Xəzər dənizi

 

Öz unikal və olduqca zəngin təbii ehtiyatlara malik, bizim planetimizin daxili hövzəsi olan Xəzər dənizi vahid Avrasiya materikinin iki geniş hissəsinin sərhəddində yerləşir və onun suyu 5 ölkənin sahilini yuyur: Azərbaycan, İran, Qazaxıstan, Rusiya və Türkmənistan. Xəzər sahili boyu bu ölkələrin sahil xətti aşağıdakıdır:

 

Azərbaycan-850, İran-900, Qazaxıstan-2320, Rusiya-695 və Türkmənistan-1200 km. Xəzər dənizi latın “S” (işarə) hərfi formasında meredian istiqamətində mütənasib bölüşdürülür və 47⁰   07⁰ və 36⁰ 33⁰ şimal en dairələri arasında və 45⁰ 43⁰ və 54⁰ 03⁰ şərqi uzunluq dairələrində yerləşir. Təxminən 1200 km meredian boyu uzanan dənizin eni orta hesabla 310 km-dir, buna uyğun olaraq ən böyük və ən az eni 435 və 196 km-dir. Dünya okeanı səviyyəsindən aşağı və belə səviyyədə onun dibi 392600 km² və suyunun həcmi 78648 km³-dir. Xəzər dənizi –güclü inkişaf etmiş şelf zonası ilə dərin sulu hövzəyə malikdir. Onun maksimum dərinliyinin ölçüsü 1025 m-dir. Xəzər dənizi dünyanın ən böyük 2 gölündən sonrakı yeri tutur. Baykal (1620 m) və Tanqanika (1435 m). Ərazinin dərinliyinin paylanması əyri xətt üzrə dənizin orta hesabla dərinliyi 208 m təyin edildi.

 

Xəzər dənizinin dərinlikdə su həcminin əyriliyinin paylanması göstərir ki, 62% suyun böyük proporsiyası 100m-dən 600m olan plutonik zonalar daxilində yerləşir. 0-100 m –Suyun əsas hissəsinin payında 25.7% su həcmi vacibdir. 800 m çox olan dərin zonalarda suyun həcmi ancaq 16% təşkil edir. Xəzər dənizinin şelf zonası təxminən orta hesabla 100 m dərinliklə məhdudlaşır. Şelfin künc hissəsinin aşağı hissəsindən başlayan kontinental əyilmə orta hissədə təxminən 500-600 m dərinlikdə sona enir, cənub hissədə bu 700-800 m də çox möhkəmdir.

 

Qərb sahilində şelf zonası dardır, orta eni 40km dir. Cənub sahilində bu daha çox dardır. Dərinlik təxminən 400m-dir, sahildən isə 5-6km-dir. Şərq sahilində şelf daha genişdir, orta hesabla en təxminən 130km-dir. Fiziki-geoqrafik vəziyyət və morfoloji quruluşun xüsusiyyətlərindən keçərək , Xəzər dənizi 3 hissəyə bölünür. Şimal, Orta və Cənub Xəzər. Şimali və Orta Xəzər arasındakı şərti sərhəddə görə Tub-karaqandan Çleken adasını, çiloy burnu-Kuli adası və orta və cənubi Qafqazı adətən 1xətt birləşdirir. Təbii su sərhəddə görə Şimali və Orta Xəzəri dayaz su formasında olan Manqışlaq astanasının kandarı , Tub-karaqan yarımadasından kulalinsnoy sahilinə və daha uzaq çeçen yarımadasına qədər ayırır. Orta və Cənub Xəzəri Abşeron astanası ayırır. Bu sualtı assimetrik yüksəklik Abşeron yarımadasından Çeleken yarımadasına qədər uzanır. Şimali Xəzərin ümumi ərazisi 91942 km², su sahəsi isə 90129km² dir. Şimali Xəzər bütün dəniz sahəsinin 243% hissəsini təşkil edir. Orta və Cənubi Xəzərin ərazisi demək olar ki bərabərdir. Orta Xəzərin ümumi sahəsi 137812km², cənub-148640km² və ya buna uyğun olaraq 25.788 m və 1029m, orta dərinlik 4.4, 192 və 345 m-dir. Xəzər dənizinin sahilləri müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Şimali hissədə onlar güclə aşkar olunur. Kızlar , Astraxan, Manqışlaq və dayaz su körfəzlərinin yığımı orada yerləşir. Əhəmiyyətli yarımadalar –Arxangels, Buzağı, Tub-karaqan, Manqışlaq. Dənizin şimal hissəsindəki geniş adalar- tuleni, kulali. Volqa və Uralın deltalarında sahil xətti bir sıra ada regionları və tez-tez vəziyyətini dəyişən keçidlərlə kəsilir. Dənizin orta hissəsi olduqca yastı, sahil xəttinə malikdir. Dənizin cənub hissəsi ilə sərhəddə olan qərb sahilində Abşeron yarımadası yerləşir. Abşeron arxipelaqının sahillərində və adanın şərqində geniş Pirallahı və Çiloy adalarını müşahidə etmək olar.

 

Orta Xəzərin şərq sahili daha çox aşkar olunub, Kinderli körfəzi ilə Qazax körfəzi və bir neçə burunlar orada yerləşir. Qumlu , Rakuşeçniy və Sua. Bu sahilin ən geniş körfəzi Qara Boğaz göldür. Bulla, Los, Duvannı, Svinoy Vulf və s Bakı arxipelaqının Abşeron sahili adalarının cənubunda yerləşir. Bu adaların əmələ gəlməsi və dənizin cənub hissəsinin şərq sahilindəki bəzi bəndlər (Livanov, Zdanov və s.) dənizin dibində sualtı palçıq vulkanlarının fəaliyyəti ilə bağlıdır. Şərq sahilində geniş körfəzlər –krasnovodiski və Turkməniski və onun yaxınlığında Ogurçinski adası yerləşir.

 

Onun coğrafi quruluşuna görə Xəzər dənizi Yer planetinin ən nəhəng ərazisinin iqlim göstəricisi adlandırıla bilər. ərazisi 3.5 milyon km² olan dənizin drenaj hövzəsi, Azərbaycanın, Qazaxıstanın, İran və Türkiyənin ərazi çərçivəsində yerləşir. Xəzər Dənizinə 130-dan çox çay tökülür. Onların arasında ən böyük Volqadır. İkinci yerdə Kür çayı durur.
 

 
 

Şimali Xəzər əvvəlki Xəzər ovalığını formalaşdırır. Bu dənizin müxtəlif səviyyələrdə yerləşmə terraslarının dəniz izləri ilə yeni Xəzər düzənliyidir. Xəzər dənizinə tökülən çaylar və müvəqqəti sular, relyefin delta formalarının burada inkşafı əvvəlcədən müəyyən edilmişdir, Volqa və Uralın deltasını isə ən əhəmiyyətli hesab etmək olar. Xəzər dənizinin Şimal sahili sualtı sahil meyli və sahilboyu torpağın balaca yamacları ilə fərqlənir. Dalğa hərəkətləri hadisələrinin təsiri altında formalaşan quru zonanın mövcudluğu və həmçinin dəniz səviyyəsi dəyişməsinin nəticəsində sahil xəttinin böyük dinamikası Şimali Xəzər sahilləri üçün tipikdir.

Xəzər dənizinin Dağıstan sahili suda, sərhəddə, Yeni Xəzərin terraslarında dar hamarlıq müşahidə olunur. Samur çayının deltasının cənubuna doğru dənizin sahili sıldırım olur, bütün çınqıl allüvial depozitlərinin yatağında ovalığın təşkil olunmuş bir hissəsi zolaqlıdır.

 

 

Kislar regionunun sahili relyefin quruluşunun özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Buradan dənizə Böyük Qafqazın antiklinal zonaları gedir(uzanır). Sahil ovalığı 1-2 km-ə qədər daralır və relyefdə bu öz nümunələrin təsiri üstünlük təşkil edir. Sahilboyu hamarlığın çoxu Xvalin terrasları ilə formalaşır.

 

 

Abşeron yarımadasından başqa dənizin qərb sahilinin sahil xətti hamardır. Sinklinal enmələr ilə antiklinal qalxmaların ardıcıllığı orada bölünür. Bu sahil xəttinin xarakterini yaradır. Pirsaatın cənubunda sahil xətti geniş Xəzər terrasında əzilmişdir və palçıq vulkanları sahilboyu tirələr və qum təpələri ilə qırılmışdır. Cənubu Xəzərdə cənub qərb ərazinin sahilboyu xəttinin geniş morfoloji elementi-Kür çayının deltasıdır və buda birbaşa dənizə tərəf çıxır. Lənkəran ovalığının cənubunda yerləşən sahil xətti hazırkı sahil xətti ilə birləşir. Qərbdən düzənlik qumlu-balıqqulağı ilə dolu sahil boyu tirlər məhdudlaşır. İran sahillərində Elbrus dağ sistemi dəniz sahilinə yaxınlaşmanı məhdudlaşdırır və şimala doğru getdikcə azalan 2-40km-lik dar yığıntılı düzənlik xətti qalır. Tub-karaqandan Qaraboğazgölə qədər orta Qafqazın şərq sahilinin çirkli təbiəti var.

 

Kenderli dayaz yerin cənubuna başlıca olaraq sıldırımlı olur. Qərbi Türkmən ovalığı içərisində, sahil zonası Yeni Xəzər yataqlarından ibarətdir. Sahil boyu qumlu balıqqulağı tirələrinə rast gəlinir.

 

Xəzər dənizinin şimal hissəsinin dib relyefinin təbiətinə görə zərifdir, çox adaları ilə dayaz su düzənliyi, terrasları, çayların qədim kanalları vardır. Orta Xəzərin düzənlik relyefində əsas morfoloji elementlər müşahidə oluna bilər: şelf, yamac və hövzə yatağı. Orta Xəzərin şərq hissəsi Epigertsin platformasında yerləşir və qərb hissə və Abşerona yaxın çıxış nöqtəsi isə Alp geosinklinal ərazidə yerləşir. Cənubi Xəzərin dib relyefi böyük iştirakı ilə xarakterizə olunur.

 
 

Xəzər dənizinin akvatoriumu və onun sahili, qlobal atmosfer proseslərinin , daxili hava dövriyyəsinin təsiri altında və landşaftın təsiri, Qafqaz dağları, Elbrus, Kapetdağ, Mərkəzi Asiya səhrası və s iqlim iştirakçıları sayıla bilər. İlin müxtəlif fəsillərində Xəzərin hava şəraiti Şimal Buzlu okeanından yuxarıda Şimali Atlantikanı Aralıq dənizi, Qərbi Sibirdən gələn leysanlar, buludlar və ya başqa aerozolda daxil olmaqla formalaşmış hava kütlələrinin basqınının təsiri altındadır.

 

Bu buludluluğun , temperaturun, havanın rütubətliliyinin, küləyin sürəti və istiqamətinin, radiasiya balansının komponentinin pozulması, axının, suyun, temperaturun, şəffaflığın, havanın və s rejiminin formalaşması üsuludur. Xəzər dənizi atmosfer proseslərinə və yeri əhatə edən iqlimə təsir edir. Dənizin illik balansı göstərir ki, Abşeron yarımadasında və dənizin şimal və cənub hissəsində mülayimlik daha böyükdür. Qışda orta hissədə mülayimlik təsir, yayda soyuq təsirlə əvəz olunur. Xəzər dənizi üzərindən əsən küləyin istiqaməti və gücü 3 faktorla müəyyən olunur: ümumi atmosfer dövriyyə parametri, dənizdən yaranmış temperatur sahəsi və onun sahillərinin konturu.

 

Küləyin hərəkət tərzinin ümumi müntəzəmliyi ilin ən çox mövcud olan Şimali və cənub şərqi istiqamətlərinin küləkləridir. Küləyin orta hesabla surəti aqvatorium çərçivəsində 5.7m/san-dir. Dənizin orta hissəsində maksimal illik surət orta hesabla 6-7m/san müşahidə edilir. Abşeron yarımadasında 8-9 m/san. Dənizdə dominant şimal qərb küləkləri şimal istiqamətindədir və sürəti 25-30m/s-dir.

 

Xəzər dənizinin müxtəlif iqlim qurşaqlarında yerləşməsi dəniz üzərindən havanın temperaturunun paylaşmasında əsas fərqlərə səbəb olur. Orta illik dəyişmə dənizin şimal hissəsində 10⁰C dən, cənubda 17⁰C çatır. Ən soyuq ay Yanvar, ən isti ay-İyul və Avqustdur. Dənizin aqvatoriumunda leysanların paylanması qeyri müntəzəmdir. Dənizin cənub hissəsinin qərb sahilində o 65 mms-dən (Neft daşları) 1250 mms. dəyişir. İllik (Lənkəran zonası).

 

Şərq sahil quraqlığı ilə fərqlənir, leysanın maksimal miqdarı 15-20m-i üstələmir. Nəm iqlimi ilə İran sahilində leysanların illik düşümü 1000-2000-ə çatır.

 

Xəzər dənizinin sularının ümumi dövriyyəsi aşağıdakı qaydada təsvir edilə bilər. Şimali Xəzərdə Volqa çayının axıb dənizə tökülməsi iki tərəflidir. Birinci hissə orta Xəzərin qərb sahili boyunca cənub qərbə istiqamətlənir. İkinci hissə Şimali Xəzərin cənub , Şərq, şimal və şimal qərb sahilinə yönəlir və cənub şərq hissədə suyun antisiklon (saat əqrəbi istiqamətində) dövriyyəni yaradır. Bundan başqa Şimali Xəzərdən sular Orta Xəzərə gedir və Abşeron yarımadasının qərb sahil xətti boyunca yerini dəyişir, ardınca cənuba və daha sonra sahilin konfiqurasiyasına uyğun olaraq şərqə dönür.

 
 

Buz kənarında temperatur 0-0,5⁰ C dəyişəndə meridianda dənizin çox gərginliyinə səbəb suyun temperaturu qış mövsümündə ən əhəmiyyətli en dairəsi dəyişikliklərinə məruz qalır. Dənizin şimalında bu 10-11⁰C qədər qalxır, cənubda suyun temperaturunun fərqliliyi təxminən 10⁰C-ə-dir. Yayda bu fərq 1-2⁰C-ə qədər azalır, nisbi horizontal oxşarlıq formalaşır: şimalda -24-25⁰C, cənubda -25-26⁰C. Qərb sahilinə nisbətən, şərq sahilində temperatur 1-2⁰C daha aşağıdır.

 
 

Dənizin şimal hissəsində suyun duzluluğu dramatik dəyişilir. Volqa və Uralın ərazisində 0,1%-dən Orta Xəzərlə sərhəddə 10-11%-kimi. Duzluluğun dəyişməsi orta və cənub hissədə cüzidir 12.6-13.0%.

 
 

Dənizin Şimal hissəsi üçün buzlaşma noyabrda xarakterikdir. Dənizin orta və cənub hissələrində buzun yaranması dekabr-yanvar, bəzən də fevral ayına düşür. Buzlu örtüyün yox olmasına adətən fevralın ikinci yarısı martda müşahidə edilir.
 

 

Dəniz səviyyəsinin dəyişmələri Xəzər üçün tipikdir. Tarixi vaxt ərzində, dəniz səviyyəsi dəyişməsinin amplitudası təxminən 15m idi. Bizim əsrin başlanğıcından 1978-ci ilə qədər dəniz səviyyəsi 29.0m-ə endi və ümumi azalma 3.2m idi. 1978-1975-ci illərdə dəniz səviyyəsi 2.50m qalxdı və dövrün sonunda 26.52m oldu. 1996-cı ildən bəri Xəzər dənizinin səviyyəsinin yeni azalması qeydə alınmışdır.
 

 

Səviyyənin qaçış-dalğa dəyişməsi dənizin şimal hissəsində daha yaxşı ifadə edilir. Burada maksimal dalğalarda səviyyə 2.0-4.5m arta bilir, qaçış müddəti 1.0-2.5 m azala bilər.
 

 

Dənizin cənub və orta hissəsində qaçış dalğa dəyişməsi daha azdır: 60-70sm. Xəzərdə axınlar faktiki olaraq iştirak edir. Dənizdə axınlar küləyin təbiətindən asılıdır. Xəzərdə şərqi və cənub şərqi istiqamətlərin əsas dalğaları mövcuddur. Dəniz üçün əksər tipiklik Abşeron yarımadasına yaxın ərazidə müşahidə olunan dalğaların hündürlükləridir. Çox nadir hallarda dalğanın hündürlüyünü 10m-dən çox gözləmək mümkündür.