Seyid Rza Əlizadə

Seyid Rza Əlizadə (1887-1945)—Görkəmli jurnalist, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, ictimai xadim, tərcüməçi və aktyor.

Seyid Rza Əlizadə 1887-ci ildə Səmərqənddə yaşayan bir xalçaçı ailəsində doğulub. Ailələri buraya Azərbaycandan gəlib. O illərdə gediş-gəliş çətin olsa da, ailə ata-baba yurdu ilə əlaqəsini üzməyib. Ona görə də Seyid Rza yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra dəfələrlə Azərbaycana gəlib, burada ədəbi mühitlə tanış olub, şairlərlə və qohumlarıyla görüşüb. Bu görüşlər ona Türküstanla Azərbaycan arasında bir mədəniyyət körpüsü yaratmasına səbəb olub.

İlk təhsilini məhəllə məktəbində alan Seyid Rza sonra mədrəsədə oxuyub. Fitri istedadı və zəhməti sayəsində özbək, fars, ərəb, ingilis, alman, fransız, italyan, ivrit, kürd, tacik, urdu, rus, erməni dillərini öyrənib. Türküstanda cədidçilər adlandırılan yenilikçilər hərəkatının öncüllərindən birinə çevrilib. Xalqı maarifləndirmək, cəhalət yuxusundan ayıltmaq üçün mətbuatdan istifadə edib. İstər Türküstanda, istər Qafqazda, istər Hindistanda nəşr olunan qəzet və jurnallarda yüzlərlə məqalə və şeir nəşr etdirib. 1906-cı ildə Qafqaza gələndə böyük satirik Mirzə Ələkbər Sabirlə görüşüb. Qafqazda türk dilində nəşr olunan "İrşad", "İqbal", "Molla Nəsrəddin" kimi qəzet və jurnallara "Bəhlul", "Neştər", "Zənbur", "Rəncbər", "Şapalaq", "S.R.Səmərqəndi" və s. imzalarla yazılar göndərməklə yanaşı, həmin qəzet və jurnalların Səmərqənddə yayılmasında da böyük əməyi olub.

Seyid Rza Əlizadənin təşəbbüsü ilə Səmərqənddə 1907-ci ildə "Həyat", 1908-ci ildə isə "Yeni həyat" kimi yeni tipli məktəblər açılmışdı. Qafur Qulam 30-cu illərdə Bakıda olarkən "Kommunist" qəzetinə verdiyi müsahibəsində demişdir ki, mən ilk təhsilimi Səmərqənddə azərbaycanlıların açdığı məktəbdə almışam. Şeir aləminə isə Hüseyn Cavidin və Mirzə Ələkbər Sabirin təsiri ilə gəlmişəm. M.Ə.Sabir xəstə olarkən Əlizadə Şamaxıya gəlir. 1910-cu ildə qələm yoldaşları Mahmud Behbudu, Hacı Muin, İsmayıl Axundov, Molla Xalim Kərimov, Əhməd Hacı Əbdürəsul oğlu və başqaları ilə pul toplayaraq xəstə Sabirə göndərir. 1911-ci ildə isə Sabirin ölüm xəbərini eşidən Səmərqənd ziyalıları böyük şairə 40 gün yas saxlayırlar.

Yeni tipli məktəblərdə dərs deyən, tədris proqramı hazırlayan gənc maarifpərvər mətbuatla da əlaqəsini kəsməyib. Səmərqənddə çıxan "Səmərqənd", "Novıy Samarkand", "Ovozi tacik" qəzet və jurnallarına maarifçi məqalələr yazıb. 1910-cu ildə Mahmud Behbu onu redaktoru olduğu "Ayna" jurnalının məsul katibi götürüb.

"Ayna" jurnalında naşirlik təcrübəsi keçən Seyid Rza sonra "Şərq" qəzetini nəşr etməyə başlayıb. 1916-cı ildə isə "Teleqraf xəbərləri" qəzetini açıb. 1919-cu ildə isə onu "Şöləyi inqilab" jurnalına redaktor təyin edirlər. Az zamanda bu jurnal təkcə Türküstanda deyil, Azərbaycan ,Türkiyə, İran, Hindistan və ərəb ölkələrində də oxunan geniş tirajlı jurnala çevrilir. Təəssüf ki, 1922-ci ildə jurnalın nəşri dayandırılır.

Ana tərəfdən Üzeyir Hacıbəyli ilə qohum olan Seyid Rza Əlizadə Bakıya gələrkən böyük bəstəkarla görüşür, onun əsərlərinin Türküstana güclü təsir göstərə biləcəyindən söz açır və Türküstana kömək göstərməyin vacibliyini vurğulayır. O, şəxsi görüşlərində olduğu kimi, məktublarında da Səmərqənddə Azərbaycan ədəbiyyatının və mədəniyyətinin inkişafının bölgədəki xalqların mədəni inkişafına güclü təkan verəcəyini yazır.

Seyid Rza Əlizadənin səyi nəticəsində 1918-ci ildə Səmərqənddə Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm" operaları, "Arşın mal alan", "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyaları tamaşaya qoyulur. Seyid Rza bu tamaşalarda müxtəlif rolları oynayır.

Sovetlər hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra ideologiyalarını təbliğ etmək üçün təhsilə diqqəti artırdılar. Azsaylı xalqların dillərində məktəblər, qəzet-jurnallar açdılar. Həm də türk-müsəlman xalqlarını bir-birindən ayırmaq üçün əlifbalarını dəyişdilər.

Seyid Rza Əlizadə də Sovetlərin yaratdığı imkandan istifadə edərək xalqı savadlandırmağa çalışır. Puşkinin, Qoqolun, Şoloxovun və Amerikan yazıçısı Elton Sinklerin əsərlərini tacik dilinə, Bartoldun "Türküstan və Avropanın ümumi tarixi" adlı əsərini isə fars dilinə tərcümə edir.

Çox dil bilməsi, zəngin pedaqoji təcrübəsi onu bölgənin özbək, tacik, qazax və qırğızların arasında məşhurlaşdırır. Ona nəinki özbək və tacik üçün, hətta Türküstanda yaşayan farslar üçün dərs kitabları yazmaq sifarişi verilir. O, az zamanda özbək və tacik ümumtəhsil məktəbləri üçün "Əlifba", "Coğrafiya", "Tarix", "Riyaziyyat", "Həndəsə", "Astronomiya" və "Ərəb dilinin qrammatikası" kitabını yazır. Tacik dilinin qrammatikasını, iki cildlik rusca-tacikcə lüğət çap etdirir.

Seyid Rza Əlizadənin yazıb çap etdirdiyi "Əsri-səadət", "Mədəniyyəti-islam" və başqa dini kitab təkcə Türküstanın deyil, İranın, Əfqanıstanın, Pakistanın, Hindistanın və b. ölkələrin mədrəsələrində dərs kitabları kimi tədris edilir. Hazırda Pakistanın Lahor şəhərinin kitabxanasında S.R.Əlizadənin 33 kitabı saxlanılır. Bu əsərlərin 20-si tərcümə, 13-ü isə orjinal kitablardır.

Sovet təhsil müəssisələri də onun pedaqoji məharətindən bacarıqla faydalanırlar. Tanınmış özbək şairləri Qafur Qulam, Həmid Əlimcan, Utkir Rəşid, akademik Vahid Abdullayev və başqa məşhur şəxsiyyətlər Seyid Rza Əlizadənin onlara dərs deməsilə qürur duyduqlarını dönə-dönə qeyd etmişlər.

Seyid Rzanın bilik və pedoqoji məharətini nəzərə alıb 1933-cü ildə onu Əlişir Nəvai adına Səmərqənd Dövlət Universitetinə müəllim dəvət edirlər. O, 1937-ci ilədək Universitetdə ərəb və fars dillərindən dərs deyir.

1937-ci ildə Sovetlər Birliyinin hər yerində olduğu kimi Səmərqənddə də kütləvi həbslər başlayır. Seyid Rzanı da "antisovet təbliğatçısı", "ingilis casusu" adı ilə həbs edirlər. Uzun-uzadı istintaqdan sonra onun istintaq sənədlərini məhkəməyə göndərirlər. Həmin dövrün məhkəmələri üçün gözlənilməz bir hadisə baş verir. Səmərqənd vilayət məhkəməsi Seyid Rza Əlizadənin fəaliyyətində cinayət tərkibini yetərsiz sayaraq təkrar istintaqa göndərir.

Təkrar dindirmələrdə də Seyid Rzanın fəaliyyətində yetərli cinayət tərkibləri tapılmadığından onun istintaq sənədləri üç dəfə geri – müstəntiqlərə qaytarılır. Hətta Özbəkistan Respublikasının Ali Məhkəməsi belə Seyid Rza Əlizadənin fəaliyyətində cinayət tərkibini yetərsiz sayır. Lakin onu azad etməyə cəsarəti çatmadıqlarından dindirmə sənədlərini Moskvaya göndərirlər.

Seyid Rza ilə birlikdə həbs edilənlərin əksəriyyəti qısa dindirmədən sonra "vətən xaini" kimi güllələndiyi, ömürlük həbs edildiyi və ya ən azı 8-12 il həbs cəzasına məhkum edildikləri halda Seyid Rzanın sorğu-sualı dörd il davam edir. Sübutlar tapa bilməsələr də, Seyid Rza boynuna heç bir cinayəti almasa da, 1941-ci il sentyabrın 16-da ona 5 il həbs cəzası verirlər.

Onu Rusiyada dövlət adamlarının, siyasi xadimlərin, xarici diplomatların, rəhbər işçilərin saxlandığı Vladimir şəhərindəki həbsxanaya göndərirlər. 1943-cü il fevralın 4-də cəza müddəti bitir. Lakin onun azad olunmasını təhlükəli sayaraq istintaqsız, məhkəməsiz "Təhlükəli adam" kimi müharibənin sonunadək həbsxanada saxlanması haqqında qərar qəbul edilir.

Seyid Rza haqsız həbs olunduğuna dair 400-ə yaxın şikayət ərizəsi yazsa da, hec birinə diqqət yetirilmir.

S.R.Əlizadə həbsxanada olarkən belə maarifçilik fəaliyyətini davam etdirir. O, yalnız həbsdə olanlara deyil, həbsxana nəzarətçilərinə və rəbərlərinə də dərs demişdir. Vladimir həbsxanasının milliyyətcə yəhudi olan rəisi sonralar xatirələrində yazıb ki, dünyanın işinə bax, siyasi dustaq, milliyyətcə azərbaycanlı olan Seyid Rza Əlizadə mənə ana dilimi – ivritcəni öyrətdi.

8 il məhbəs həyatı sürən, tez-tez xüsusi rejimli kamerada saxlanan, Seyid Rza Əlizadə 1944-cü il sentyabrın 11-də 32 nömrəli kameraya – həbsxana xəstəxanasına köçürülür və 1945-ci il dekabrın 24-də 58 yaşında vərəm xəstəliyindən dünyasını dəyişir.

1957-ci ildə bir çox repressiya qurbanları kimi S.R.Əlizadəyə də bəraət verilir. 1987-ci ildə isə çox çətinliklə olsa da, nəvəsi Fərhad babasının nəşini Vladimir şəhərinin məhbuslar üçün nəzərdə tutulmuş qəbristanlığından Səmərqəndə gətirir və "Pəncab" qəbristanlığında dəfn etdirir. Səmərqənddə Seyid Rza Əlizadə adına küçə, məhəllə var, şəhərdəki 14 nömrəli orta məktəb qarşısında isə büstü qoyulub.