Xaqani Şirvani

Haqqında

Şairin adı İbrahim, atasının adı Əli idi. Orta əsr mənbələrində o, belə təqdim edilir: Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim ibn Əli Nəccar ibn Osman ibn İbrahim Həqaiqi Həssanul-Əcəm Xaqani Şirvani. Burada Həqaiqi, Həssanul-Əcəm və Xaqani onun təxəllüsü, Əfzələddin ləqəbi, Əbu Bədil kunyəsi və Şirvani mənsub olduğu yerin adıdır.

Xaqani 1126-ci ildə Şamaxının Məlhəm kəndində anadan olmuşdur. İlk təhsilini əmisindən almış və dövrünün müxtəlif elmlərinə dərin maraq göstərmişdir. Gənc yaşlarından yüksək şairlik istedadını göstərən Xaqani Şirvanşahlar sarayına dəvət edilir və orada böyük şöhrət tapır. Saray çəkişmələri nəticəsində şair həbs edilir. Daha sonralar Xaqani Yaxın Şərq ölkərərində səfərdə olmuş və təəssüratlarını poetik əsərlərdə vermişdir. Şair ömrünün son illərini Təbrizdə keçirmişdir. Xaqani 1199-cu ildə vəfat etmiş və Təbrizin "Şairlər qəbiristanlığı"nda dəfn edilmişdir.

Yaradıcılığı

Xaqaninin zəngin ədəbi irsi 17 min beytlik lirik şeirlər divani, "Töhfətul-İraqeyn" poemasından, bədii nəsrin maraqlı nümunələri olan 60 məktubdan ibarətdir. Divanındakı şeirlər qəsidə, qəzəl, mədhiyyə, mərsiyə, rübai və s. ibarətdir. Onun ictimai-fəlsəfi məzmunlu əsərlərinə "Şiniyyə" və "Mədain xərabələri" qəsidələri, "Həbsiyyə" şeirləri və "Töhfətul-İraqeyn" poeması daxildir.

İslam Şərqinin bir çox elmlərinə vaqif olan sənətkar bütün bunları quru, yorucu bir dillə yox, şirin, cazibədar, heyranedici poeziya dili ilə təqdim edir. Dövrünün elmlərini dərindən bilən Xaqani bəzən incə bir eyhamla bütöv əsərlərə sığa bilən fikir ifadə etmiş olur. Bəzən isə onun əsərlərində dövrünün şəriət xadimlərinin müəyyən etdiyi ehkamlarla uyuşmayan ezopdilli qənaətlər də irəli sürülür, poetik simvollardan geniş istifadə edilir.

Azərbaycan ədəbiyyatında ilk epistolyar məsnəvi sayılan "Töhfətül-İraqeyn" ("İki İraqın töhfəsi") (1156) poemasında da Xaqani bir sıra simvol və eyhamların köməyi ilə özü ilə mühiti arasında olan dərin ziddiyyətləri açıb göstərməyə nail olmuşdur. Bu baxımdan istər Xaqani, istərsə də Nizami yaradıcılığına dialektik inkişaf meyli xasdır. Bu şairlər təbiət və cəmiyyəti donmuş halda deyil, daim inkişaf və yüksəlişdə götürüb baxmağa güclü meyl nümayiş etdirirlər. Xüsusən Nizami yaradıcılığı bu baxımdan bütövlükdə dünya ədəbiyyatlarında özünəməxsus mərhələ təşkil edir. Xaqani Şirvani Şamaxıdakı saray mühitinin əzici təsirinə dözməmiş, Məkkəyə ziyarətə getdikdən sonra bir daha saraya qayıtmayaraq Təbrizdə məskən salmış və orada da vəfat etmişdir.

Xaqani həm də Azərbaycan ədəbiyyatında ən böyük lirik şairlərdən biri kimi tanınır. Onun qəzəl və rübailərində Azərbaycan poeziya məktəbinin ən yaxşı ənənələrinin əsası qoyulmuşdur. Xaqani yaradıcılığında Azərbaycan poetik məktəbinin öz əksini tapmış özəlliklərindən biri də türklüyə dərin məhəbbətdir. Sonralar Nizami yaradıcılığında bu xüsusiyyət özünün zirvəsinə çatmışdır

Şeirləri

Anası haqqında ‎

Atasından şikayət ‎

Gənclərə nəsihət ‎

Həbs edildiyi barədə vəzirə məktub ‎

"Həbsiyyə"dən ‎

Savalan dağının tərifi

Həbsiyyələri

Həbsdən şikayət

Həbsdən şikayət və azad olması üçün Rum qeysərindən xahiş

Ruhum bu can mülkünü tərk edib gedən kimi

Həbs edildiyi barədə vəzirə məktub

Qəlbə təsir etsə əgər qüssə, qəm

Xaqani qürbətə basalı ayaq

Qucaqlayıb dizimi səbrlə səhərlərdə

Qəzəlləri

Bu göylər şahının lütfü mənə sayə salıb əlan ‎

Könlüm çıxıb gedibdir, bilməm nə cur bəla var

Hanı bir yel apara könlü gülüstanə tərəf

Hədisi-tövbəni at bir kənara, badə gətir!

Ay nə lazım, sən kimi məhru kifayətdir mənə

Can bəxş edərəm cana gər ləblə şəkər versən

Bax, yenidən bu könül dərdin ilə yar olub

Səndən, gözəlim, özgə kəsdə nəzərim yoxdur

Bildim ki, bu nazından bir ləhzə dayanmazsan

Xəcil etmiş üzün, gözəl, qəməri

Ver daşını,şövq ilə cana dilə!

İsminin zikrində dastan tapmışam

Qəlbim kimi odludur dəhanım

Nə afət olmusan, ən xırda dərdin hicrandır

Ya vəslin üçün nişan gərəkdir

Canım nə qədər var, mənə canan, sən olarsan

Getdikcə bu eşqin mərəzi pürxətər oldu

Məhəbbət bir bəladır ki, yoxdur onun dərmanı

Ey aydan, pəridən gözəl nazənin

Qəsidələr

Mədain xərabələri

Fəxriyyələri

Mənim könlüm müəllimdir, dizim üstü dəbistanı

Özünü tərif və paxılları məzəmmət

Kinayə edib, söylədin, Xaqani

Böyük şair mənəm, məna süfrəsi də mənimkidir

Zaman başa vuranda Sənainin dövrünü

Dodağım saxsı, üzüm torpağa dönmüş, canım

Xaqaniyəm, yer üzünə yayılmışdır şöhrətim

İyirmi yaşdan azsa da sinnim, mənimtək bir cavan

Dəvatımın üzü sadə, içi dərin dəryadır

Paxılları məzəmmət

Əqlə ağır yük daşıdan mənim könlüm, bəyanımdı

Mədhiyyələri

Əmisi Kafiyəddinin tərifi

Baklan səddini bağlatdırdığı üçün Şirvanşah Mənuçöhrün tərifi

Şirvanşah Mənuçöhr ibn Firidunun tərifi

Xoş halına saqilərin, gördükdə xəndan sübhü, bax!

Bayram yetişdi, sübh ikən mey müjdəsi aldı xumar

Müvəffəqəddin Əbdülqəffarın tərifi

Qiyasəddin Məhəmməd ibn Məlikşahın tərifi

Şirvanşah Mənuçöhrün tərifi və onun oğlu Axsitandan şikayət

Şirvanşah Mənuçöhrün tərifi

Bu qəsidə quşların söhbəti adlanır

Öz ustadı Bəhaəddin Səid ibn Əhmədi mədh

Şeyxül-İslam Nəsirəddin İbrahimin mədhi

Xoy müftisi Rüknəddini, Rey alimi Rüknəddini və Tacəddin ibn Əminəddini mədh

Qazilər qazisi Sədrəddin Əhmşadı mədh

Baklan səddini bağlatdığı üçün xaqan Mənuçöhrə xitab

Qitələr

Qitələr/Xaqani Şirvani/Maarif Soltanın tərcüməsində

Məmmədağa Soltanın tərcüməsi

"Yar"ı "Mar" hesab et, bətərdir, çünki

Arxında su yoxsa, qorxma, Xaqani

Ata köçüb getsə bir gün dünyadan

Bilikli olmağın zərərdir sənə

Bir cücəni sürət ilə qovlayırdı bir uşaq

Bu bəndən Xaqani üzr istər səndən

Bu dünyanın sərvəriyəm, təbim mənim rəvandır

Cəfadır, etmə mənə sən bele xitab soyuq

Çoxdan vardı ürəyimdə Xorasanın arzusu

Dedin ki, heç kəsə baş əymə əsla

Deyək ki, qəlbimiz təmiz deyildir

Dosta yaxşılıq olmuş əzəl gündən niyyətim

Dövlət yeni, padşah yeni, vəziri də yenidir

Əgər sən bilməsən, Ütarid bilir yəqin

Əgər səndən aşağıda oturmuşsa Xaqani

Eşşəyini hər kim salsa çirkabına şəhvətin

Ey ədalət bağçası Bagdad, əhsən, mərhəba

Ey Xaqani, Bağdadda gəzmə vəfalı insan

Ey Xaqani, başına kül, öz qanına qərq ol, ağla

Ey Xaqani, kim yerişdə yamsılasa səni, bil

Ey Xaqani, könül vermə gücü artan dostuna

Ey Xaqani, nalə etmə belə ürək dərdindən

Ey Xaqani, pay ummaqda getdi abırın, həyan

Ey Xaqani, sən şahların xidmətindən uzaqlaş

Ey Xaqani, yaxşı bax yaradanın sirrinə

Fələk yaxşı bilir: nəzmü nəsrdə

Gecə göç əzmi ilə ayrılanda Şirvandan

Gənclik bir qızıldır, ömrün əlindən

Hər gecə göylərin yüksək qatına

Hər kimi qudurtsa dövləti, varı

Hicrətin beş yüz ili dövri-kəmal olmuş yəqin

İlahi, hər dərdim sənə bəllidir

İnanmazdım ki, dağ dağa qovuşar

Kasıb rahat yaşayanda, əzab çəkər varlılar

Kərəmlə vəfanın işığı söndü

Kərimləri medh edirəm, nə üçün də etməyim

Kim əldə böyüksə, adlanar imam

Kimsə söz atdı ki, Xaqani artıq

Mən dərya könüllü Xaqaniyəm ki

Mən ki Xaqaniyəm, iki cahandan

Mən o Xaqaniyəm ki, bu dünyanı

Mənim pisliyimə danışmış xacə

Mənuçöhr Salardan soruşdu bir gün

O qarayanızdır, mən ağ saçlıyam

Olsaydı Fərhadın qeyrəti əgər

Ona on qızıldır doğru sözlərim

Qorxum budur, aləmə düşər səs

Qoşub şəhvət ardınca, ömrümü bada vermə

Qürbətdə ürəkdən nalə edərsəm

Rahatlıq axtarma sən, ey Xaqani

Rütbəm mənim hümmətimlə uyğun deyil əzəldən

Şadlıqda – qəflətdən, dərddə - ağıldan

Şahım, iki cürə narahatam mən

Şahların sarayı bir dənizdir ki

Sən bir ilan sifətlisən, daim şəkər yeyirsən

Sən fəqirə bircə dirhəm verərkən, ey Xaqani

Sən qara torpağa su versən əgər

Sən qiymətli gövhər ikən, qəvvas kimi baş vurub

Sən yaxşı adamsan, Xaqani, ancaq

Soruşdun ki, ürəyində rəğbət yoxdur şahlara

Var-dövlət istədim dünyada, ancaq

Xaqani çəkildi üzlət evinə

Xaqani dərdlidir arvad əlindən

Xaqani Xaqanla oturan zaman

Xaqani! Zəmanə pis zəmanədir

Xaqani, dövlətin ağacındakı

Xaqani, haqqlısan nalə etməkdə

Xaqani, sən bilik xəzinəsisən

Xaqani, üç şeydən gözəl, de, nə var

Xaqanidən yuxanda oturdunsa, nə olar

Xaqaninin bu dünyada dörd şey gəlir xoşuna

Xəlifə deyir ki, dəbirim olsun

Xəzinə versələr mən Xaqaniyə

Yolunda nə əzab çəkərsəm, xoşdur

Yoxdur bir şey dünyada nadir olsun vəfadan

Zəmanə əhlindən göstər, o kimdir

M.Mübarizin tərcüməsi

Asudə olsaydım əgər bircə an

Bağdadın çox yaxşı bal paldası var

Başçıları razı salıb, xalqın dadına çatan

Dedilər ki, saqqalına əcəb yaxıbsan həna

Dərdim azalsın deyə, qoyun yanıma dərman

Eşqin əzablarından sənə şikayətim var

İmadəddin pak ruhumun sazıdır, onunla mən

Könül, yorma məni, sakit ol bir az

Məclisləri, məhzərləri döndərirəm gülşənə

Mən kiçik bir şairəm, susdurulmuş, əzilmiş

Mübarəkdir Novruzun, ey ümmətlərə sərvər

Müsabiqə aparırkən, məni məndən soruşsan

O pak insanı mədh etdim, İraqda şanlı sultandır

Paklığıyla nəzərimdə cilvələndi o afət

Qəzvin cənnət qapısıdır, İdrisi o cənnətin

Qiyamətdə haqq yanında peyğəmbərdən savayı

Reyi cənnət görən ac müsafırlər

Şerin gözəl fikirləri qanadında uçuram

Sevgilimlə qədəh tutub mey içirdik, nagahan

Təbriz tərəfdədir Qafın qülləsi

Xaqanlığa yaxınsa da mənim əsil nəsəbim

Yəməndə hər qıza baxdım, dedim ki, ceyrandır

Yüksəlişçün oldu mənə səma İraq torpağı

Zaman keçdi, kamal qaldı gözü yerə dikilmiş

Rübailər

Rübailər