Nizami Gəncəvi - Sirlər xəzinəsi/Beşinci söhbət

Gənclik - nurlu şəhərdi, qocalıq - qərib axşam,
Biri parlaq günəşdi, biri öləziyən şam.
Uymusan səhərlər də şirin-şirin yatmağa,
Ömrünün al günəşi üz qoyubdu batmağa.
Dünyanın sevdasını, gəzdirmə başında sən,
Cavanlıqdan əl götür ixtiyar yaşında sən.
Gözəllərin eşqindən yaralısan, yaralı,
Sevdalı aşiqlikdən aralısan, aralı.
Ağlı heyrət bürüyüb, fikrin alt-üstdü daha,
Əlin qabar-qabardı, ayağın süstdü daha.
Başına nazbalışdır öz qucağı torpağın,
Rahatlıq guşəsidir hər bucağı torpağın.
Dünya gözəl olsa da, bitməz narahatlığı.
Hər əzaba son qoyar əbədi rahatlığı.
Hüsnün aylı çeşməydi, o çeşmə donub indi,
Lalətək yanağına sarılıq qonub indi
Tərazlıtək gözəldin, saçın həbəş saçıydı,
Hüsnün türkə, ərəbə bir elin xəracıydı.
Rüzgarın öz saçı da gündüz - ağ, gecə - qara,
İbrət dərsi öyrədir ilk gündən cavanlara:
Unutma səndən əzəl çoxdu dünyada gənclər,
Qocalmağı salmazdı heç zaman yada gənclər.
O gülləri soldurdu xəzanın hər afəti,
Qocalığa bənd imiş gəncliyin təravəti.
Cavanlığın eybini izləmək də eyibdir,
Qocalığın eybini gizləmək də eyibdir.
Cəmşidtək səadətlə keçsə dövranın sənin,
Ağ saçını görəndə qaralar qanın sənin.
Əcəlin müjdəsidir ağ saçımız, telimiz, -
Ölümə baş əyməkdən bükülübdür belimiz.
Gənclikdən, gözəllikdən ömrümüz binəsibdir,
Mənə nəsib olmayan görən kimə nəsibdir?
O gözəl cavanlığın qəflətdə keçdi, heyhat!
Başına vura-vura yansan da gecdi, heyhat!
Yusif kimi cavanlar çıxdı yoxa dünyada,
Həsrətindən çoxları cırdı yaxa dünyada.
Cavanlığın qədrini bilərsən qocalanda,
İtən ömrə göz yaşı çilərsən qocalanda.
Cavan ağac hər bağın gözəlidir, gözəli,
Qocaldımı, sındırar onu bağbanın əli.
Cavanlıq od-alovdur, gözəlliyin tacıdır.
Cavanlıq çox şirindir, qocalıq çox acıdır.
Tər budağın üstündə təzə açan gül olar.
Quru odun ocaqda yana-yana kül olar.
Ənbər saçan şəvədir hər bir başın qarası,
Saf qızıla məhəkdir, bil ki, daşın qarası.
Gəncliyi vurdun başa, qəflətdən oyan indi,
Al günəşi oyatmaz yuxudan doyan indi
Şam kimi ərimisən, gücün yox aha sənin,
Müşk ətirli saçına qar yağıb daha sənin.
Havalar soyuyanda qısılar otlar yerə;
Ağappaq qar ələyər qara buludlar yerə.
Fələk - boyaq küpüdür, sanma boyası azdır,
İsa bir boyaqçıdır, Günəş də ki, rəngsazdır.
Buludlar - paltaryuyan, Ay - gümüşü ləyəndir,
Gecənin saçlarına məhtab nur ələyəndir.
Yuyub nur çeşməsində öz pasını asiman,
İsaya boyadıbdır libasını asiman
Zərrə qədər boyası rəngi varmı havanın?
Tutqunluğu könüllər oxşayarmı havanın?
Gündüz kimi ağappaq, gecə kimi qapqara,
Ağ rumlu, qara zənci olmaq hara, sən hara?
Ağlığı, qaralığı iftixarla daşısan,
Rumlu təki zalımsan, zənci təki naşısan.
İki rəngli olması hədəf elər pələngi,
Ovçunun sərrast oxu beldən dələr pələngi.
Hüsnün bağlar gəlini ağaclartək tamaşa.
Gah palaza girirsən, gah da əlvan qumaşa.
Təzadlı aləminə, söylə, nəzər salırsan?
Yayda cübbə geyirsən, qışda üryan qalırsan.
Şir, pələng ovla yaşar, libasıdır dərisi,
Tapdığıyla dolanan olmaz tamah hərisi.
Varsa suyun çörəyin yoxluqdan qəmə batma,
Əlini çömçə təki hər kasaya uzatma.
Çörək də söndürməsə hərisliyin odunu,
İç içməli-sulardan, döşür yemlik otunu.
Minnətli çörək ilə kef-damaqmı yaxşıdır?
İsanın eşşəyitək otlamaqmı yaxşıdır?
Göylər altında olan bu torpaqda od, külək
Aparmamış üzlərin suyunu vermir çörək.
Quduz nəfsi yaraşmaz, ey əxi - qardaş, sənə
Haram süfrə başında haramdı bardaş sənə
İnsan dünya evində bir məhbusa dönməsə,
Ülviyyət ocağının odu, közü sönməsə,
Yusiftək yazıq bəşər qurda yeyilərmidi?
Pişiyə şir ürəkli aslan deyilərmidi?
Bir ovuc arpa üçün nə əyil nə daş daşı.
Könül dəyirmanında qoy yeməsin daş daşı.
Su kimi, yavanlığın su olsun savab olsun.
Od kimi, yanan qəlbin özünə kabab olsun.
Torpaq ye, çörəyini xəsisin yemə ancaq.
Torpaq olma, varlığın əzilib tapdanacaq.
Qana qəltan etsə də səni zəhmət tikanı.
Çalışmaqdan usanma, işə alışdır canı
Öz halal zəhmətinlə namuslu insan sayıl,
Hər yetənə alçalma, əl açıb olma sail.

Deyirlər Şam tərəfdə bir qoca kişi vardı,
Pəri kimi xalq ilə onun nə işi vardı
Əyninin köynəyini ot-ələfdən hörərdi,
Kərpic kəsib bir təhər dolanar, gün görərdi.
Qılınclı ərlərin ki, düşərdi qalxanları,
Məzarına kərpicdən döşərdi "qalxanları"
Kəfənsizin kəfəni, duvağıydı kərpici,
Günahkarın ağzının suvağıydı kərpici.
Bir gün yenə işiylə başını qatdı qoca,
Əldən-dildən düşərək qan-tərə batdı qoca.
Birdən-birə göründü gözə bir cavan oğlan,
Başladı məzəmmətlə sözə bir cavan oğlan:
"Bu düşkünlük, zəlillik səncə, hara yaraşar?
Palçıq-saman yoğurmaq muzdurlara yaraşar.
Torpağın qalxanını qılıncınla sökmə sən,
Bir qarın çörək üçün öz abrını tökmə sən.
Bu kərpic qəlibini yandırıb külə döndər,
Ömrün xəzan bağını əlinlə gülə döndər.
Daş kimi kəltənlərə bel vurmaqdan nə çıxar?
Bəlimli palçıqları yoğurmaqdan nə çıxar?
Qocasan, qocaların yerişini yeri sən,
Yorularsan, cavanın yerişini yerisən."
Qoca dedi: "Nadanlıq havası var başında,
Ağsaqqala gülürsən belə cavan yaşında.
Qocalar kərpic kəsər, halallıqla yaşayar,
Kölələr, əsir qullar ağır yüklər daşıyar.
Qarşında boyun büküb əl açmayım deyə mən,
Əzəldən əl atmışam belə bir peşəyə mən.
Nə xəzinə yığanam, nə də tirmə geyənəm,
Öz halal zəhmətimin çörəyini yeyənəm.
Halalca nemətimə naşükür olma mənim,
Nemətə xor baxana nemət qənimdir, qənim."
Qocaya tənə vuran peşmanladı sözündən,
Gözdən itən zamanda yaş axıtdı gözündən.
Dünya görmüş insandı, qoca belə qocaydı,
Namuslu zəhmətiylə el gözündə ucaydı.
Unut dünya evini sən burada, Nizami!
Məslək eşqi yetirər hər murada, Nizami!