Azərbaycanı iki yerə bölən müqavilənin imzalanmasından 205 il ötdü

“Ölkə.Az” Azərbaycan torpaqlarının İran və Rusiya arasında bölünməsinə səbəb olan Gülüstan müqaviləsi barədə kiçik yazını oxucularına təqdim edir.
XVIII-XIX əsrlərdə Xəzər regionu Orta və Yaxın Şərqdə gedən geosiyasi rəqabət arenasına çevrilir və bu orbitə Türkiyə və İranla bərabər Rusiya, İngiltərə və Fransa cəlb olunmuşdu. Səfəvi dövlətinin zəifləməsi faktı Xəzər regionunda hərbi-siyasi vəziyyəti gərginləşdirdi. Bu isə öz növbəsində Türkiyə və Rusiyanın regionda möhkəmlənmək istəyindən yaranmışdı.

Qara dənizə çıxışdan məhrum olan Rusiya Xəzər və Xəzəryanı bölgə üzərində öz hakimiyətini qurmaq və bütün Avropa-Asiya ticarətini Türk-Aralıq dənizindən Baltika-Volqa-Xəzər yoluna keçirmək arzusunda idi. Rusiyanın geosiyasi məqsədləri o zaman I Pyotr tərəfindən dəqiq müəyyənləşdirilib: “Bizim maraqlar heç bir dövlətin Xəzər dənizində möhkəmlənməsinə yol vermir”.

Rusiya bu məsələ ilə bağlı Türkiyəyə rəsmi olaraq bildirib ki, heç bir dövlət, xüsusi olaraq da Türkiyə Xəzər sahillərinə buraxılmayacaq. Türkiyə öz tərəfindən Rusiyanın Qara dənizə olan yolunu kəsərək Krım tatarlarının və özünün Qafqazda olan digər tərəfdarlarının köməyi ilə Volqa-Xəzər ticarət yolunu bağlamağa cəhd etdi. Bununla Rusiya Şərq bazarlarına çıxışdan məhrum edildi. Bu işdə Osmanlı dövləti Qərb ölkələrinin və birinci növbədə İngiltərənin köməyinə arxalanırdı. İngiltərə öz növbəsində Rusiyanın Orta Asiyada mövqeyinin möhkəmlənməsindən ehtiyat edərək, bu regionda rus ekspansiyası ilə razılaşa bilməzdi. Lakin I Pyotr böyük orduya arxalanaraq öz rəqibini qabaqlamağa nail oldu və 1721-ci ildə İsveç üzərində qələbə qazandı. Bu qələbədən sonra 1722-ci ilin iyulunda l Pyotr böyük bir ordu və 274 gəmi ilə Həştərxandan Azərbaycanın Şirvan və Xəzəryanı bölgələri istiqamətində hərbi yürüşə başladı. Güney Qafqazın hüquqi cəhətdən Azərbaycan – Səfəvi dövlətinə tabe olmasına baxmayaraq, I Pyotr mərkəzi dövlətin zəifləməsindən istifadə edərək Azərbaycanın Xəzərsahili ərazisini zəbt etdi. XVIII əsrin 20-30-cu illərində Güney Qafqazın qalan hissəsi isə Osmanlı İmperiyasının tərkibinə keçdi. Abbas Mirzə Qacarın qəhrəmancasına müqavimət göstərməyinə baxmayaraq, Azərbaycanın bir hissəsinin işğalı və iki yerə parçalanması baş verdi.

1796-cı ildə Azərbaycana yürüş edərək 30 min nəfərlik ordu ilə Dərbənddən keçib Qubanı, Bakını, Salyan və Şamaxını tutan rus generalı qraf B.Zubov öz hökmdarlarından, “Muğanı ələ keçirdikdən sonra orada bir qala tikdir, adını “Yekaterina sert” (“Yekaterinanın ürəyi”) qoy və orada iki min cavan rus əsgəri məskunlaşdır. Həmin gənc əsgərləri erməni və gürcü qızları ilə evləndirib onları xüsusi torpaq sahələri və silahla təmin et” məzmununda tapşırıq aldı.
1813-cü ilin 12 oktyabr tarixində imzalanan birinci müqavilə ilə Azərbaycan Rusiya ilə İran arasında bölündü. Çar Rusiyası Osmanlı İmperiyası arasında 1812-ci ilin yayında imzalanan Buxarest müqaviləsinə əsasən, Osmanlı İmperiyası rusların Qafqazı işğalını tanıyır, bu torpaqlara olan iddiasından əl çəkirdi. 1812-ci ildə Napoleonun Rusiya hücumundan faydalanmağa çalışan İran vəliəhdi Abbas Mirzə Rusiyanın işğal etdiyi Azərbaycan xanlıqlarına hücum etsə də, general P.Kotlyarevski bu hücumları dəf edir və bölgədə hərbi-siyasi üstünlük qazanır. Hadisələr İngiltərəni bərk narahat edir və onların təkidi ilə İran Rusiya ilə müqavilə imzalamaq qərarına gəlir.

1813-cü ilin 12 oktyabrında “Gülüstan” sülh müqaviləsindən əvvəl Azərbaycanın ümumi ərazisi 410 min kvadrat kilometr olub. Azərbaycan torpaqlarının parçalanmasına xidmət edən bu biabırçı sülh anlaşması barədə Abbasqulu Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” adlı əsərində belə yazırdı: “Həmin ilin baharında (1813-cü il) İran dövləti ruslar tərəfindən alınan ölkələri geri qaytarmaqdan naümid oldu. Rum (Osmanlı) barışığı və Xorasanda baş verən iğtişaş nəticəsində şah barışığa meyil göstərdi. Mirzə Əbülhəsən xan Şirazi İran dövləti tərəfindən vəkil edildi. Sərdar Ratişşev də gəldi. Qarabağın Gülüstan adlı yerində, hicri 1228-ci (1813) ildə, təşrin-əvvəl (oktyabr) ayının 12-də Rusiya və İran dövlətləri arasında əhdnamə bağlandı”.

Bu müqavilə tarixə imzalandığı yerin, yəni Gülüstan kəndinin adı ilə- Gülüstan müqaviləsi kimi daxil oldu. Müqaviləni İran tərəfdən şahın vəkili Mirzə Əbdülhəsən xan, Rusiya tərəfdən isə Ratişev imzaladı. 11 maddədən ibarət müqavilə ilə yurdumuz amansızcasına bölüşdürüldü, düşmənçiliyə son qoymaq üçün iki istilaçı ölkə bundan sonra "əbədi dostluq şəraitində yaşayacaqlarına" söz verdilər.

General Ratişevin yazışmalarında bu müqavilə həm də “İran dövləti ilə ümümrusiya imperiyası arasında əbədi sülh haqqında traktat” kimi təqdim olunurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, sülh müqaviləsinin maddələrinin razılaşdırılması üzərində də iş xeyli gərgin keçdi. Qacar sarayını bu müqavilənin bağlanmasına meyilləndirmək üçün Qor Uzeley də xüsusi canfəşanlıq göstərdi ki, general Ratişev də öz yazışmalarında Rusiya maraqlarının qorunmasına kömək edən bu ingilis diplomatına minnətdarlığını bildirirdi.

Gülüstan müqaviləsi giriş və 11 maddədən ibarətdir. Müqavilənin mətni öz dövrünün dil üslubiyyatına uyğun olaraq hazırlanmışdır. Ona görə bugünkü gün üçün onun dili həm rus dilində, həm də fars dilində kifayət qədər ağırdır və bu mətnin Azərbaycan dilinə tərcüməsi əlavə şərhləri və izahatları tələb edir. Azərbaycan dilində bu müqavilənin mətni kütləvi informasiya vasitələrində çap olunsa da, onun yenidən və daha peşəkar səviyyədə tərcüməsinə ehtiyac var. Çünki bu mətnin hər ifadəsi özlüyündə hüquqi öhdəliklərin daşıyıcısıdır və onların tərcüməsindəki yanlışlıq həmin öhdəliklərin lazımınca təsəvvür edilməsini çətinləşdirə bilər.

Müqavilənin sonuncu maddəsindən göründüyü kimi, Gülüstan müqaviləsi rus dilində tərtib olunub və sonra da fars dilinə tərcümə edilib. Qeyd etmək lazımdır ki, müqavilənin fars dilinə tərcüməsində kifayət qədər sərbəstliyə yol verilib, mətndə fars dilinin üslubiyyatından irəli gələn çoxlu təkrar məzmunlu ifadələr işlədilib. Sülh müqaviləsinin bağlanması üçün aparılan müzakirələrin şahidi olmuş İngiltərənin İrandakı elçiliyinin katibi Moriyer də bu məqamı müşahidə edərək yazırdı: "Gülüstan müqaviləsinin farsca nüsxəsi İran ibarələri ilə yazılıb".

1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsi bağlandıqdan sonra Azərbaycanın bir hissəsi, o cümlədən Qazi-Qumuq, Tiflis, İrəvan və Qarabağ xanlıqları Rusiyanın himayəsinə keçdi. Az sonra Quba, Dərbənd, Şirvan və Bakı xanlıqları da Rusiya qoşunları tərəfindən işğal olundu.

"Gülüstan müqaviləsi"ndə bircə dəfə də olsun "Azərbaycan" adına rast gəlinmir. "Türkmənçay müqaviləsi"ndə də Azərbaycanın adı göstərilməyib. Rusiya və İran törətdikləri cinayəti, işğal faktını gizlətmək üçün Azərbaycan adını müqaviləyə salmayıblar. Gülüstan müqaviləsi ilə təkcə Azərbaycana aid torpaqlar deyil, həm də Dağıstan camaatlıqları və gürcü çarlıqları Rusiyanın ixtiyarına keçmişdi. Bizim faciələrin başlanğıcı olan Gülüstan müqaviləsində qeyd edilən ən əsas məsələlərdən biri – İran, Azərbaycan torpaqlarına köçmək istəyən ermənilərə nəinki maneçilik törətməməli, əksinə kömək edilməli idi. Müqaviləyə əsasən, həmin ermənilərin mal və mülklərini satmağa İran hökuməti yardım göstərməliydi. 1814-cü ildən ermənilər Gəncə, Bakı və Qarabağda sərbəst şəkildə məskunlaşmağa başladılar. Ruslar çox qısa zamanda ermənilərdən hökumət strukturlarında da istifadə etməyə girişdilər. Bu zaman Rusiyadan kömək umaraq öz hakmiyyətini qorumaq istəyən xanların vəziyyəti lap ağırlaşdı. Bir çoxlarının xan titulu daşımaq ixtiyarı əlindən alınmış, maksimum özünü bəy adlandırmağa icazə verilmişdi. Azərbaycan xanlarına bölgədə olan rus generalının qəbuluna düşmək şansı da tanınmırdı. Onları, uzaqbaşı, polkovnikin köməkçisi qəbul edirdi. 1819-cu ildə Şəki xanlığı, 1820-ci ildə Şirvan xanlığı ləğv edildi. 1822-ci ildə Qarabağ xanlığı da ləğv edildi və onun yerində komendant üsul- idarəsi təsis edildi. Ruslar onları Qacarlara qarşı müharibəyə dəvət edən xanlıqları məhv etməyə başladılar. Xan sülalələri məhv olduqca ermənilərin saraylarda mövqeləri güclənməyə başlandı.

1828-ci il fevral ayının 22-də Rusiya ilə İran arasında Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması ilə əslində Gülüstan müqaviləsinin müddəaları da öz qüvvəsini itirdi. Bu məsələ Türkmənçay müqaviləsinin 2-ci maddəsində əksini tapıb. Həmin maddədə deyilirdi: “Ali tərəflər arasındakı düşmənçilik imperatorun iradəsinə görə başa çatdığı üçün Gülüstan müqaviləsinin müddəaları da ləğv olunur. Ona görə əlahəzrət İran şahənşahı və əlahəzrət ümumrusiya imperatoru lazım bildilər ki, Rusiya ilə İran arasında sülh və dostluq əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi üçün adı çəkilən müqaviləni aşağıdakı maddələrlə və şərtlərlə əvəz etsinlər”. Bununla da Gülüstan müqaviləsinin hüquqi mövcudluğuna son qoyuldu.