Erzurumlu İbrahim Hakkı - Marifetname/28

ONUNCU BÖLÜM

Bileşiklerin oluşum keyfiyetini, yani tam bileşik cisimler olan üç bileşiği

(mevalid-i selâse) ki maden, bitki ve hayvandır. Hepsini yedi madde ile

açıklar.

Birinci Madde

Tabiilerden bulunan bileşikleri tümünün asıllarını ve maddelerini; tam

mürekkep cisimlerin cinslerini ve nevilerini toplucu bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Oluşum ve bozuşum âlemi

içinde meydana gelen atmosfer ve üç bileşik, yüksek babaların aşağı

analarda bulunan tesirlerinin neticesidir. Yani ay feleğinin içinde vücuda

gelen bileşik cisimlerin tamı ve tam olmayanı, bütün yedi gezegen yıldızın

dört unsurda olan tesirlerinden hâsıldır. Yedi gezegen ise, gece gündüz,

Hak'kın emrine itaatkâr ve boyun eğicidir. Hepsi onun güç ve kuvveti ile

hareketli ve tesirlidir. Nitekim Nazm-ı Kerim'inde buyurmuştur: "Güneşi,

ayı ve yıldızları, Allah, emrine bağlı kıldı. dikkat ediniz ki, hem

yaratmak hem de emretmek ona mahsustur. Alemlerin Rabbi olan Allah ne kadar

yücedir."(7/54)

BEYT

Çün yedi erden müdam hâmiledir çâr-zen

Tıfl-ı mevâlid hem doğmadadır dembedem

(Yedi erkekten dört kadın sürekli hamiledir. Üç bileşik çocuk sürekli

doğmaktadır.)

Dört unsur ki, ateş, su, hava ve topraktır. Bu dördün birbiri ile kaynaşıp

birleşmesinden meydana gelen tam bileşik cisimlerin, yani üç bileşiğin

birincisi maden cinsidir ki, taş nevileri dahi ondandır. Başlangıçta

dumanlar ve buharlar, unsurlara geçer ve değişir. Ama dumanlar yerin

incelikleridir ki, güneşin ısıtması ile havaya yükselir, onunla karışır.

Buharlar, nehir ve deniz sularının incelikleridir ki, yine güneşin ısıtması

ile havaya çıkıp onunla karışır. Buhar ve dumandan yarı bileşikler oluşur

ki, yukarıda açıklanan atmosferdir. Suların özleri karlar ve yağmurlardır

ki, yerin karnına çekildiğinde, orada toprak parçaları ile karışarak

koyulaşır. Bundan sonra yerin derinliğine sirayet eden güneşin harareti o

koyulaşan özleri kaynatarak maden, bitki ve hayan maddesi eder. Bu üç

bileşik ancak birbirine şaşırtıcı bir tertiple, lâtif nizamla suret

bulmuştur. Bütün bunları yapın, zalimlerin söylediklerinden yüce olan,

Allah'dır.

Bu kâinatın ilk mertebeleri kesif topraktır. Son mertebeleri temiz nefstir

ki, gayet lâtiftir. Zira ki madenlerin evveli toprak ve suya, sonu bitkiye

bitişiktir. Bitkileri nevveli madene ve sonu hayvana bitişiktir.

Hayvanların evveli bitkiye ve sonu insana bitişiktir. İnsanî nefislerin

evveli hayvan ve sonu melekî temiz nefislere ulaşır. Olgunluğu ancak onda

hâsıldır.

NAZM

Bu kâinat-ı cihan hep tebeddül eyler ümîd

Semadan arza dek ve zerrelerle tâ hurşîd

Cihan kevn ve fesâd içre cümle rağbetle

Kemalini talib eyler mürebbiden cavid

Kemal-i hak nebat ve kemal-i hayvandır

Kemal-i hayvan insandır oldur asl-ı nüvîd

Kemal-i âde olur hem visâl-i aşk-ı cemil

Ki oldur asl-ı muradât gayet-i her ümid

Çü bahr-i mevc olur ondan buhar ve gıym ve matar

Matar ki sel olur aslın bulur garib ve bayid

Çü aşk seyreder eşyayı devreder daim

Her anda kevn ve fesad oldu başka halk-ı cedîd

O ki cihanı bu hikmetle seyreder Hakkı

Ol ehl-i dildir o vası-i dil oldu arş-ı mecîd

(Bu cihan kâinatı ümit hep değiştirir; gökten yere dek zerrelerle ta

güneşe. Hepsi, oluşum ve bozuşum cihanı içire rağbetle, daii Mürebbi'den

kemalini ister. Toprağın kemali bitkidir, bitkinin kemali hayvandır,

hayvanın kemali insandır; müjdenin aslı odur. İnsanın kemali, Celil'in

aşkına ulaşmaktır ki odur muratların aslı ve her ümidin gayesi. Çünkü

dalgalı deniz olur ve ondan buhar, bulut, yağmur ve ysel olur, aslını bulur

ve uzak ve yakın. Aşk, eşyayı seyreder ve sürekli devreder. Oluşum ve

bozuşum her anda yeni ve başka bir yaratılış oldu. Ey Hakkı! O ki, cihanı

bu hikmetle seyreder; o, gönül ehlidir.O geniş gönül, Mecid'in arşı oldu.)

İkinci Madde

Üç bileşiğin ilki olan madenlerin durumlarını ayrıntılı olarak ve

çeşitlerin toplu olarak bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç bileşiğin başlangıcı

bulunan madenlerin cümlesi, yerin içinde hapsolan buhar ve dumanlardan

oluşan cisimlerdir ki, nicelik ve nitelikte muhtelif bulunan karışımlar ve

bileşimler olmuştur. Eğer bileşimi kavi olup, çekiş kabul ederse, yedi

meşhur cisimdir ki: Altın, gümüş, bakır, kalay, demir, kurşun ve tunçtur.

Bileşimi kavi olup, çekiçle ezilmezse, taş cinsidir ki: Elmas, la'l, yakut,

zümrüt, zebercet, seylan ve pîruze gibidir.

Eğer buhar, duman üzere üstün gelirse; yeşim, mermer, billur, civa vesair

şeffaf olan cevherler oluşur. Eğer duman buhar üzere üstün olursa; tuz,

karbonat, kükürt, nişadır ve şap gibi. Bazı taşlar, rutubetle çözülür;

tuzlu cisimler gibi. Bazısı ateşle çözülür; kalsiyum ve kükürt gibi.

Yumuşak ise, cıva olur.

Bütün madenlerin asılları, bir miktar yer içinde oluşup durdukta; onlardan

füruu, asırların geçmesiyle zeminin dibine girip ve inip gitmektedir.

Nitekim bütün bitkilerin ve ağaçların asılları, yerin altında oluşup, bir

süre durduktan sonra onlardan füruu ve dalları zamanların geçmesiyle havaya

çıkmaktadır.

Yedi meşhur cismin oluşumu, ancak cıva ile kükürtün nicelik ve nitelikte

farklılıklarından ve karışmalarından hâsıl olur. Cıvanın oluşumu, o su

parçalarındandır ki, toprağın ince parçalarına karışıp, yüksek hareketle

kaynaşmıştır. Kükürt ise, şiddetli hareketle karşılaşan ve su toprak

parçalarından oluştur ki, sıcaktan yağ gibi olmuştur.

Şeffaf ve katı cisimlerin oluşumu; o tatlı sulardandır ki, madenlerde sert

taşlar içinde nice bin yıl uzun bekleyişle safa bulup, madeni, hareketinden

taşlaşmıştır. Şeffaf olmayan cisimlerin oluşumu; o yapışkan çamurla suyun

kaynaşmasındandır ki, güneşin harareti ona, nice bin sene tesir etmiştir.

Rutubetle ayrışan cisimlerin oluşumu; yerin yakıcı ve kuru maddelerine

suyun şiddetli karışımından hâsıl olur.

Yağlı cisimlerin oluşumu; yerin içinde bekleyen rutubetlerdendir ki,

madenin hararetiyle incelip ve çözülüp, bölgenin toprağına karıştığında,

madenin harareti onu, pişirmekle yağ gibi koyu olmuştur. Şu halde altın

madeni, dağlar içinde ve yumuşak taşlı, kumlu yerlerde oluşur. Gümüş ve

benzerleri, dağların içinde yumuşak toprak ile karışan taşlar içine

oluşurlar. Kükürt madenleri; nemli, ıslak, yağlı ve yumuşak toprakta

oluşurlar. Tuz, yumuşak yerlerde hâsıl olur. Kireç madeni, kireç ile

karışan kumlu yerlerde oluşur. Zaclar ve şaplar, kıraç ve sert yerlerde

vücuda gelirler.

Bu kıyas üzere her maden, bir bölgeye mahsus bulunmuştur. O madenin

oluşumu, o bölgenin özelliklerinden bilinmiştir. Tek tek çok olmalarına

rağmen, madenler üç neve münhasır kılınmıştır: Katı madenler, taş madenler,

yağlı madenler.

Üçüncü Madde

Madenlerden katı cisimlerin oluşumunu, tabiatlarını ve vasıflarını

bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç tür madenden

evvelkisi katılardır ki, adı geçen yedi meşhur cisimdir. Onların hepsi

ancak kükürtler ile cıvadan oluşurlar. Eğer kükürt ve cıva saf olup,

biribirine tamamen kaynaştılarsa, yer, suyun rutubetini çeker ki; o kükürt,

o cıvanın rutubetini emdiyse ve o kükürtün boyama gücü olup, cıva ile uygun

bir ölçü bulduysa, madeni, hararetiyle nice bin yıl pişip yandıysa, o

kaynaşıp sarı altın olur. Eğer kükürt ve cıva safî olup, tamamen karıştıysa,

ölçüleri de uygun gelip uzun zamanda pişip yandılarsa ve kükürt beyaz olup,

rutubetten kaldıysa, o kaynaşıp, beyaz gümüş olur. Eğer pişmezden önce ona

soğuk isabet ederse, kaynaşıp tunç olur. Eğer cıva saf ve kükürt bozuk

olup, piştiyse bakır oluşur. Eğer bozuk kükürt yanmadıysa, kalay oluşur.

Eğer kükürt ve cıva ikisi de bozuk olursa, kurşun hâsıl olur.

Şu halde katı madenlere ârız olan farklılık, kükürt nevileriyle cıvanın ya

niceliklerinden veya keyfiyetlerinden hâsıl olduğu tecrübe ile bilinmiştir.

Ama katıların sultanı bulunan altının tabiati sıcak, yumuşak ve latiftir.

Ateşle yanmaz. Su zerreciklerinin toprak zerreciklerine şiddetli

kaynaşmasından, ayrışmasına ateş bile kâdir olmaz. Toprak içinde bin yıl

kalsa çürümez, paslanmaz. Rengi sarı ve berraktır. Tabiatı tatlı, kokusu

hoştur. Cismi paktır. Lekesi olmaz. Ağırdır. Kendi güzeldir. Değerlidir. Şu

halde tabii harareti, ateş rengi sarılığı olduğundandır. Yumuşaklığı,

yağlılığı fazla olduğundandır. Berraklığı, suyu saf kaldığındandır. Tadının

tatlılığı ve kokusunun temizliği kükürtünün saf olduğundandır. Letafet ve

nezafeti, cıvası saf ve pak olduğundandır. Ağırlığı, topraktan

olmasındandır. Güzellik ve değeri, tabii nefsin ona şua saldığındandır. Bu

sarı altın, nakittir. İki cihanın ender sermayesidir. Eşyanın en

değerlisidir. Hüda'nın nimetlerinin en şereflisidir. Zira ki sarı altın,

din ve dünyanın kıvamıdır. Alem halkının nizamıdır. Her iklimde revaç

bulmuştur. Herkes ona muhtaç olmuştur. Dünya erkeklerine kuvvet ve

izzettir. Süs isteyen kadınlara lezzettir. Nitekim denilmiştir:

NAZM

Ey altın bütün lezzetlerin toplayıcısının

Cihandakilerin her zaman sevgilisi sensin

Şüphesiz Hüda değilsin velakin Hüda'ya yemin olsun

Ayıpların örtücüsü ve ihtiyaçların kadısısın

Beyaz gümüş: Madeninde maddesi olan kükürt beyaz olmayıp, karışım parçaları

eksik kalsa, o sarı altın olurdu. Gümüş, sürekli ateşle erir. Toprak içinde

uzun zamanla çürür, beyazlığı simsiyah olur. Zira ki, Lekesi en yakınına

gider. Ona cıva yaklaşsa çekiç kabul demeyip, kırılır. Kükürt isabet

ettiğinde, beyaz gümüş iken simsiyah olur.

Bakır: Gümüşe yakındır. Farkı, sadece renginin kırmızılığı, kirinin çokluğu,

tabiatının kuruluğu, tadının kekreliği ve kokusudur. Onun kırmızılığının

fazlalığı, kükürtünün hareketindendir. Şu halde onu, beyazlatmaya ve

yumuşatmaya gücü yeten kimse, her ihtiyacına zafer bulmuştur.

Demir'in siyahlığı, hararetinin aşırılığından bilinmiştir. Diğer katı

madenlerden ziyade sulu bulunmuştur.

Kalay: Beyaz gümüş cinsindendir. Lâkin ana karnında cenine âfet erişip zayi

olduğu gibi yerin karnında gümüşe üç âfet eriştikte kalaya dönüşür. Üç

âfet: Değişken su, kötü kokuya rehavettir.

Kurşun: Bozuk sınıfıdır, oluşumu ve bozuşumu onun gibidir. Tunç: Tabiatı

hepsinden daha soğuk ve daha kurudur. Kokusu dahi pistir.

Allah'ın sanatının tefekkürü için katıların durumları bu miktar yeterlidir.

Dördüncü Madde

Madenlerden taş cisimlerin oluşum ve renklenişini kısaca bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Bütün şeffaf taşlar,

yağmur sularından yerde hapsolan rutubetlerden oluşup, doğarlar. Şeffaf

olmayan taşlarsa, güneşin hararetinin tesiriyle olan su ve yapışkan çamurun

birleşmesinden oluşurlar.

Şeffat taşları oluşumu ve renklenişi, yağmur suları ve rutubet, zemin ve

maden taşları ve mağaralar içinde hapsolup; madenler ile karışmayıp, nice

bin yıl onda kalmakla ziyade safa ve sertleşme ve katılık kazanıp, onlardan

öyle sert taşlar oluşur ki, su ve ateş ile etkilenip kırılmazlar. Muteber

cevherle olup, yerde kalmazlar. Renklerinin farklılığı, gezegenlerin

ışıklarıyle vücut bulmuştur. Her yıldız cevherlerin nice nevillerine

delalet edip, şuasını o dağlar üzerine salıp, o madenlere böyle istila

etmiştir. Zira ki, zühalin siyahlığı, müşterinin yeşilliği, merihin

kırmızılığı, güneşin sarılığı, zührenin maviliği, utaritin rengi ve ayın

beyazlığı onları renklendirmiştir.

Cevherlerin çeşitleri oldukça çoktur. Hepsinin sultanı ve kıymette pahalısı

elmas cevheridir ki, madenlerin tümünden daha sert ve daha kavi muayene

kılınmıştır. bütün madenlerden daha değerli ve daha saf yaratılmıştır.

Hepsine üstün ve etkili iken, fakat kurşunla mağlup ve etkilenmesi Hak'kın

gayretinden bilinmiştir. Buna yakın cevher zümrüttür ki, ona bakanın gözü

nur ve gönlü sürur bulur. Şuasından yılan kör olur. Zümrüt cevherinin

faydaları ve özellikleri çoktur. Lakin burada kısa kesilmiştir.

Şeffaf taşların doğuşu, yukarıda anlatıldığı üzere, zamanların geçmesiyle

güneşin hararetinin tesirlerinden kaynaşan su ve yapışkan çamurdandır ki; o

çamur taşlaşıp kalmıştır. Nitekim ateşin tesirinden soğuk süt yoğurt

olmuştur. Taşların farklılığı, yerlerine bağlıdır. Eğer yer, toprak ve

sıcak çamurdan bulunduysa, mutlak taş olunur Eğer sıcak yerde olursa, ondan

tuz ve şaplar oluşur. Eğer kıraç yerlerde bulunduysa,o yapışkan çamurdan

kırmızı, sarı ve yeşil zaclar oluşur. Şu halde her yerin bir başka

özellikleri vardır ki, onları yaratan alemin yaratıcısı Allah bilir. Kâh

olur ki, taş suda oluşur. Bunun sebebi, o suyun veya o yerin

özelliklerindendir. Kâh olur ki, havaya yükselen duman zerreciklerinin

sıcaklığı soğuk isabetiyle soğuyup, havada taş oluşur, düşe ki, taş yağdı

derler. Kâh olur ki, yıldırım ile taş veya demir yahut bakır vâki olur.

İmdi, madenlerin üç çeşidinin ikinci nevi olan taşlar, bu kadarca açıklama

üzerine kısa kesilmiştir.

Madenlerin üçüncü çeşidi bulunan yağlı cisimler, unlara kıyas ile tamamiyle

atlanmıştır. Zira ki madenlerin sınıfları, unsurların mizaçlarının

itidalinden uzak olduğundan, gayet çok bulunmuştur. Bitkilerin cinsi, mizaç

itidaline yakın olduğundan çeşitleri onlardan az bulunmuştur. Hayvan cinsi

mizaç itidaline bitkilerden daha yakın olduğundan, çeşitleri dahi ondan

daha az olup, onsekizbin nevi bulunup, her nevhi, bir âlem olarak

isimlendirilmiştir. Bir nevi dahi, insanlık âlemi bilinmiştir. Bu insan

cinsi, mizaç itidalinin olgunluğu üzere bulunduğundan, fertleri hepsinden az

olup, daha izzetli ve nâdir bulunmuştur.

Şu halde Yaratıcı'nın sanatını düşünmek için madenlerin durumları bu miktar

ile yetinilmiştir. Zira ki Allah'ın kudreti sonsuz bilinmiştir.

Beşinci Madde

Üç bileşiğin ikincisi olan bitkilerin durumlarını topluca bildirir.

ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç bileşiğin ikincisi

bitkilerdir. Onların bir şuursuz kuvveti vardır. Yani bitki cinsinin bir

tabiatı vardır ki, ondan farklı hareketler ve değişik âletler vasıtasıyla

muhtelif hareketler çıkar. O kuvvete bitkisel nefs derler ki, o tabii

cismin ancak doğuş, artış ve beslenme yönünden ilk kemalidir. Ve bitkisel

nefsin gıda kuvveti vardır ki, şahsın bekası onunladır. Bu o kuvvettir ki,

su gibi olan öteki cismi kendi bulduğu cismin miraç, kıvam, renk ve

cevheri benzerine değişip, tabii hararetle cisminden çözülen eksikliğe

bedel, ona benzediği ile yapışır. Onun namlı kuvveti vardır ki, şahsın

olgunluğu onunla hasıldır. Bu o kudrettir ki, olduğu cismi uzunluk,

genişlik ve derinlik taraflarından artırır. Tâ o cisim tabiatı gereğince

yetişme olgunluğuna ulaşıncaya dek gider. Onun üreme kuvveti vardır ki

cinsinin bekası onunladır. Bu o kudrettir ki kendi cisminden bir cüzü olup,

kendi benzeri vücut bulmak için başlangıç ve madde olur. Ona bitki tohumu

denir. Beslenme kuvveti, besinleri çeker. Sonra tutar. Sonra hazmeder.

Sonra fazlasını atar. Şu halde onun dört hizmetçisi vardır ki; çekme

kuvveti, tutma kuvveti, hazım kuvveti ve atma kuvvetidir. Namlı kuvvet,

bitki yetişme olgunluğunu bulduğunda duraklar. Ama beslenme kuvveti âciz

oluncaya dek işini sürdürür. O âciz olduğunda bitkiye ölüp erişip, kurur.

Bütün bitkiler, yerin bir miktar derinliğinde oluşup eğlendiğinde yavaş

yavaş havaya çıkar. Ama bitkilerin bütün sınıf ve çeşitlerinin sınırını ve

hesabını ancak onların yaratıcısı bilir. Doktorlara lazım olan bazı

parçalar ve ilaçlar, özellikleri ile tıp kitaplarında yazılmıştır. Halka

lazım olan sebzeler ve meyveler, bütün vasıfları ile insanların dillerinde

meşhur olduğundan, batki cinsinin nevi ve sınıflarının isim ve

özelliklerini saymakla mevzu uzatılmayıp: Tek yaratıcısına ve Allah'ı

bilmeye vesile olmak için kühn ve mahiyetini bu miktarca açıklama ile

yetinilmiştir. Nitekim bitki cinslerine ibretle bakmak için denilmiştir.

BEYT

Her bitki ki yerde biter

Allah birdir ve benzersizdir der

BEYT

Akıllı olanın gözünde ağazların yeşil yaprakları

He yaprağı Allah'ı tanıtan bir defterdir.

Altıncı Madde

Üç bileşiğin üçüncüsü olan hayvanların durumunu topluca bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç bileşiğin üçüncüsü

hayvan cinsidir ki, o hayvani nefstir. Mümtaz olmayan nefs, tabii cismin

ilk kemalidir. İradi hareketle hareket eder. Bu hayvani nefs için mahsus

olan eserlerden iki kuvveti vardır ki: Anlama kuvveti ve hareket

kuvvetidir. Anlama kuvveti, ya bedenin dışında olur veya içinde olur.

Bedenin dışında olan beş kuvvettir ki: İşitme, görme, koklama, tatma ve

dokunmadır.

İşitme bir kuvvettir ki: Kulağın alt yüzeyinde döşenmiş olan sinirlerde

konulmuştur. Bu sinirlerde davul gibi hava hopsolmuştur. Eğer şiddetli

mağaradan veya kuvvetli kaleden hasıl olan sesin keyfiyeti ile nitelenen

hava dalgalandığında, yakın olursa, o sinirlere ulaşıp onu titrettiğinde

orada bulunan işitme duyusu o sesi idrak eder.

Görme bir kuvvettir ki; Dimağın önünde bitip biribirine yaklaşması ile

raslaşıp ve kesişip ondan uzaklaşmakla gözün yağ tabakalarına ulaşan iki

içi boş sinirin ulaştığı yerde konulmuştur. Ona iki nurun toplanması dahi

derler.

Koklama bir kuvvettir ki: Dimağın önünde olan ee başları gibi iki fazlalık

içere konulmuştur.

Tatma bir kuvvettir ki: Dilin cismi üzerine döşenmiş olan sinirler içinde

bulunur. Onun idraki tükrük rutubetinin aracılığı iledir. Ona yiyecekten

ince zerrecikler karımış olup, ondan dilin cismine değdiğinde, yiyeceğin

tadını hisseder.

Dokunma bir kuvvettir ki; Hayvan cisminin çoğuna karışmış olan sinirlerde

konulmuştur.

Hayvanın içinde olan kuvvetler beştir ki: Müşterek his, hayal, vehmetme,

hafıza ve tasarruftur.

Müşterek his bir kuvvettir ki: Dimağda olan üç boşluğun birinci boşluğu

önüne bağlanmıştır. Dış duyulara ulaşan suretlerin hepsini, müşterek his,

kabul edip iç güçlere tev zi eder.

Hayal bir kuvvettir ki: Dimağın birinci boşluğunun sonunda konulmuştur.

Hissedilen bütün suretleri, müşterek histen alıp, bu suretlerin

koybolmasından sonra hepsini korur, nakşeder, tasvir eder ve temsil eder.

Bu hayal, müşterek hissin hazinesidir.

Vehmetme bir kuvvettir ki: Dimağda olan orta boşluğun sonunda konulmuştur.

Bu kuvvet, hissolunanlarda mevcut olup, dış hislerle idrak olunmayan cüzî

mânaları idrak eder. Nitekim vehmetme kuvveti hükmeder ki, kurt kendisinden

kaçılması gereken bir hayvandır.

Hafıza bir kuvvettir ki: Dimağın arka boşluğunun önünde konulmuştur.

Vehmetme kuvvetinin cüzî mânaların hissolunamayanlarından idrak ettiklerini

hıfzeder. Bu hafıza, vehmetmenin hazinesidir.

Tasarruf bir kuvvettir ki: Dimağdan orta boşluğun önünde konulmuştur. Bu

kuvvetin durum ve şânı, hayal ve hafızadan olan suret ve mânaların bazısını

bazısına bileştirip, bazısını bazısından ayırmaktır. Eğer bir tasarruf etme

kuvvetini, akıl, kendi algıladıklarında kullanırsa buna: Düşünme derler.

Eğer bunu, vehmetme kuvveti, kendi hissetliklerinden kullanırsa buna: Hayal

etme derler.

Hayvanî nefsin hareket etme kuvveti iki kısımdır ki: Sebeb olucu kuvvet ve

yapıcı kuvvettir. sebeb olucu ki, şevk kuvveti dahi derler, o bir kuvvettir

ki, kaçan hayalde istenen ybir suret veya istenmeyen bir suret resmolunsa,

yapıcı kuvveti azaları tahrike sevk eder. Eğer sebeb olucu, yapcıyı

lezzetlerin meydana gelmesi için olan hayal edilen yararlı eşyayı veya

zararlıyı isteyecek tahrike sevkederse, ona: Şehvanî kuvvet derler. Eğer

sebeb olucu, yapıcıyı üstün istek için hayal olunan zararlı eşyayı veya

faydalıyı defedecek tahrike sevkederse, ona: Gazap kuvveti derler. Yapıcı,

bir kuvvettir ki; sinir, bağ, et ve zardan bileşen kasları, sıkmak ve

gevşetmekle azaların hareketi için hazırlar.

Yedinci Madde

Hayvan cinsini en şerefli nevileri ve en güzel sınıfları bulunan insan

fertlerinin mahiyetini topluca bildirir:

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Hayvan cinsinin en

güzel nevileri bu insan nevidir ki, varlıkların şerefi, kâinatın neticesi

ve konuşucu nefse sahip ve ayna odur.

Konuşan nefs, bir cevherdir ki: Kendisi hattızatında maddeden mücerrettir.

Lakin işlerinde maddeye yakındır. Külli işleri ve mücerret cüz'ileri idrak

edip, fikri işler etmek yönünden vasıta ve âlet olan tabii cismin ilk

kemalidir. Bu konuşan nefsin akıl edici bir kuvveti vardır ki, onunla

tasavvur ve tasdik edilen işleri idrak eder. Bu kuvvete nazari akıl ve

nazari kuvvet derler. Konuşucu nefsin bir yapıcı kuvveti dahi vardır ki,

onunla insan bedeni cüz'i fiillerden yana kendine mahsus olan görüş ve

itikat gereği üzere tahrik eder. Bu konuşucu nefsin akıl edilenlerin

tümünden halî olup, çocuğun yazı yazma istidadı gibi akıl edilen şeylerin

hepsine istidadı olmasıdır. Bu mertebede ona kaos akıl derler. İkinci

mertebesi: Ona bedihi akla uygun şeyler hasıl olup bedihi olanlardan, fikir

ile nazarıyata geçiştir. Bunda, ona, meleke ile akıl derler. Bu akıl öyle

latif olsa ki, ona bütün nazarıyat düşünmeden hasıl olup, fikre ihtiyacı

kalması, buna; Kutsî kuvvet derler. Üçüncü mertebesi; Ona akla uygun nazarî

şeyler mütalaasız hasıl olup, yanında bi haysiyetle saklanmaktır ki,

istediğinde ihtiyaçsız hepsini hazır etmesidir. Bunda nefse: Fiille akıl

derler. Dördüncü mertebesi: kazanılmış, akla uygun şeyleri mütala

etmesidir. Bu mertebede konuşucu nefse: Mutlak akıl derler.

Hayvanların bütün nev'i ve isimlerini, tabiat ve şekillerini, vasıf ve

durumlarını ancak onları yaratan Allah Teâlâ Hazretleri bilir. Bazı

kitaplarda yazılmış ve dillerde meşhur olan budur ki: Hayvan cinsi

onsekizbin nevidir.Her nevi başka alemdir. Şu halde toplamı onsekizbin âlem

olur. Bu onsekizbin âlemi icad ve halkedip, sayısı hesaba gelmeyen

sınıfları ve ferteri her an dirilten, terbiye eden ve öldüren Allah'ın

kudret ve azametini fikretme ve düşünmeye vesile olmakla; büyük âlemin

durumları ve içinde bulunan âlemleri bu miktar açıklama ile yetinilip,

sonsuz sırların hakikatleri ve bediî sanatların yaratıcısı bulunan cismanî

âlem ilminde sınırsız deniz olan rabbanî hikmete bundan ziyade dalınmayıp;

kâinatın aynası olan birinci kitap burada bitmiştir. Zira ki, insanın zarfı

ve kabuğu bulunan felekler ve unsurlar âleminden geçilip, insanın emrinde

olan madenler, bitkiler ve hayvandan geçilip, cihanın özlerinin öçü nişansız

sultanın dergah ve kapusu olan insanın can ve cisminin anatomi ilmine

girilmiştir. Çünkü yüce istek ve en kısa maksat Hazreti Mevla'nın huzuru

bulunmuştur. Şu halde âlemin yaratıcısından gaflet edip, âlemin durumları

ile meşgul olmak; padişahın huzurunda bulunan köle, sultandan yüz döndürüp

sarayın süslerini seyre dalıp kalmak misali bilinmiştir. Nitekim şu

beyitler ile ona işaret kılınmıştır:

BEYT

Hanenin lazım olan sahibidir

Bilmeyen hanesinin talibidir

Tâ ki bu cihan hey'etine olmalı hayran

Eflâk u dil câna gel et âlemi seyrân

(Lazım olan evin sahibidir. Bilmeyen evi ister. Bu cihanın yapısına hayran

olmalı. Gönül ve can göklerine gel, âlemi seyret.)

NAZM

Nazar eyle bu devr-i eflâke / Daire oldu nokta-i hâke

Daire içre âlem-i imkân / Alem içre behâim ve insan

Oldu insan içinde arş-ı âzîm / Kâbe'tullah yani kalb-i selîm

Kalb içinde muhabbet-i şüphân / Ahsen'el-hâlikîn ve âlişân

Anın ile vücuda geldi cihân / Bahr ile sanki mevc-i bîpayân

Katreden âdemi kılur peydâ / Anı bahr-ı ulûm eder mahzâ

(Bu dönen feleklere bak, toprağın noktasına daire oldu. İmkân âlemi daire

içinde âlem içere hayvanlar ve insanlar: İnsan içinde oldu büyük arş,

Allah'ın kâbesi yani selim kalb. Kalb içinde şanı yüksek, yaratıcıların en

güzeli süphan olan Alah'ın sevgisi vardır. Onunla cihan vücuda geldi; sanki

denizle ölçüsüz dalga. Damladan insanı peyda eder, onu ilimler denizi

kılar.)

NAZM

Kendedir cehl ile zulmet nefs-i şebânındadır

Kandedir ilim ile hikmet bil ânı cânındadır

Zâhiren ahkâm-ı eflâkin eğer mahkûm isen

Bâtınen ây u gün felekler cümle fermanındadır.

Sûretâ bu harman-ı âlemde sen bi danesin

Mânâ yüzünde ne kim var cümle harmanındadır

Saykal ur mirât-ı kalbe taşraya bakmağı ko

ASen sana bak cümle âlem halkı divanındadır

Vech-i Hakk'a âyinesin sen özünü bir hoş gözet

Men arafe sırrındaki mâden senin kânındadır

(Bilgisizlikle ykaranlık nerdedir? Doymayan nefsindedir. ilimle hikmet

nerdedir? Onun canındadır bil. Görünüşte feleklerin hükümlerinin

mahkumusun, aslında ay, gün ve felekler hepsi senin fermanındadır. Sureta

bu âlem harmanında bir tanesin. Mâna yüzünde ne varsa hepsi senin

harmanındadır. Kalp aynasına cilâ vur, dışarıya bakmayı bırak. Sen, sana

bak; âlemin bütün halkı divanındadır. Hakk'ın yüzüne aynasın sen. Özünü

iyice gözet, "kendini bilen, Rabbi'ni bildi" sırrındaki maden, senin

kanındadır.