Su çatışmazlığı Afrika ağcaqanadlarını insan qanına keçməyə məcbur edib

Sarı qızdırmalı ağcaqanad (Aedes aegypti) əhalisinin sıx olduğu Afrikanın quraq bölgələrində yaşadığı üçün insan qanı ilə qidalanmağa başlayıb. Bu, həşəratların qitədəki 27 populyasiyasının yemək üstünlüklərini araşdırdıqdan sonra bir qrup tədqiqatçı tərəfindən əldə edilən nəticədir. Bəlkə də ağcaqanadlar il boyu suya çıxmaq üçün insanların yanında yerləşməyə başladılar və onların onların qida ixtisaslaşması — bu prosesin əlavə məhsuludur. Current Biology jurnalında dərc edilən məqalədə müəlliflər xəbərdarlıq edirlər ki, Afrika şəhərləri genişləndikcə daha çox ağcaqanad populyasiyaları insan qanıyla qidalanmağa başlayacaq.

Əksər ağcaqanadların dişiləri müxtəlif heyvanlarla qidalanır, lakin onların arasında insan qanına üstünlük verən qurmanlar  da var. Bunlardan biri, denge, chikungunya, Zika virusu və təbii ki, sarı qızdırma daşıyan Aedes aegypti alt növlərinin sarı qızdırma ağcaqanadıdır. Bu həşəratın vətəni Afrikadır, bununla belə,  insanlarla bərabər tropik ərazilərdə yayılıb və hətta mülayim bölgələrə də daxil olublar.

Güman olunur ki, Ae. ae. aegypti beş ilə on min il əvvəl insan qanının qidalanması üzrə ixtisaslaşıblar, amma bunun harada və nəyə görə baş verdiyi bəlli deyil. Prinston Universitetindən Noah H. Rouz başda olmaqla tədqiqatçılar qrupu bu problemi həll etmək qərarına gəldi. Sarı qızdırma ağcaqanadın başqa bir alt növünün, Ae olduğunu fərq etdilər, aegypti formosus, ən azı bəzi ərazi hissələrində geniş seçim üstünlüklərini saxlayır və yalnız insan qanıyla yemlənmirlər. 

Alimlər Saxara səhrasından cənubda yerləşən bütün Afrika üzrə 27 yerdə Ae'nin müxtəlif alt növlərindən yumurtalar toplayıblar. Yığım yerləri həm sıx məskunlaşmış ərazilərdə, həm də insanların sıxlığının aşağı olduğu və ağcaqanadlarla nadir hallarda rast gəldikləri yerlərdə olub. Fərqli yerlərdə ekoloji şəraiti tropik yağış meşələrindən tutmuş quru yarımsəhra sahələrinə qədər fasilələrlə dəyişir.

Laboratoriyada yetkin ağcaqanadlar yumurtalardan çıxarıldı və onların çoxalmasına imkan verildi. Yaranan dişilər sonrakı təcrübələr üçün istifadə edildi. Onlar iki çıxışı olan şəffaf qutuya yerləşdirildilər, bunların birində insanın əli, digərində isə qvineya donuzu yerləşdirildi. Şikar axtararkən, sarı qızdırmalı ağcaqanadlar qoxu ilə yönlənirlər, buna görə də dişilərin seçimi onlara kimə daha çox iştahlı göründüyünü söyləməyə imkan verir: adam, yoxsa gəmirici.

Onların əksəriyyəti qvineya donuzunun qoxusuna doğru cundular. Yalnız bir neçə Qərbi Afrika populyasiyası ya açıq bir üstünlük göstərmədi və ya insan qoxusuna üstünlük verdi. Sonunculara Seneqalda toplanan yumurtalardan çıxan ağcaqanadlar daxil idi.

Müəlliflər, insanlardan qidalanmaq sahəsində, şəhər və qəsəbələrə yaxın yaşayan populyasiyada inkişaf etdiyini fərz etdi. Bu fikir təsdiqləndi: yumurta toplanan nöqtədən 20 kilometr radiusda yaşayan insanların sayı, insan qoxusunun seçimi ilə müsbət əlaqəlidir. Məsələn, Burkina Faso, Qana və Qabon şəhər ağcaqanadları kənddəki həmkarlarından nəzərən insanlardan qidalanmağı daha çox üstün tutdular.

İqlim şəraitinin ağcaqanad seçimlərinə təsir edən başqa bir vacib amil olduğu müəyyən edildi. Yağıntının miqdarının aydan aya ciddi şəkildə dəyişdiyi bölgələrdəki həşəratlar ən isti mövsümə düşdükdə insan qoxusunu daha çox seçir.

İsti, quraq iqlimlərdə, Ae. aegypti tez-tez yumurtalarını qoymaq və inkişaf etdirmək üçün su çatışmazlığı ilə üzləşirlər. Əlbəttə ki, yumurtalar quru mövsümü sakit və dinc vəziyyətdə ötürə bilər, lakin bu, onların sağ qalma şanslarını azaldır. İnsan məskənlərində həmişə su var - məsələn, çən və digər qurğuıarda. Müəlliflərin fikrincə, ilin istənilən dövründə suyun olması sarı qızdırma ağcaqanadlarını insanlara ill cəlb edən faktor kimi çıxış edib. İnsan qanı ilə qidalanma üçün ixtisaslaşma sonradan, növlərimizin yanında həyatın əlavə qidası olaraq ortaya çıxıb. 

Müəlliflər, Ae invaziv alt növlərinin əcdadları olan quraq Sahelın sarı qızdırma ağcaqanadları olduğunu irəli sürdülər. Bu fərziyyə, genetik məlumatlarda müəyyən dəstək tapdı, ancaq bu həşəratların dağılması mürəkkəb nümunəsi səbəbiylə öz xeyrinə güclü bir sübut əldə etmək çətin oldu. Məsələ bundadır ki, insan qanına üstünlük verən ağcaqanadlar, Afrikanın hər yerində yaşayan şəhərlər, dar bir qida ixtisası ilə əlaqəli olan aborigen populyasiyaya gen ötürürlər. Bunların arasında, məsələn, qoxuların qəbul edilməsindən məsul olan genlər var.

Afrika şəhərləri böyüdükcə, insan qanı üzrə ixtisaslaşmaya üstünlük verən sarı qızdırma ağcaqanadlarının daha çox populyasiyası  üçün şərait olur. Nəticədə, müəlliflərin hesablamalarına görə, 2050-ci ilə qədər Ae. aegypti, qitənin bir çox yerində insan qidalanmasına keçəcəkdir. Bu da öz növbəsində təhlükəli infeksiyalarınnyayılma sürətininartıravaq və milyonlarla insanın sağlamlığına təhlükə yaradır.

Mənbə: nplus1.ru