Qarabağ kökləri olan Tabasaran "Xalça-tapança"sının tarixi

T. İbrahimov

Dağıstan Tabasaranında toxunmuş ənənəvi xalçanın adı "Tapança", məlum  odlu silahın adından götürülüb. Xalçanın dizaynı ilk baxışdan odlu silaha bənzəməkdən çox qeyri-adi ənənəvi adı və bəzək motivi ilə maraqlıdır. Bununla belə, fakt faktlığında qalır: Dağıstanda bu xalçanın dizaynı həmin adla məşhurlaşıb.

Əl Sənətləri Komitəsi (1912) və Zaqqostorq (1928) tərəfindən nəşr olunan Qafqaz xalçalarının texniki rəsm albomlarında bu ad rəsmi təsdiqini tapmır. Yerli, Tabasaran adı "tapança" buranın sakinləri arasında meydana gəlib. Xalçanın belə qeyri-adi adının səbəbi nədir?

Bu xalçanın vətəni Qarabağ hesab olunur və burada yerli toxucular onu "Maşın" adlandırırdılar. Onun belə adlanmasının səbəbi 19-cu əsrin əvvəllərində Qarabağın Rusiyaya ilhaq edilməsi ilə çap  naxışlı Avropa və Rusiya sənaye parçalarının buraya gətirilməyə başlanmasıyla əlaqədardır.

Bu sənaye parçalarının çap naxışlarla bəzədilmiş ornamentləri ( həmçinin – qadın örpəkləri və şallar)  Qarabağda "maşın naxışı" (maşın bəzəkləri / mexaniki bəzəklər / çap ornamentləri) adını qazanmışdı. Gələcək tapança xalçasının dizaynı həmin Avropa çap ornament motivlərinin təqlidi idi.

Bu xalçanın Qarabağdan Şirvana köçməsi və yerli xalçalar arasında yayılması nəticəsində yeni  yerli ad meydana gəldi - "Güllu kol".

Bu dizaynlı xalçalar Qubanın Pirəbədil, Ugyah və s. kəndlərində də toxunmuşdur. Dizaynın şimala daha da yayılması tatların yaşadığı Çiçi kəndində Quba xalçalarının ortaya çıxmasına səbəb olub və burada iki yeni, yerli ad almışdır: "Qollu çiçi"  və " İspigül ”(ağ çiçək. İkinci ad, Çiçi xalçalarında medalyonun yuvarlaq fonunun rənginin ənənəvi olaraq ağ rəngdə olması ilə əlaqədardır). Tat kəndinin adı Çiçi, Şabran çayının qolu olan ən yaxın çayın adını təkrarlayır.

_{Quba. Çiçi}

Quba. Çiçi

_{Quba. Ugah. XX əsrin əvvəlləri}

_{Quba. Pirədil. XX əsrin əvvəlləri}

Sonradan xalçanın dizaynı Quba rayonunun şimalına yayılmağa davam edir və ləzgi kəndi olan Zeyxurda (Azərbaycanın Qusar bölgəsi)  təsdiqlənir. Bu kənddə toxunmuş eyni dizaynlı xalçalar bütün dünyada “Zeyxur” olaraq məşhurlaşdı. "Zeyxur" adıŞ xalçanın ənənəvi olaraq toxunduğu kəndin adını bildirir. “Zeyxur” xalçasının adı M.D.İsayevin “Zaqafqaziyanın xalça istehsalı” (Tiflis 1932) icmalında qeyd edilmişdir.

U.Şumanın Qafqaz xalçaları icmalında da o,  "Zeyxur" adlanır. Zeyxur kəndinin adı iki ləzgi sözündən yaranmışdır: zey - yeni + xur - kənd. Adı, kəndin XIX əsrdə Nadir şahın qoşunları tərəfindən tamamilə dağıldıqdan sonra yenidən qurulması ilə izah olunur.

_{Quba / Qusar. Zeyxur kəndi}

Quba / Qusar. Zeyxur kəndi

Rusiya ilə Qafqaz müharibəsi zamanı Zeyxur kəndi yenidən – bu dəfə rus qoşunları tərəfindən dağıdıldı. 20-ci əsrin sonlarında kənd eyni yerdə yenidən quruldu, ancaq yeni şəkildə adlandırıldı: "Yuxarı Zeyxur". Kəndlilərin bir hissəsi cənuba köçərək Qeda Zeyxur (Qeda - gənc + zey - yeni + xur - kənd) kəndini yaratdılar.

19-cu əsrin sonlarında, Qafqaz Əl Sənətləri Komitəsinin yaradılması ilə xalçaçılıq sənəti Samur çayının (Azərbaycan və Dağıstan arasındakı sərhəd çay) hər iki tərəfindəki dağ kəndlərində və bir vaxtlar Dərbənd xanlığının tərkibində olan Tabasaran bölgəsinə yayılmışdır.

Tabasaran xalçasına qayıdaraq bildirməliyik ki, 19-cu əsrin sonlarında Qarabağdan gəlmiş xalçanın dizaynı Dağıstanın Tabasaran əyalətinin xalçaçılıq sənəti ilə məşğul olunan Xuçni, Arkit, Arak, Tatil, İsık, Kondik, Çere, Mejgül, Tinit, Ersi, Xiv, Kandık, Laxla, Turaqa, Xalaga kimi kəndlərində özünü möhkəmlətdi. 

_{Şirvan və Tabasaran 1728-ci ilin xəritəsində}

_{Şirvan və Tabasaran 1808-ci ilin xəritəsində}

Tabasaran vilayətindən tapança xalça dizaynı qonşu Dağıstanın Kurin  əyalətinə miqrasiya edir.

Bu əyalətin Mikrax kəndində tapança xalçası başqa bir ləzgi adı ilə “ketser” əldə edir. Əslində, xalça "Ktslar" adlanırdı, bu da ləzgi dilində Qusar şəhərinin adı deməkdir (sonradan Qusar  - 1930-cu ildə Azərbaycanın Quba əyalətinin inzibati bölgüsü nəticəsində yaranan  ayrıca  şəhər və inzibati bölgəsi oldu). - 

Şəhər və vilayət yerli çayın adını daşıyırdı - Qusarçay). Bu xalçalar Zeyxur kəndindən Ktslar şəhərindəki xalça bazarına çatdırılırdı.

Burada xatırlatmaq yerinə düşər ki, 1846-1860-cı illərdə Qusar şəhəri və Zeyxur kəndi ilə birlikdə bütün Quba bölgəsi Rusiya imperiyası tərəfindən Dərbənd əyalətinə tabe edildi. Beləliklə, Qusar / Ktslardan Dağıstana gələn Zeyxur xalçaları – yeüni adla,  bu xalçanın dizaynının haradan gəldiyini gəldiyini göstərən "Ktslar / Qusar" adını aldılar.

Xalça dizaynının Qarabağdan Şirvana, oradan - Qubaya və nəhayət - yerli adı olan "tapança" adını aldığı Dağıstan Tabasaran əyalətində peyda olması və miqrasiyası onunla izah olunur ki, XIX sonu- XX əsrin başlanğıcında xalça sənətinin inkişafıyla – Qafqaz Əl Sənəti Komitəsi Cənubi Qafqazda məşğul olurdu.

 Əl Sənətləri Komitəsinin mərkəzi ofisi o vaxt Qafqazın paytaxtı - Tiflisdə yerləşirdi. 

Bütün Cənubi Qafqazdakı xalça sənətkarlığı şəbəkəsinin idarə etməsi və xalçaların  təsdiq edilmiş texniki xalça dizaynlarının paylanması Tiflisdən gəlirdi.

Tabasaran (Arkit)

Texniki təsvirlərin yayılması "mərkəzdən kənarlara" prinsipinə uyğun olaraq aparılırdı. Dağlı Dağıstan və Tabasaran Tiflis üçün Qafqazın ucqar yerləri idi. Xalçaların texniki dizaynını təmin etmək üçün Dərbənd və Tabasaran xalça artelləri Xalça dizaynının paylanması üzrə regional mərkəz olan Əl Sənətləri Komitəsinin Quba şöbəsinə tabe edildi.

Qafqaz xalçalarının təsdiq edilmiş dizaynlarının paylanması qərbdən şərqə (Kiçik Qafqazdan Böyük istiqamətində) və Cənubi Qafqazın dağətəyi bölgələrindən dağlara doğru getdi. Qafqaz xalça ənənələrinin ortaqlığının bu xüsusiyyəti Dağıstan tədqiqatçıları tərəfindən də təsdiqlənir.

XIX əsrdə - XX əsrin əvvəllərində Quba və Tabasaran toxucuları Dərbənd bazarının tələbi əsasında xalçalar istehsal edirdilər. Ordan "Dərbənd" ümumi adı ilə bu xalçalar Cənubi və Şimali Qafqaz, Rusiya və Avropa bazarlarına ixrac edilirdi.

Mənbə: azerhistory.com