Aşıq Valeh - Valeh və Zərnigar dastanı (I hissə)

Bu qoca dünyada ömrə yox vəfa. 
Görən olacaqdı nələr dünyada?
İnsan olan şirin-şirin danışar,
Heyvan olan gedər mələr dünyada. 

Üstündən el keçmiş dağlar görmüşəm. 
Çapılmış, talanmış bağlar görmüşəm. 
Mənəm, deyənləri ağlar görmüşəm,
Kimi ağlar, kimi gülər dünyada. 

Yeddi yeyər, səkkiz səkər, beş mələr, 
Mənəm deyənlərin yurdu heç mələr. 
Qaynar bulaq, axar çaylar, çeşmələr,
Necə olacaqdır, sular dünyada. 

Səməd ki, var bir quruca cəsətdir,
Ölüm ki, var bu hamıya qismətdir. 
Çarxı fələkdə bu necə mürvətdir, 
Cavan oğlanlar da ölür dünyada. 

Aşıqlar ustadnaməni bir deməyiblər, biz də deyək iki olsun. 
Təmiz xəyalların, saf ürəklərin, 
Zimistanı çönər novbahar olar. 
Xain fasiqlərin, zalım kəslərin,
Baharlı günləri çovğun – qar olar. 

İnsan yaranıbdı yaratmaq üçün,
Bağban mahir olar bar artmaq üçün
Əmək şöhrət tapar var artmaq üçün,
Düz əməl sahibi ixtiyar olar. 

Deyən varmı, xain artar, ucalar. 
Yaltaq çuğul səadətdən bac alar. 
Xalqın sevən nə ölər, nə qocalar, 
Əsirlər dəyişdikcə bərqərar olar. 

Bəşəriyyət dövran üçün deyilmi?
Şən yaşamaq hər can üçün deyilmi?
Mehribanlıq insan üçün deyilmi?
Xaspoladın sözü eldə car olar. 

Ustadlar ustadnaməni iki deyiblər, üç deyiblər. Biz də deyək üç olsun, düşmənin ömrü puç olsun. 

Həyat bir məktəbdir min –bir mənalı. 
Hər insan öz yolun tutub, gedəcək. 
Aqillər gəzəcək səadət tapa, 
Nadanlar qəflətdə yatıb, gedəcək! 

Çalış, hər əməlin sənin, düz olsun,
Fikrin-zikrin xəlsalətli söz olsun,
Mehriban ol, dost tanışın yüz olsun. 
Hər kəs layiqini tapıb, gedəcək! 

Vara arxalanıb mənəm deyənlər, 
Tənə üçün fəxri libas geyənlər, 
Yaltaqlıq eyləyib çörək yeyənlər,
Namusun, qeyrətin satıb, gedəcək! 

Təbib olub, dərdə dərman verənlər, 
Hakim olub, xalqa devran verənlər,
Mənəm deyib, hər gün fərman verənlər, 
Əldən ixtiyarın atıb, gedəcək! 

Xaspolad sadiqdir, bilir görənlər. 
Ədalət naminə devran sürənlər. 
Xalqını-yurdunu candan sevənlər,
Mətləb-muradına çatıb, gedəcək! 
   
Sizə hardan xəbər verim Qarabağ mahalının Ab¬dal-Gülablı kəndindən. Bəli, elə ki, Aşıq Valeh aşıqlıq sənəti ilə eldə məşhurlaşdı, hər mahalda tanındı, bütün vaxtı el şənliklərində olurdu. Bir gün, Səməd adlı bir cavan oğlan gəldi Valehin yanına, xahiş etdi ki, onu özünə şagird qəbul etsin. Valeh dedi, cavan adın Səməd olmasa idi səni qəbul edərdim. Çünki mənim də ustadımın adı Səməddir. 

Gələcəkdə kimi deyəcək Səməd Valehin ustadı olub, kimi deyəcək, yox, şagirdi olub, ona görə səni şagird qəbul edə bilməyəcəm. 
 
Cavan Səməd ustad Səməddən xahiş edir ki, Valehə desin onu şagird qəbul etsin. Bəli, ustad Səməd Valehə dedi, ustadın ustad adı var, şagirdin şagird. Oğlanı şagird qəbul etdi. Beləliklə cavan Səməd Valehə şagird oldu. 
Elə olurdu ki, Valeh aylarla səfərdə olurdu, ona görə də atası Valehi öz qardaşı qızı Sənəmə nişanladı ki, Valeh sox uzaqlara getməsin. Valeh hara getsə şagirdi Səmədi də özü ilə aparardı. 
Bir gün Valeh Arazbar kəndində bir falçı qarının adamları aldatdığını qarıya sübut etdi, həmin axşam Arazbar kəndində məclis qurdular. Çaldılar, çağırdılar həmin qarı da məclisdə olur. Səhər Valeh Səmədlə kənd¬dən gedəndə həmin qarı Səmədi yanlayıb deyir ki, oğlan əvəzsiz aşıqsan, ancaq sən nə qədər Valeh ilə aşıqlıq etsən hörmətin olmayacaq. İstəyirsənsə hörmətin ola, Valehdən ayrıl tək aşıqlıq et. 
Qarının hiyləsi Səmədi aldadır. Səməd yarımçıq ola-ola Valehdən ayrılır. Başlayır tək hərlənməyə. Hansı kəndə gedirsə görənlər deyir, oğlan bəs ustadın Valeh hanı? Səməd nə qədər hərlənirsə bir deyən olmayır ki, çal-çağır. Belə olanda Səməd öz-özünə deyir: belə olmadı, mən gərək elə bir səmtə gedəm ki, orda Valeh tanınmaya. Bəlkə onda məni bir aşıq kimi qəbul edələr. 
Beləliklə, Səməd üz tutur Dağıstan tərəfə. Gəzə-gəzə gedir çıxır Dəmir Qapı Dərbəndə. İndi xəbər eşidin, Dəmir Qapı Dərbənddə tacir Süleymanın qızı Zərnigar xanımdan. 
Zərnigar xanım atanın-ananın bircəsi olduğu üçün atası onu üç dildə məsul olmağa nail etmişdir. Odur ki, Zərnigar xanım hər elmə müyəssər olmaqla yanaşı, həm də təbli bir şairə idi. Saz çalıb, söz oxumaqda üstün məharəti var idi. Atası vəfat edəndən sonra Zərnigar babası dəmirçi Muradın himayəsində qalır. Həddi- buluğa çatanda Zərnigarın gözəlliyindən çox, varına aşiq olanlar başlayırlar Zərnigara elçi düşməyə. 
Zərnigar babasından xahiş edir ki, onun ərə getmək ixtiyarını özünə versin. Babası onun xahişini qəbul edir, gələn elçilərə Zərnigar özü cavab verir, get-gedə elçilərin sayı artır. O öz-özünə deyir: – Mən bu elçilərin hansınasa – razılıq versəm, yox dediklərim onu məhv edəcək. İndi mən başqa yol tapmalıyam. Axır bir qərara gəlir. Gedir Dərbəndin hökmdarı Şabəndə bəyin hüzuruna və deyir: – Bəy sağ olsun, mən gəlmişəm sizdən təvəqqe edəm, car çəkib hər yana xəbər çatdırasınız ki, mən o adama ərə gedəcəm ki, o adam mənimlə saz ilə deyişə, deyişmədə mənə üstün gələ. Mənim ilə deyişib məğlub olanları dustaq edib zindana salacam, aciz qalanların sayı qırxa çatanda hamısının boynunu vuracam. 
Şabəndə bəy Zərnigarın təklifini qəbul edib, bütün Dağıstana xəbər çatdırır. Deməli, Səməd Dəmir Qapı Dərbəndə çatanda, Zərnigarla meydan açıb aciz qalanların sayı otuz səkkizə çatmışdır. Heç nədən xəbəri yox Səməd küçə ilə gedərkən onu Zərnigarın kənizi görür və onu Zərnigarın imarətinə aparır. 
Səməd Zərnigarı görəndə sevinir ki, burda xeyri olacaq. 
Səməd bərabərə çatır, salam verib, cavab alır. 
Zərnigar deyir: – Aşıq, adın nədir?
Səməd deyir: – Xanım, adım Səməddir. 
Zərnigar deyir: – Səməd nədir? - deyir addır də.
Zərnigar deyir: – Əlindəki nədir? – deyir, sazdır də. 
Zərnigar deyir: – Saz nə deməkdir?
Səməd deyir : – Çalğı alətidir. 
Zərnigar deyir: – Hansı bazarın aşiqisən və xiridarın kimlərdir?
Səməd deyir: – Xanım siz məni başa düşmədiniz, mən saz aşiqiyəm, çalıb oxuyuram.
 Zərnigar kənizlərə deyir: – Aşığı məqamına aparın. Kənizlər Səmədin sazını əlindən alıb aparıb salırlar aşiqlər olan zindana. 
 Zindana girəndən sonra Səməd məsələni başa düşdü. Gecə zindanda olanlar ölümləri yaxınlaşdığını yəqin etdilər. Zərnigar dustaqlara üç gündən bir hərəsinə bir çörək verərdi. 
 Səhəri yenə də adəti üzrə zindanı açdırdı. Üç adama bir çörək paylatdı, qayıtmaq istəyəndə Səməd dedi:
– Xanım bizi bu zindana nə üçün saldırmısan?
Zərnigar dedi: – Bilmədiyiniz sənətin sənətkarı olduğu¬nuz üçün. 
Səməd dedi: – Ay xanım, biz cücə -plov aşiqiyik, sənin tayın - bərabərin qalıb yerlə, göylə əlləşə-əlləşə, sən də haylayıb bizi doldurmusan bu zindana. 
Zərnigar deyir: – Qoçağım, belə danışmaqda yəqin bir ümid yerin var. Kimdir mənim o, bərabərim?
Səməd dedi: – Mənim ustadım. 
Zərnigar dedi: - Sənin ustadın kimdir və adı nədir, özü haralıdır?
Səməd dedi: – Adı aşıq Valehdir, 25 yaşı var, özü də Qarabağ mahalının Abdal – Gülablı kəndindəndir. 
Zərnigar: – Ona namə yazsam bura gələrmi? 
Səməd: –Yerini bilsə naməsiz də gələr. İş belə olanda Zərnigar Səmədin qandalını açdırdı gətirdi öz mənzilinə dedi ki, oğlan, indi mən sənin o, ustadına mək¬tub yazacam, gör sənin ustadın ona cavab verə biləcəkmi? Pəri adlı kənizi kağız-qələm götürdü, görək Zərnigar nə deyir, Pəri nə yazır: 

Zərnigar

Bizdən salam olsun aşıq Valehə, 
Əgər aşıqsansa bu meydana gəl. 
Ya aşıqlıq adın götür üstündən, 
Ya hünərin varsa bu devrana gəl. 

Səməd dedi: – Xanım, gözəl dedin, ikinci bəndi elə de ki, bu meydanın şərti – cəfasın bilsin. 

Zərnigar

Dilimdən çıxıbdır bir belə ilqar, 
Kim məni bağlasa ollam ona yar,
Aşıqlar sərindən tikdirrəm minar,
Əgər qıyar olsan, şirin cana, gəl. 
Səməd dedi: – Xanım, gözəl dedin, üçüncü bəndi elə de ki, o bilsinki bura ondan qabaq da gələn var.

Zərnigar

Necə aşıqları eyləmişəm bənd, 
Əyağında kündə, boynunda kəmənd,
Adım Zərnigardı, məkanım Dərbənd, 
Məni anar olsan Dağıstana gəl.

Bəli, sözlər tamama yetdi. Zərnigar yenə də Səmədi zindana göndərdi. Səhəri iki nəfər bacarıqlı cavan ləzgi çağırdı dedi: – Qoçaqlarım, atlanın mənim bu naməmi aparın Qarabağ mahalının Abdal-Gülablı kəndində aşıq Valehə çatdırın. Cavabın da alın gətirin. 
Bəli, ləzgilər naməni alıb Qarabağa yol elədilər. Soraqlaşa-soraqlaşa Abdal - Gülablı əkənəklərinə çatanda gördülər bir yaşlı kişi xış ilə yer əkir.
Ləzginin biri dedi: – Yaxşı aşığın cəmaəti də hazır¬cavab olur. Bu qocaya bir söz deyəcəm. 
Ləzgi dedi: – Ay dayı bizim bir abbası pulumuz var, özümüz də acıq, sizin yerdə o abbasını nəyə verək ki, həm yeyək doyaq, yerdə qalanını da yenə bir abbasıya sata bilək. 
Qoca fikirləşməmiş deyir ki, kəndin girəcəyində qəssabxana var. Kəl qarnını bir abbasıya verirlər. Bir kəl qarnı alın, içalatın yeyin, ətini satın həm qarnınız doysun, həm də pulunuz olsun. 
Ləzgilər dinmədilər, gedib kəndə çatdılar. Gördülər kənddə toy var. Getdilər toya qonaq oldular. Toy çox təmtəraqlı toy idi. Axşam xeyli zurna çalındı, oynadılar, güldülər, toy bəyi dedi, indi də aşıq Valeh gəlsin onu eşidək. 
Aşıq Valeh gəldi çatdı, çağırdı bir nəfər ayağa qalxdı, Valehə dövran yığdı, ləzginin biri dövrana pul verdi, biri də Zərnigarın naməsini. Valeh tez yerindən qalxdı, naməni aldı açdı və oxudu, rəngi dəyişdi, sonra güldü. Heydər bəy dedi, aşıq Valeh namə kimdəndir?
Aldı Valeh, görək nə deyir:

Gözləriniz aydın olsun,
Gəlibdir yarın kağızı. 
Bülbül uçar yuvasından,
Gəldi qubarın kağızı. 

Bu yerdə nişanlısı Sənəm yadına düşdü, aldı dal bəndin:
İnciməsin gülü ondan, 
Gələr günlər keçər candan,
Can ayrılar cananından,
Gəldi nigarın kağızı.

Valeh ağlar yana-yana,
Yandı bağrım, döndü qana,
Çağırır cəngi – meydana,
O, Zərnigarın kağızı. 

Valeh namənin bütün təəssüratın danışdı. Heydər bəy dedi, əvvəl rəngin qaçdı, sonra güldün, o nəyə görə idi?
Valeh dedi, rəngim ona görə dəyişdi ki, təəccübləndim, gülməyim ona görə oldu ki, Dəmir Qapı Dərbənddə Zərnigar nə bilir ki, Qarabağ mahalının Abdal-Gülablı kəndində aşıq Valeh var. Yəqin mənim o fərsiz şagirdim keçib Zərnigarın cənginə, mənim yerimi o deyib. 
Heydər bəy dedi, aşıq Valeh fikrin nədir? Valeh dedi, fikrim getməkdir. 
Aldı görək nə deyir, de gəlsin: 

Qarabağdan dov eyləyib gəlirəm!
Məndən dov tələbin varsa, de gəlsin. 
Cəhənnəmi bu dünyada göstərim. 
Hansı bəndə günahkarsa, de gəlsin!

Çıxaram meydana divana nisbət, 
Pəhləvanam İbni Məlcana nisbət,
Fironu -firdosi sal-sala nisbət,
Onlardan da xəbərdarsa, de gəlsin. 

Mənəm, şair Məhəmmədin nabatı. 
Aşıq Gülüm, aşıq Cunun Nəbati,
Aşıqlıqda hər kimsənin övladı ,
Valehinən bərabərsə, de gəlsin!

Söz tamama yetdi. Heydər bəy dedi: - Aşıq Valeh Qarabağ böyük, məğlub edilməz bir mahaldır, yaxşı fikirləş, gedib Qarabağın adını batırsan nəslini yer üzündən kəsəcəyəm. 
Valeh dedi: – Heydər bəy, qorxma mən də sənətimin xanıyam. Aldı dübarə görək Zərnigar xanıma nə deyir:

Xanım