Yardımlı meteoriti
Yardımlı meteoriti 1959-cu il 24 noyabr saat 7:05-də (Moskva vaxtıyla) Azərbaycana düşən ilk dəmir meteoritdir. Məlumdur ki, o məşhur Sihote –Alin meteorit yağışının yağmasından sonra düşmüşdü. Burada tam çəkisi 152.56 kq, 127 kq, 11.3kq, 5.9 kq, 2.3 kq və 0.36 kq olan altı fərdi nümunə tapılmışdı.
Yardımlı meteorit yağışının düşmə ərazisi 8-1.5 km-dir və o ellips formasındadır. Uçuş istiqamətində 127 kq olan meteorit, diametri 2.8 m olan bir konusu formalaşdırır və ona 2 metr perpendikulyardır. Bu konus Uzun-Zami ərazisinin şimal şərq hissəsində Zhi (Ziya) kəndindən şimal-qərbə doğru 1 km-dir. Konus divarlarının azimutu 2200-2300 olan cənub-qərb meylliliyi var. Konusun gövdəsi 550-600 üfüq bucağını yaradır. Konusun dərinliyi onun mərkəzi hissəsində 1.9 m-dir.
Meteorit ilə əlaqəli olan süxurlar birləşmiş və rəngini dəyişmişdir. Bölünmədən əvvəl meteorit azimutu 2250-2300 cənub-qərbdən şimal-şərqə doğru hərəkət edir. Reqmaqliptik relyef meteoritin səthində tam olaraq görünür və reqmaqlitlərin bir neçə millimetrdən 10 sm-ə qədər ölçüsü var. Uçuş istiqamətində onlar dərinləşmiş, dəfələrlə 5-6 sm kənara dartılmış formada olur. Əriyən qabığın 0.5-0.6 mm qalınlığı, tünd-qəhvəyi və qara rəngli, tutqun səthi var. Onun armuda bənzər ölçüsü var. Onun uzunluğu 48 sm, çəkisi ortada təxminən 26 sm və hər iki sonluqda 24 sm-dir. Hündürlüyü bir sonluqda 18 sm və digər sonluqda 28 sm-dir.
Dağların hündürlüyünün sürətlə artması relyefin dəyişikliyinə səbəb olur və bu özünü geoqrafik zonaların dəyişikliyində yaxşı göstərir.
Meteoritin bütün səthində yüksək cinahları ilə çox böyük və dərin reqmaqlitlər var. Bəzi reqmaqlitlərin ölçüləri 2 sm-dən 3-3.5 sm-ə və çox nadir hallarda onlar 4 sm-ə qədər dəyişir. Meteoritin səthində təxminən 40 nisbətən böyük çuxurlar movcuddur. Atmosferdə geniş yayılmış meteoritin hərəkəti zamanı onların tərkibi ərimişdi. Çuxurların ölçüsü 8 mm-dən 25 x 40 mm -ə dək dəyişir.
Yardımlı meteoritin mineraloji tərkibi əsasən kamasitdən (91-95%) ibarətdir. 2ci dərəcəni təşkil edən aşağıdakı komponentlərdir: taenit (ilesit), triolit, şeybersit (və rabitə) və qrafit. Rentgenostruktur yoxlama qrafit kütləsində amorf (ehtimal ki, kriptokristal) maddəsinin mövcudluğunu nümayiş etdirdi. Bituminoloji yoxlama bitumu aşkar etdi. Yardımlı meteoritinin maqnetik xüsusiyyətlərinin tədqiqinin nəticəsinə görə müəyyən olundu ki, onlar temperatura əsasən 3 fazalı olur. 1) 3500 C- nikelin yüksək miqdarı ilə minerala uyğun gəlir. 2) 5300 C –şreberzitə uyğun gəlir 3) 7650-7700 C kamasitə uyğun gəlir. Meteoritdə ferromaqnetik komponentlərin paylanmasının heterogeneti müəyyən olunmuşdur.
Yardımlı meteoritinin kimyəvi tərkibi.
Orada çox az miqdarda silisium, alüminium, maqnezium, helium, germanium mövcuddur. Yuxarıda göstərilənlərdən başqa 1906-cı il martın 16-da Qazax rayonuna (3719 qr) və 1981-ci il aprelin 7-də Acıvəli regionunun ərazisinə daha 2 meteorit (25 kq) düşmüşdür.
Şərhlər
Şərhləri göstər Şərhləri gizlət