirmək istəməsində öz yüksək nöqtəsinə çatdı. Onun xələfləri açıq şəkildə bu siyasəti rədd etdilər. Ancaq ellinizmin yayılması bu regionda baş verdi və xələf dövlətlərin uzaq və əks şərqçiliyi ilə müşayiət edildi.

Yunan-buddist üslübundakı Buddaheykəli, b.e. I-II əsrləri, Qandhara, qədim Hindistan. Tokyo Milli Muzeyi.

Ellinizm mədəniyyətinin özəyi afinalılar idi. İsgəndərin ordusunda Yunanıstandan olan əsgərlərin iştirakı ümumi yunan dialektinin (koini) ortaya çıxmasına səbəb oldu. Koini Ellinizm ərazisində yayıldı və bu ərazilərin linqva frankası və müasir yunan dilinin mənşəyi oldu. Ellnizm dövründə şəhər planlaması, təhsil, yerli hökumət və sənət axını klassik yunan ideallarına əsaslanırdı. Ellinizm mədəniyyətinin bəzi xüsusiyyətləri XV əsrin ortalarında Bizans imperiyasının mədəniyyətində müşahidə edilir.

Ellinizmin yayılmasının ən qeyri-adi effektləri Əfqanıstan və Hindistanda görülə bilər: müasir Əfqanıstan, Pakistan və TacikistandaYunan-Baktriya padşahlığı (eramızdan əvvəl 250-125-ci illər) və müasir Əfqanıstan və Hindistanda Yunan-Hindistan padşahlığı (e.ə. 180- b.e. 10). Burada yeni formalaşan İpək Yolunda yunan mədəniyyəti Hindistan mədəniyyəti, xüsusilə buddist mədəniyyəti ilə qarışdı. Yunan-buddizm kimi bilinən sinkretizm buddizmin inkişafına və yunan-buddist incəsənətinin yaranmasına səbəb oldu. Bu yunan-buddist padşahlıqları öz ilk buddist missionerlərini Çinə, Şri-Lankaya və Aralıq dənizi bölgəsinə göndərdi. Əvvəllər boyun qaçırılan Buddanın fiqural təsvirləri bu zaman ortaya çıxdı; onlar Apollonun yunan heykəlləri kimi düzəldilmişdi. Bir çox buddizm mədəniyyətlərinə qədim yunan dini təsir etmiş ola bilər. Bodhisattvanın anlamı yunan mifologiyasının ilahi qəhrəmanlarınkına oxşardır və bəzi Mahayana mərasim adətləri (səcdagahda yerləşdirilən büxur, gül bəxşişi və qidanın yandırılması) qədim yunanlar tərəfindən icra edilən adətlərə oxşardır. Yunan mənşəli hökmdar I Menandr böyük ehtimalla buddist olub və buddist ədəbiyyatında "Milinda" adı ilə əbədiləşdirilib. Ellinizm mədəniyyətinin yayılması elmlərə də təsir edib; yunan astronomiyasının ideyaları şərqə gəlib çıxıb və eramızın əvvəllərindən Hindistan astronomiyasına böyük miqdarda təsir edib. Məsələn, eramızdan əvvəl III əsrə aid yunan astronomik instrumentləri müasir dövrdə Əfqanıstan yerləşən Yunan-Baktriya şəhəri Ay Xanumda tapılıb. Bundan başqa planet sferaları tərəfindən əhatə edilmiş sferik Yer anlayışı Hindistanda mənimsənmişdi və uzun müddət mövcud olan düz və dairəvi Yer fikrini sıxışdırdı. Xüsusilə, Yavanajataka və Paulisa Siddhantamətnləri yunan təsirini göstərir.

Romaya təsiri

Romalılar, xüsusilə, özlərini onun nailiyyətləri ilə əlaqələndirmək istəyən generallar İsgəndərə və onun qəhrəmanlıqlarına heyran idi. Polibi öz Ümumi Tarix əsərində İsgəndərin nailiyyətlərini qazanmış romalıları xatırlayır və ona görə də romalı liderlər İsgəndəri rol model kimi görürlər. Qney Pompey "Magnus" ləqəbini və hətta İsgəndərin saç düzümünü mənimsədi. O, İsgəndərin 260 yaşındakı plaşı üçün şərqin işğal edilmiş torpaqlarını axtardı, hansı ki, sonra o, böyüklüyün simvolu olaraq geymişdi. Qay Yuli Sezar Lisipp süvari heykəlini təhsis etdi, ancaq İsgəndərin başını özünkü ilə dəyişdirdi. Oktavian Avqust İsgəndəriyyədə İsgəndərin qəbrini ziyarət etmişdi və müvəqqəti olaraq öz möhürünü sfinksdən İsgəndərin təsvirinə dəyişmişdi. İmperator Trayan Neron və Karakalla kimi İsgəndərə heyran idi. Romalı ailə Makriani, hansı ki, o ailədən olan Makrin taxta çıxmışdı, İsgəndərin şəkillərini daş-qaşlarda və ya naxış kimi paltarlarında gəzdirirdilər.

Ancaq bəzi yazıçılar, xüsusilə respublikaçı xadimlər İsgəndəri otokratik meyllərin respublikaçı dəyərlər tərəfindən necə nəzarətdə saxlanmasının örnəyi kimi istifadə ediblər. İsgəndər bu yazıçılar tərəfindən amicita(dostluq) və clementia (mərhəmət) kimi hakimiyyət dəyərlərinin, həmçinin iracundia (qəzəb) və cupiditas gloriae (şöhrət üçün aşırı arzu) kimi dəyərlərin nümunəsi kimi istifadə edilib. Onun saray tarixçisi Kallistfen Kilikiyadakı dənizi İsgəndərdən proskineza ilə ayrılarkən təsvir edir. İsgəndərin ölümündən qısa müddət sonra yazan Onesikrit İsgəndər və amazonların kraliçası Falestris arasında bir görüş olmasını uydurdu. Onesikrit bunu hamisi olan İsgəndərin generalı Çar Lisimaxa oxuyanda o, lağa qoyaraq dediː "Mən o vaxt görəsən harda idim."

İsgəndərin ölümündən sonrakı ilk yüzilliklərdə böyük ehtimalla İsgəndəriyyədə bir çox əfsanələr İsgəndər haqqında roman olaraq bilinən mətndə birləşdirildi. Daha sonra mətn səhvən Kallistfenə aid edildi və hal-hazırda Psevdo-Kallistfen adlanır. Bu mətn antik dövrdə və orta əsrlərdə genişləndirildi və təshih edildi (ona görə də bəzi hekayələr şübhəlidir) və bir çox dillərə tərcümə edildi.

Qədim və müasir mədəniyyətdə

Makedoniyalı İsgəndər XIV əsr Bizans miniatüründə.

Makedoniyalı İsgəndərin nailiyyətləri və mirası müxtəlif mədəniyyətlərdə təsvir edilib. İsgəndər populyar mədəniyyətdə onun dövrüdən bugünə kimi təsvir edilib. Xüsusilə İsgəndər haqqında romanın İran, orta əsr Avropası və müasir Yunanıstan kimi sonrakı mədəniyyətlərdə İsgəndərin təsvir edilməsində böyük rol oynayıb.

İsgəndər İssdəki qələbədən sonra özünü artıq "Asiyanın hökmdarı" hesab edirdi və bu təsəvvür sonrakı qələbələrlə möhkəmləndi. Bu təsəvvür Babil sənədlərində İsgəndərə verilən "dünyanın hökmdarı" titulu üçün ilham mənbəyi ola bilərdi. (Babil coğrafiyasında "Asiyanın hökmdarı" titulunun heç bir mənası yox idi.) Bu titul Anaksarxın istehzalı qeydlərində də ortaya çıxmış ola bilərdi. O, Klitin ölümündən sonra İsgəndəri ruhlandırmağa çalışırdı. Başqa bir ehtimal natiq Demadın "İsgəndər ölsə, bütün dünya onun meyidinin iyi ilə dolacaq" qeydidir. İsgəndər haqqında romanda İsgəndər "kosmokrator" – dünyanın hakimi adlanır. O, müasir Yunanıstan foklorunda digər hər hansı bir tarixi şəxsiyyətdən daha çox ortaya çıxır. Məsələn, Karaqiozis (Qaragöz və Xacivatla qarışdırılmamalıdır) kölgə oyununda ortaya çıxan tək tarixi qəhrəman İsgəndərdir. Yunan dənizçi haqqında olan məşhur təmsildə yalqız su pərisi gəminin burnunu tutur və kapitandan soruşurː "Hökmdar İsgəndər sağdır?" Düzgün cavab belə idiː "O yaşıyır və yaxşıdır və dünyanı idarə edir." Bu cavabdan sonra su pərisi yox olur və dəniz sakitləşir. Digər hər hansı bir cavab su pərisini qəzəbli qorqona çevirə bilərdi və həmin qorqan içindəkilərlə birlikdə gəmini dənizin aşağısına aparardı.

İslamdan qabaqkı orta dövr fars dili ədəbiyyatında İsgəndərdən "lənətə gəlmiş" mənasını verən - "gujastak" ləqəbi ilə bəhs edirdilər və onu məbədləri dağıtmaqda və zərdüştiliyin müqəddəs mətnlərini yandırmaqda günahlandırırdılar. İslam İranında İsgəndər haqqında romanın təsiri ilə İsgəndərin daha pozitiv təsviri ortaya çıxır. Əbülqasım Firdovsinin"Şahnamə" ("Hökmdarların kitabı") əsəri İsgəndəri legitim İran şahları arasında göstərir və onu Mengüsunu axtararkən dünyanın uzaq yerlərini kəşf edən mifik qəhrəman olaraq təsvir edir. Sonrakı fars şairləri onu fəlsəfə ilə əlaqələndirir və onu əbədilik axtarışında Sokrat, Platon və Aristotel kimi şəxsiyyətlərlə görüşlərdə təsvir edir.

İsgəndər haqqında romanın suriya dilindəki versiyası onu "tək həqiqi tanrı"ya dua edən, ideal bir xristian olan dünya fatehi kimi təsvir edirdi. Misirdə İsgəndər İran işğalından əvvəl hökm sürmüş son firon II Nektanebin oğlu kimi təsvir edilir. Onun Daranı məğlub etməsi Misirin qurtuluşu kimi təsvir edilir və "sübut edilir" ki, Misir hələ də misirlilər tərəfindən idarə edilir.

Bəzi alimlər Quranda adı şəkilən Zülqərneynin İsgəndər olduğunu fikirləşirlər. Səbəbdə hadisələrin İsgəndər haqqında romandakı hadisələrlə paralel olmasıdır. Bu ənənədə o, Yəcuc və Məcuc xalqlarına qarşı sədd tikən qəhrəman obrazıdır. Daha sonra o, həyat suyu və əbədiyyət üçün bilinən dünyanı gəzir və axırda peyğəmbər olur.

Hind dili və urdu dilində farscadan gələn "Sikandar" adı yetişən gənc istedad deməkdir. Orta əsrlər Avropasında o, cəngavərliyin ideal keyfiyyətlərini əhatə edən qəhrəmanlar qrupunundan – Doqquz layiqdən biri idi.

İsgəndər haqqında romanlar

İskəndərin şüşə qabda dənizin dibinə enməsi, İskəndər haqqında romanın XVII əsrə aid serb əlyazması, Moskva Dövlət Tarix Muzeyi

İsgəndər haqqında romanlar Avropa xalqlarının qədim ədəbiyyatında Böyük İsgəndərin həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı müxtəlif mifik məlumatların toplandığı əsərlərə verilən ümumi addır. Əsərin ilk versiyaları yunan dilində olmaqla III əsrə aiddir. Bir qədər sonrakı dövrə aid əlyazmalarda əsər Makedoniyalı İsgəndərin saray tarixçisi Kallisfenə aid edilir, lakin bu tarixi şəxs İsgəndərdən əvvəl vəfat etdiyinə görə onun həyatını tam əks etdirə bilməmişdir. Əsərin naməlum müəllifi indi də bir çox tədqiqatçılar tərəfindən Psevdo-Kallisfen adlandırılır.

İsgəndərin yaşadığı dövrdə hələ onun haqqında əfsanələr yaradılmışdı. Kallisfenin dövrümüzə çatmamış əsərində İsgəndərin həyatı Kilikiyaya qədər irəliləməyə kimi təsvir edilmişdi. İsgəndərin ölümündən sonra əsəri davam etdirən Onesikrit hadisələri o qədər inkişaf etdirir ki, hətta İsgəndəri əfsanəvi amazonkaların kraliçası Talestrislə də görüşdürür (Plutarxa görə, Onesikrit bir vaxtlar özünü kral elan etmək istəmiş diadox Lisimaxdan həmin dövr haqqında eşitdikdən sonra dövrlə maraqlanmağa başlamışdır).

Antik və orta əsrlər dövründə əsər çoxlu məzmun dəyişiklərinə və genişləndirmələrə məruz qalaraq, bir neçə versiyada yüksək ədəbi formalı əsər kimi meydana çıxmışdır. Latın, Qədim Erməni, Gürcü və Süryani dillərinə əsər Son Antik dövrlərdə (IV-VI əsrlər) tərcümə edilmişdir. Şatilonlu Valter tərəfindən yaradılmış “Aleksandreid” orta əsrlərin ən məşhur romanlarından biri olmuşdur. Arxiyepiskop Leo tərəfindən X əsrdə yaradılmış versiya Avropada yayılmış əsas dillərə - Qədim Fransız (XII əsr), Orta İngilis, Erkən Şotland (İsgəndər buiki, XIII əsr), italyan, ispan (İsgəndər poeması), Mərkəzi Alman (Lamprextin “Aleksanderlidi və Yohannes Hartlibin XV əsr versiyası), slavyan, rumın və macar – tərcümə edilmişdir.

Əsərin Süryani versiyası, digər orta əsr dillərində - ərəbcə, farsca (İsgəndərnamə), efiop dili, ivrit dili (Sefer HaAqqadah), osmanlı türkcəsi (XIV əsr) və orta monqol (XIII əsr) - də çoxlu versiyaların yaranmasına əsas vermişdir.

Qurandakı Zülqərneyn hekayəsi (Kəhf surəsi, 18:83-98) romanlardakı Qoq və Maqoq detalına uyğun gəlir və bu İslam alimləri arasında mübahisələrə səbəb olur. Ərəb və fars dilli mənbələrdə istifadə edilən “Zülqərneyn” adı ərəb dilindən tərcümədə “buynuzlu adam” anlamını verir ki, bu da İsgəndərin hakimiyyəti dövründə kəsilmiş və İsgəndərin Misir tanrısı Amunun varisi olduğunu göstərmək üçün buynuzlu şəkildə təsvir edildiyi sikkələrə əsaslanır. İsgəndər əfsanəsi haqqında İslam mənbələrində, xüsusilə İranda yayılmış məlumatlar Psevdo-Kallisfen və yerli Sasani məlumatlarının qarışığı şəklində müydana çıxır.

Nizaminin "İsgəndərnamə"sində

Kəmaləddin Behzad - İskəndərin su pəriləri ilə qarşılaşması, 1495-1496, Britaniya kitabxanası, London

Nizami öz mütərəqqi ideyalarını söyləyə bilmək üçün bütün dünyada ad qazannmış İskəndərin geniş yayılmış şöhrətindən geniş istifadə etmişdir. Bununla birlikdə, şair İskəndərin tarixi obrazını yaratmamışdır. Məşhur sovet şairi N. Tixonov göstərirdi ki, Nizami azad şair kəlamı söyləyə bilmək üçün romantik qəhrəman, xalq dastanının təsvir etdiyi həyat yolu ilə getmişdir. Fransız yazıçısı Lui Araqon “Qərb Şərq Divanı zəruriyyəti haqqında” adlı məqaləsində yazır: Şübhəsiz tarix və şifahi poeziyadan alınmış mövzuların birləşməsindən ibarət olan İskəndərnamənin qəhrəmanı məhz ona görə tarixi bir şəxsiyyət kimi götürülmüşdür ki, müasir ideyalar daha yaxşı və azad ifadə edilsin, ideal dövlətin təsviri, mövcud hökmdarları tənqid etmək üçün bir vasitə olsun.” 

Nizami qəhrəmanın həyat və fəaliyyətini bütöv təsvir etməsinə baxmayaraq, əsərin epizodlarının birində İskəndərin bütün müsbət sifətlərini xülasə şəklində oxucuya təqdim edir. Şairin fikrincə bu sifətlər onun “düha sahibi olması, səxavətli, adamsifətli mələk, ağıllı, sakit, zehinli, zəhmətsevən, sözü öz yerində danışan, ağır təbiətli, birinə cəza verməyə tələsməyən, Allahı və xalqı özündən razı salan, hamı tərəfindən yalnız yaxşılıqda yad edilən, heç kimin qəmi müqabilində şad olmayan, Arəş kimi məharətlə ox atan, mey məclisində xəzinə paylayan, sözü əqllə ölçüb-danışan, hər şeyi hikmətlə ölçüb-biçən, yalan sözü eşitmək istəməyən, verdiyi sözə laqeyd olmayan, hər bir yerdə işə rövnəq verən, filosoflarla söhbət edən, qocaların tədbiri ilə iş görən, hər vaxt Allaha pənah aparan” olmasıdır.

İskəndər bir sərkərdə kimi çox qüdrətlidir. Əsərdə onun Əhəməni hökmdarı Dara, zənci hökmdarı Pələngər, hind hökmdarı Fur, rus sərkərdəsi Qıntal və və başqaları üzərində qələbə çalması göstərilir. İskəndər müharibədə strategiya və taktikanı gözəl bildiyi üçün döyüş imkanlarından bacarıqla istifadə edir. O, düşmənə siyasətlə qələbə çalmağa daha çox meyl edir, bu baş tutmadıqda isə gücə əl atır. Oxucu həmişə onun sayca az qüvvə ilə çox qoşuna malik olan düşməni məğlub etməsini görür. Hətta bir sıra qələbələr İskəndərin şəxsi fəaliyyəti nəticəsində əldə edilir.

Nizaminin əsərində İskəndər dünyada din yayır. prof. Y. Bertels bu barədə yazır: “Bu dinin xarakterik cəhəti onun fəlsəfə və elmlə sıx surətdə qarışmasından ibarətdir. Əsər boyu biz İskəndərin yanında heç bir rəsmi ruhani nümayəndəsi görmürk, bunun əvəzinə qəhrəmanın daim filosoflarla ünsiyyətdə olması təsvir edilir.” Y. Bertelsin Nizami Gəncəvinin İskəndərnamə əsərinə yazdığı müqəddimə, Prof. A. Makolevski yazır ki, “Nizami cəmiyyəti dərk etməkdə idealist olduğu üçün bəxtiyar həyatın və gözəl cəmiyyət quruluşunun açarını insanların əxlaqca təkmilləşməsində görür, onun dini də yeni əxlaq ideyalarının yaranmasına və yayılmasına doğru yönəlmişdir.”

Tarixşünaslıqda

Bir neçə yazı və fraqmentdən başqa İsgəndəri həqiqətən tanıyan və ya onunla xidmət edən adamlardan məlumat toplayan şəxslərin yazdığı bütün mətnlər itirilib. İsgəndərin həyatını qeydə alan müasirlərinə İsgəndərin müharibə tarixçisi Kallisfen, İsgəndərin generalları Ptolomey və Nearx, memar və mühəndis Aristobul və İsgəndərin baş sükançısı Onesikrit daxildir. Onların əsərləri itirilib, ancaq bu ilkin mənbələrə əsaslanan sonrakı işlər qorunub saxlanılıb. Onlardan ilki Siciliyalı Diodordur (eramızdan əvvəl I əsr). Ondan sonra gələnlər Kvint Ruf (eramızın I əsrinin ortasından axırına) , Arrian (eramızın I əsrindən II əsrinə qədər) , bioqrafiyaçı Plutarx(eramızın I əsrindən II əsrinə qədər) və son olaraq Mark Yunian Yustindir. Yustinin əsəri IV əsr qədər gec bir vaxta aid edilir. Bunlar arasında ən etibarlısı Arriandır. O, Ptolomeyi və Aristobulu mənbə kimi istifadə edib.