“Sığmazam” sual yaratdı: Kim doğru ifa edib?

Azərbaycanın görkəmli şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyi ərəfəsində şairin yaradıcılığına müraciət olunur və onun məşhur “Sığmazam” qəzəli əsasında müxtəlif kompozisiyalar yaradılır. Lakin burada diqqətimizi çəkən əsas məqam sözügedən qəzəlin müxtəlif formalarda ifa edilməsidir.

Sonuncu təqdimat - tanınmış xanəndə Fərqanə Qasımovanın “Sığmazam” qəzəlini ifa etməsi cəmiyyətin böyük bir kəsimində təqdirlə qarşılansa da, bəzi məqamlar xüsusi diqqət çəkdi. Məsələn, qəzəlin beytlərindən birinin “Nar mənəm, şəcər mənəm” kimi başladığı bilinsə də, Fərqanə Qasımova “Narə yanan şəcər mənəm” oxuyub. Və yaxud “Ərşə çıxan həcər” əvəzinə F.Qasımova “Çərxə çıxan həcər” variantını səsləndirib və s.

Bu isə müəyyən fikir ayrılığı yaradır: ifaçı qəzəli yanlış oxuyub, təhrifə yol veribmi?

Məsələ ilə bağlı Kult.az-a açıqlama verən AMEA Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini Paşa Kərimov bildirib ki, şəxsi mülahizəsinə görə birinci variant üstünlük versə də (“Nar mənəm, şəcər mənəm…”), Nəsiminin yaradıcılığı araşdırılarkən və paralellər aparılarkən “İraq Divanı” əsas götürülür, çünki bu, daha mötəbər mənbədir. Bu baxımdan sözügedən qəzəldə “Narə yanan şəcər mənəm” variantı daha doğru hesab olunmalıdır:

“Həm akademik Həmid Araslının nəşrində, həm də professor Cahangir Qəhrəmanovun elmi müqayisəli mətnində və “İraq Divanı”nda “Narə yanan şəcər mənəm…” qeyd edilib. C. Qəhrəmanovun 16-cı əsrə aid olan 5 əlyazma, 2 çap kitabı əsasında tərtib etdiyi müqayisəli mətndə də “Narə yanan şəcər mənəm” olduğu üçün ən mötəbəri elə bu versiyadır. Nəsimi bu sözləri ilə Musa peyğəmbərə işarə edir. Məşhur dini rəvayətdir, klassik ədəbiyyatda “anəstunarən” (Mən od görürəm) sözü ilə ümumiləşir. Bu əhvalat Quranda da, Bibliyada da var.
“Narə yanan şəcər mənəm” (oda yanan ağac mənəm) də ona işarədir. Yəni Allahın varlığının sübutuna işarə edir. “Çərxə çıxan həcər mənəm” isə Kəbə danışına işarədir”.

AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Səadət Şıxıyeva isə bildirib ki, hər iki versiya Nəsminin düşüncə aləminə yaxındır:

“Professor Hüseyn Ayanın, həm də Cahangir Qəhrəmanov nəşrində “Narə yanan şəcər mənəm, çərxə çıxan həcər mənəm” variantından istifadə olunub. Daha bir mötəbər nəşr kimi qəbul etdiyimiz Nəsimi dövrünə yaxın əlyazmalar əsasında işləmiş araşdırmaçı Kamal Ədib Kürçüoğlunun nəşrində isə “Nar mənəm, şəcər mənəm, ərşə çıxan həcər mənəm” variantıdır. Hər iki variant məzmun baxımından təxminən eynidir. Mən də hesab edirəm ki, daha etibarlı variant kimi “Narə yanan şəcər mənəm…” götürülməlidir”.

Alim bildirib ki, “ərş”lə “çərx”in hansının doğru olması xüsusi araşdırma istəyir:

“Düşünürəm ki, “çərxə” deyil, “ərşə çıxan həcər mənəm” versiyasının götürülməsi daha yaxşı olardı. Nəsimi şeirində “çərx” çox zaman fələk mənasında və anlamında istifadə olunub. Həcər isə “çərx”dən deyil, “ərş”dən endirilmiş daş hesab olunur, müqəddəs sayılır. Belə düşünürəm ki, bu qəzəlin və beytin ilk variantları araşdırılmalı və müqayisə olunmalıdır. Onun harada katib müdaxiləsinə məruz qalmasına baxılmalıdır. Cahangir Qəhrəmanovun da elmi tənqidi mətnində “Narə yanan şəcər mənəm, çərxə çıxan həcər mənəm” variantdır. Amma “çərxə” sözünün qarşısında ulduz işarəsi qoyaraq, aşağıda “ərşə” sözünü qeyd edir. Görünür, nüsxələrin hansısa birində mənim dediyim bu variant olub, amma nədənsə nəşrlərə fərqli şəkildə yol tapıb. Bu da təbii ki, katib müdaxilələrindən, elmi-tənqidi mətnlərdə nüsxə çoxluğundan yaranan fikir çaşqınlığının nəticəsidir. Bütün hallarda bu sözlərin yerinin dəyişməsi Nəsiminin fikrini köklü şəkildə təhrifə uğratmır. Hər ikisi Nəsiminin düşüncə aləminə yaxın tərzdədir”.

Xatırladaq ki, ədəbiyyatşünaslıqda da sözügedən beytin ilk misrasının “Nar mənəm, şəcər mənəm, ərşə çıxan həcər mənəm” versiyası Nəsimi dünyagörüşü baxımından daha geniş və miqyaslı ifadə kimi dəstəklənir. Ancaq hazırda mübahisələr ən etibarlı mənbə olaraq “İraq Divanı” ilə həll edilir və əgər xüsusi araşdırma olmayıbsa, “İraq Divanı”ndakı versiyaya üstünlük verilir.

İfaçılara da belə versiyalarla qarşılaşdıqları halda “İraq Divanı”na müraciət etmələri tövsiyə edilir.

Bu baxımdan Nəsimi poetikası, dil, üslub, məzmun, vəzn, alletrasiya və dünyagörüş miqyası baxımından sözügedən beytdəki digər versiyaya (“Nar mənəm, şəcər mənəm…”) üstünlük verilsə də, həm Sami Yusifin kompozisiyasında, həm də Fərqanə Qasımovanın ifasında “İraq Divanı”nın əsas götürülməsi doğru yanaşmadır.

Qeyd. İfalardakı məlum səhvlər nəzərdə tutulmur.