Böyük Hun İmperiyası — Orta Asiyada e.ə. 220-cü ildə yaranmış bir bozqır dövlәti.
Etnik tərkibi
Xunnu e.ə III əsrdən eramızın I əsrinə qədər Asiya çöl zonasını tutan köçəri tayfalardan ibarət olmuşdur.Çin mənbələrinə görə onlar e.ə 209-cu ildə Modu Şanyunun(Mete xan) başçılığı altında imperiya yaratmışdılar.Bu imperiya (e.ə 209-93) müasir Monqolustanın sərhədlərindən kənara çıxırdı.Eradan əvvəl II əsrdə özlərindən əvvəlki əsas qüvvə Yueçji-yə qalib gələndən sonra şərqi Asiya çöl zonası və mərkəzi Asiyada əsas güc halına gəldilər.Onlar Sibir,Monqolustan,daxili Monqolustan,Sintizyan,və Qansu ərazilərində aktiv idilər.
Xunnu dövlətinin əsas milli kimliyi bir çox fərziyələrə yol açmışdır,çünki çin mənbələrində çox az söz,titullar və şəxsi adlar qorunub qalmışdır.Xunnunun etnik tərkibi barədə alimlər multi etnik də daxil olmaqla, monqol, türki , yenisey , toxariyan, irani, və ural təklifi irəli sürüblər.Xunnu adı Hunlarla əlaqəli ola bilər,amma bu sübut mübahisəlidir.
e.ə II əsr Xunnu(Böyük Hun) dövləti və onun qonşuları
E.Ə 209-cu ildə, Xan sülaləsinin əsasının qoyulmasından 3 il sonra, yeni şanyu:Modu Şanyunun başcılığı altında Xunnu güclü bir konfederasiya halını aldı.Bu yeni siyasi birlik onları daha qorxulu dövlətə çevirdi ,daha böyük orduların yaradılmasına və daha yaxşı strateji mövqelərdə məşqlər aparılmasına şərait yaratdı.Bu konfederasiyanın yaradılma səbəbi bilinmir. Xunnu ağır işlərdə qul əməyi kimi bir çox çin kənd təsərrüfatı texnikaları işlətməyə, çinlilər kimi ipək geyinməyə, və çin memarlıq üslubunda tikilmiş evlərdə yaşamağa Hunlar hal-hazırkı Monqolustanərazisində və Çinin şimali-qərbində həyatlarını davam etdirirdilər. İlk bilinən hökmdarları Mete şanyüdür. Çinlilər önünə keçə bilmədikləri hunların hücumlarının qarşısını almaq üçün "Böyük Çin Divarı" (Çin Səddi)ni inşa etmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu tikili, günümüzdə hələ də bir dünya möcüzəsi olaraq qəbul edilməkdədir. Minq sülaləsi dövründə də yenilənən böyük divarın bir çox qismi sağlamlığı ilə günümüzdə hələ ayaqda qalmaqdadır.
Qurulması
Mərkəzi Asiyada yaranan ilk Türk dövləti olmamışdır.Burada Dinlin,Usun,Saka və s.dövlətlər olmuşdur. Hunlar 21 Türk tayfasının birləşməsindən yaranmışdır. Quruluşu haqqında tutarlı məlumatlar yoxdur. Qəbilə olaraq e.ə. 220-ci ildə Teoman(Tuman) tərəfindən qurulduğu qəbul edilir, çünki daha öncəki qəbilə başçıları haqda məlumat yoxdu. Teomandandan sonra qəbilə konfederasiyasını böyük bir imperatorluğa çevirən Mete şanyüdür. Köçəri bozqır tayfalarını toplayan Mete, İpək yoluna hakim olmaq üçün Çin ilə mübarizə aparmışdır. E.ə. 200-cü illərdə Xan sülaləsinə qalib gəlmişdi. Mete Peteng müharibəsində imperatoru pusquya saldı. 7 gün ac-susuz mühasirədə qalan imperator məcbur olub sülh bağladı. Sülhün şərtlərinə əsasən imperatorun qızı həmişə hun imperatoru ilə evlənəcəkdi.
Mete xaqan bundan sonra Çini sakit buraxsa da, hun tayfa başçıları hələ də hücumlara davam edirdilər. Bundan sonra qılınca əl atmadı. Çünki, ona baş əyməyən bir xalq qalmamışdı. O, eramızdan əvvəl 174-cü ildə vəfat etdi. Onun səltənəti düz üç yüz il-daxili qırğınlar ölkəni dağıdana qədər yaşadı. Metenin, Çini öz torpaqlarına birləşdirməyib, vergi almaq sürətiylə idarəetmə səbəbi, Çinin oturaq həyatı və siyasi təsirindən uzaq durmağa çalışması ilə izah olunur.
Metedən sonra
Metenin ölümündən sonra bir müddət daha gücünü qoruyan dövlət, Çinli şahzadələrlə evlənmə ənənəsi ilə Çinli şahzadələrin casusluq fəaliyyətləri, konfederasiya içindəki tayfalar arasındakı iqtidar mübarizələri, Çinin İpək yolu üzərində getdikcə siyasi nüfuzunu artırması kimi səbəblərlə e.ə. 46-cı ildə Hunlar Şərqi və Qərbi Hunlar adı ilə iki yerə ayrıldılar. Huxanye əyanların dəstəyi ilə üsyan qaldıraraq hakimiyyətə gəlmişdi. Əvvəlki adı Tsihouşan idi. Eramızdan əvvəl 57-ci ildə Hun dövlətində 5 tanhu var idi və hamısı hökmdarlığa iddialı idi. Çuki, Hüge, Utzsi, Yuydi özünü tanhu elan etmişdi. Bu şəxslərin hamısı Mete xaqanın ayrı qadınlardan olan nəvələridi idi. Çuki əvvəlcə Hüge, Utzsi və Yuydinin müttəfiq ordularına qarşı vuruşmağa başladı və məğlub olaraq qaçdı. Yuydi isə Huxanyeyə tabe olduğunu bildirdi. Digər tərəfdən general Li Linin oğlu Utszini şanyü elan etdi. Utszi öldürüldükdən sonra Huxanyenin yeni rəqibləri baş qaldırdı. Sünsün adlı hun generalı bir şahzadəni II Günçen şanyü adı ilə hökmdar elan etdi. Daha qərbdə isə Huxanyenin qardaşı Çiçi şanyü özünü hökmdar elan etdi. Çiçi və Günçen ittifaqa girərək Huxanyeni məğlub etdilər. Huxanye öz əyanları ilə qurultay çağırdı, amma əyanlar onun Çin vassallığını qəbul etməsi fikrinə etiraz etdilər. Hun generallarından biri İçjiçzı isə o dövrlərin geridə qaldığını Çinin artıq güclü olduğunu dedi. Huxanye onunla razılaşdı. Huxanye Çinə yola düşdü. 147 ildən sonra ilk dəfə idi ki, Çin imperatoru və tanhu görüşürdü. İmperator ona ordu və ərzaq verərək ölkəsinə göndərdi. Çiçi şanyü bu arada öz dövlətini qurmağa hazırlaşırdı.O, e.ə.36-cı ildə Tanrı dağının şimalını,İssık gölünün ətrafını və Orta Asiyanı tutdu. Lakin elə Talas döyüşündə Çin ordusu Çiçini məğlub edərək başını kəsdi. Qərbi Hun dövlətinin paytaxtını tutdular,"ipək yolu" üzərində 50-yə qədər şəhəri talan etdilər.
Qərbi Hunlar, Çiçi idarəsi altında Talas'ın qərbinə hakim oldular. Ağhunların və Avropa Hunlarının qurulmasında əsas rol oynadılar. Qərb Hunluları'nın başında olan Çiçi'nin Çin'ə qarşı verdiyi mücadilədə qısa bir müddət sonra uğursuz olduğu görsənir. Bəlkə də ona görə ki, Çiçi, Çin ilə mücadilədə qədim bozqır müharibə taktikalarını bir kənara qoyaraq bir şəhər qurub oranı qala halına gətirərək müdafiə taktikasına üstünlük vermişdir. Bu onun özünün birinci xətasıdır. Məğlubiyyətində təsirli olan digər xəta isə əmri altında olan əsgərlərə çox sərt davranmasıdır.
Şərqi Hunlar Huxanye idarəçiliyində Talas'ın şərqində eramızın 48-ci ilinədək hökm sürdülər. Hakimiyyət uğrunda mübarizə nəticəsində, eramızın 48-ci ildə Cənub və Şimal Hunları olmaqla ikiyə ayrıldı. Şimal hunları Panu idarəçiliyində Monqol və Sibir düzənlikləri çevrəsində 156-ci ilədək davam etdi. Cənub hunları II Huxanye idarəçiliyində Uyğur hövzəsində və Çinə yaxın bölgələrdə 216-cı ilə qədər davam etdi. Şərqi Hunların şimal və cənub olaraq ikiyə ayrılmasının səbəbi; II Huxanyenin Panudan müstəqil olmaq istədiyidir.[1]
Cənub hunlarının ən son hökmdarı Huçuquan olmuşdur.
Başçıları
- Teoman - Eradan əvvəl 220—209
Şanyülər
| Şanyü adı | Şəxsi adı | illər |
|---|---|---|
| Teoman | — | Eradan əvvəl 220—209 |
| Mete xaqan | — | Eradan əvvəl 209—174 |
| Laoşan | Titzu | Eradan əvvəl 174—161 |
| Günçen | — | Eradan əvvəl 161—126 |
| İçiz | — | Eradan əvvəl 126—114 |
| Uvey | — | Eradan əvvəl 114—105 |
| Uşilu | — | Eradan əvvəl 105—102 |
| Suylihu | — | Eradan əvvəl 102—101 |
| Çudihu | — | Eradan əvvəl 101—96 |
| Huluqu | — | Eradan əvvəl 96—85 |
| Huyandi | — | Eradan əvvəl 85—68 |
| Sülü Çiançü | — | Eradan əvvəl 68-60 |
| Tutsitan | — | Eradan əvvəl 60-58 |
| Huxanye | — | Eradan əvvəl 58—31 |
| Fuculi | — | Eradan əvvəl 31—20 |
| Souse | — | Eradan əvvəl 20—12 |
| Çüyya | — | Eradan əvvəl 12—8 |
| Uçjulyu | — | E.ə 8—13 |
| Syan | — | 13-18 |
| Yü | — | 18-46 |
| Udaydihu | — | 46 |
| Panu | — | 46-52 |
| II Huxanye | — | 48-55 |
| Mo | — | 55-56 |
| Xan | — | 56-59 |
| Di | — | 59-63 |
| Su | — | 63 |
| Çjan | — | 63-85 |
| Süan | — | 85-88 |
| Tuntuhe | — | 88-93 |
| Anqo | — | 93-94 |
| Tunduşi | — | 94-98 |
| Tan | — | 98-124 |
| Ba | — | 124-128 |
| Süli | — | 128-142 |
| Duluçu | — | 143-147 |
| Çüçür | — | 147-172 |
| Tutejoşiçjuçzyu | — | 172-178 |
| Xuçjen | — | 178-179 |
| Çyançü (Qiyan sülaləsi) | — | 179-188 |
| Yufuluo (Qiyan sülaləsi) | — | 188-195 |
| Huçuquan (Qiyan sülaləsi və Luanti sülaləsi) | — | 195-215 |
Dövlət idarəçiliyi
Hun dövləti başında olan şəxs "Tanhu" ya da "Şanyü" olaraq çağırılırdı. Tanhu sözü bir ünvan olaraq "sonsuz genişlik" anlamına gəlməkdədir. Hökmdarlıqda müqəddəslik anlayışı vardı. Hökmdarlığın tanrıdan keçdiyi görüşü vardı. Ölkə, dini adət hökmlərinə görə idarə olunurdu. Şanyünun vəzifəsi, ölkədə dirliyi sağlamaq, ədaləti gerçəkləştirmək, orduya rəhbərlik etmək, məclisi idarə etmək olaraq sıralana bilər. Vəliəhdlik sistemi ailə böyüklüyünə görə idi. Əgər şanyü öldükdə oğlu yetkin deyilsə taxta şanyünün qardaşı keçirdi. Bu qayda Huxanye dövründə dəyişdi. Şanyüdən sonra Sağ və Sol Müdrik şahzadələr gəlirdi. Sol Müdrik şahzadə əsasən bir sonrakı şanyü olurdu.[2] Sonrakı pillədə Sağ və Sol Qulilər, Sağ və Sol Dunqular, Sağ və Sol Kutular gəlirdi.
İmperiyanın qurulduğu ilk illərdə Şanyü Şansinin şimalında otururdu. Sol Müdrik şahzadə Pekinin şimalını, Sağ Müdrik şahzadə isə Şərqi Türküstana qədər olan ərazini idarə edirdi. Zəifləyəndən sonra isə şanyü Orxon çayı sahilində, Sol Müdrik şahzadə Kerulen sahilində, Sağ Müdrik şahzadə isə Uliastay şəhərində yaşayırdı.
Ordu
Hun ordusu ödənişli deyildi. Hun ordusunda qadın-kişi əsgər sayılır, hər an savaşa hazır gözlənilirdi (ordu-millət anlayışı). Hun ordusunun təməli atlı əsgərlərə dayanırdı. Ordu tümen sisteminə görə təşkilatlanmışdır (10.000 nəfər). İstifadə olunan silahlar: ox və yay idi. Yaxın döyüşdə qılınc, qarğı işlənirdi. Müharibə strategiyası; kəşfiyyat ve yıpratma savaşları olarak iki yerə ayrılırdı. Saxta geri çəkilmə və duran taktiki gedişləri istifadə etdiyi Çin mənbələrindən öyrənilməkdədir.
Hunların mənşəyi
Dilçilikdə ən böyük problemlərdən biri də hunların mənşəyi və dili olmuşdur. 200 ildən bəri davam edən bu mübahisələrdə E.H. Parker, Jan Pyer Abel-Remusat, Julius Klaprot, Kurakiçi Şiratori, Qustav Ramstedt, Annaamriya von Qabeyn və Omelyan Pritsak kimi alimlər Hunların Türklərin kökü olduğunu demişdilər.
Avropa hunları ilə əlaqə
Avropa hunları adlarının bənzərliyi, arxeolojik qazıntılarda çıxan sübutlar etibarilə Hunların davamçıları sayılırlar (匈 - Honq). Bu fikri ilk dəfə Fransız tarixçi de Guignes dilə gətirmişdir.
İranlılarla əlaqə
Harold Bailey 1985-ci ildə, Yanoş Harmatta isə 1999-cu ildə Hunların İran dillərindən birini danışdığını irəli sürmüşdü.
Yeniseylilərlə əlaqə
Layoş Liqeti 1900-cü illərdə hunların Yenisey dillərində danışdığını irəli sürdü. 1960-cı illərdə Edvin Pulleyblank,2000-ci ildə isə Aleksandr Vrozin bu fikri dilə gətirdi.
Monqollarla əlaqə
Paul Pelliot və Biambin Rinçen Hunların tamamilə monqollardan ibarət olduğunu irəli sürmüşdü. Hun monqol dilində "şəxs" mənasına gəlir. 2011-ci ildə isə Monqolustan Böyük Hun İmperiyasının qurulmasının 2220-ci ildönümünü qeyd etmişdi.
Qarışıq mənşə
Bir çox alim Hunların tək bir millət olmadığını, təkcə türklərin babalarından ibarət olmadığını düşünürlər.
Yazı sistemi
Yinşan və Helanşanda eramızdan əvvəl 9000-ci illərdən qalma qaya yazıları, petroqliflər və rəsmlər qalmışdır. Kurqanlarda tapılan arxeoloji qazıntılara görə hunlar Orxon yazısına yaxın bir yazı sistemi istifadə edirdi.
Şərhlər
Şərhləri göstər Şərhləri gizlət