Bakıya girən Amerika tankları

Müharibə illərində Bakı Sovet İttifaqının ən böyük nəqliyyat qovşaqlarından birinə çevrildi. Məsələ ondadır ki, Lend-liz qanunu ilə məhsulların daşınmasında trans-İran xəttinin bir qolu da onun üzərindən keçirdi. Ümumiyyətlə, ABŞ-dan yüklər üç əsas yolla SSRİ-yə çatdırılırdı. Bu halda 47,1% yük dövriyyəsi Uzaq şərq marşrutu (Petropavlovsk-Kamçatkaya qədər, Nikolayevsk --Amur və Vladivostok), 23,8% trans-İran marşrutu üzrə (Bakı, Aşqabad, Həştərxan, Krasnovodskaya və Tiflisə qədər), 22,6% – şimala (Murmanska, Arxangelsyə və Molotovska (Severdvinsk) qədər.

Lakin digər nəqliyyat qovşaqlarından fərqli olaraq, Bakı həm dəniz yüklərini, həm də yük maşınlarında və dəmir yolu platformalarında hərəkət edən yükləri qəbul etdi. Sonuncular əsasən Amerika tanklarının İrandan ötürülməsi üçün istifadə olunurdu. Əgər əvvəlcə Sovet sərhədini keçdikdən sonra zirehli maşınlar ölkənin mərkəzi bölgələrinə göndərilirdisə, almanlar Rostov-Donu tutub vacib nəqliyyat xəttini kəsdikdən sonra tanklar birbaşa Şimali Qafqaz Cəbhəsinə gəlməyə başladı. Qeyd etmək lazımdır ki, Şimali Qafqaz istiqamətində fəaliyyət göstərən tank bölmələrində Lend-liz tanklarının faizi olduqca yüksək idi. Onlar üçün ekipajlar Bakıda yerləşən 27-ci təlim alayının bazasında hazırlanırdı.

Amerika yüngül tankı M3A1 "Stuart"

Təyyarələr isə İrandan SSRİ-yə bir az fərqli şəkildə daşındı. 1942-ci ildən başlayaraq nəqliyyat təyyarələrində Sovet hərbi pilotları Tehrana çatdırılır və oradan Amerika və İngilis qırıcı təyyarələrində (az hallarda bombardmançılar) geri döndü. Eniş Azərbaycanın Gəncə və Hacıqabul şəhərlərində həyata keçirilirdi. Sonuncu yerdə sovet pilotlarının idxal olunan təyyarələrdə uçmağı öyrəndiyi təlim mərkəzi yerləşirdi. Yeri gəlmişkən, gələcəkdə üç dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı almış Aleksandr Pokrışkin və silahdaşları "aerokobra" ya nəzarət etmək bacarığını məhz burada əldə etmişdilər.

Ümumilikdə, təkcə 1943-cü ildə "İran dəhlizi" boyunca 2.386 təyyarə göndərilmişdi.

Lend-Liz yolu ilə tədarük edilən digər bir son dərəcə vacib məhsul növü ordunun hərəkətliliyini təmin edən avtomobillər (əsasən yük maşınları) idi. Müharibə illərində müttəfiqlər tərəfindən 375 min ədəd göndərilmiş və onların təxminən yarısı trans-İran yolu ilə aparılmışdı.

Sovet-alman cəbhəsinə göndərilməyə hazırlanmış "Studabekker" yük maşınları 

Maraqlı bir fakt budur ki, əgər əvvəlcə "Katyuşa" qvardiya minaatanları ZIS-6 yük maşınının bazasında qurulmuşdusa, müharibənin sonuna yaxın bütün bu yaylım raket sistemləri istisnasız olaraq yalnız Amerika "Studebaker US6" maşınlarında gedirdi.

"Katyuşa" qvardiya minaatanları 

Yeri gəlmişkən, "Katyuşa" qvardiya minaatanları Bakı ilə birbaşa ələlaqəli idi. 1942-ci ilin yayında Azərbaycan paytaxtının kənarında rekord müddətdə, sənədkərdə əvvəlcə "160 nömrəli" kimi qryd olunan və sonradan Bünyat Sərdarov adını daşıyan zavod tikildi. Onun üzərindəki məxfilik rejimi o qədər ciddi idi ki, hətta müəssisənin bir çox işçisi onun hansı məhsul istehsal etdiyini bilmirdi.

Əslində zavod qvardiya reaktiv minaatanlarının quraşdırılmasını həyata keçirirdi. Yığılmış döyüş maşınlarını sıx şəkildə örtür, gecə boş olan şəhərdən keçirərək gizli şəkildə dəmir yolu platformalarına yükləyirdilər. Buradan isə Bakı məhsulları birbaşa döyüş bölgələrinə göndərilirdi.

Ümumilikdə 1941-ci ilin sonundan etibarən Azərbaycanda 130-a qədər silah, döyüş sursatı, hərbi texnika və digər hərbi əmlak istehsal edilirdi. Zavodların emalatxanalarında müxtəlif kalibrli mərmilər, odsaçanlar, pulemyotlar, hücum tüfəngləri, tank əleyhinə mina, qumbara və hətta "şüşə qumbaraları" istehsal olunurdu, başqa sözlə gündə 10 min ədəd yandırıcı qarışıqla butulkalar ("Molotov kokteyli" ) buraxılırdı.

Müdafiə zavodu

1941-ci ilin sonundan SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə 458 nömrəli Bakı zavodunda Yak-1 təyyarələrinin istehsalı təşkil edildi. Və artıq 1942-ci ilin yazında Azərbaycan torpaqlarında doğulan ilk qanadlı avtomobillər havaya qalxdı.

Mənbə: Территория интеллекта