Koroğlu - Koroğlu dastanı/Mərcan xanımın Çənlibelə gəlməyi (X hissə)

Mərcan xanım onun vəziyyətini görüb dedi:
– Ay gəda! Yatma. Yuxuda sana plov verəllər! Apar Bəhlulu yola
sal, get dincəl, səhər tezdən gəl!..
Kankanoğlunda tərpənmək iqtidarı hardaydı?! Bəhlul qapıdan
çıxanda, Mərcan xanım irəli yeridi, Kankanoğlunun qolundan tutdu:
– Genə niyə kar qulağına salıbsan? Ay o biri qulağı da tutulmuş!..
Onu çölə itələdi:
– Qoyma! Bəhlulun işini bitir, bağçada məni gözlə!..
Kankanoğlu yuxudan ayılan kimi birdən atıldı çölə, özünü yetirdi
yazıq Bəhlula. Tutmağıynan cannan eləməyi bir oldu.
Çox keçmədi ki, Mərcan xanım göründü. Kankanoğlu yeridi irəli:
– Sən nə eləməkdəsən! Gecə keçib gedir!..
– Əmir xanı bihuş eliyib uzatmışam yerə! Sən neylədin?
– Mən onu bayaqdan bihuş eləmişəm. Di durma! Əmir xan
ayılanacan bir yana çıxaq!..
Mərcan xanım aramla dedi:
– Sana demədimmi toxdax ol! İndi Səlimi çağır. Əmir xanı götürək
zindana! Onu Eyvaznan dəyişək! Belə olsa, səhərə qədər arxayınlıq
olar!..
Mərcan xanımın ağılasığmaz bu tədbiri Kankanoğlunu vəcdə
gətirdi:
– Mənə heç kim lazım deyil, ay ağıl dəryası!
O özünü içəri atanda, Səlimin səsi eşidildi:
– Köməkdən zərər gəlməz, ay zəmanəsinin Rüstəmi-Zalı! Məni
də yoldaş elə!
Əmir xanı götürdülər zindana. Onu elədilər Eyvaz, yıxdılar yerə.
Amma Kankanoğlu elə elədi ki, assalar, tərpənib asanlara əziyyət verməsin.
Asmasalar, dinib heç kimi yuxudan oyatmasın. Onlar çıxmaq
istəyəndə, Kankanoğlu duruxdu. Mərcan xanım hövsələdən çıxdı:
– Day durmaq vaxdı deyil axı!
Kankanoğlu dedi:
– Mərcan xanım! Sən bilmirsən, amma Eyvaz bilir: gərək mən də
zindandakı Eyvazın yanında olam ki, səhərə qədər arxayınlıq ola!
Mərcan xanım dinmək istədi. Kankanoğlu aman verməyib əhvalatı
danışıdı. Mərcan xanım çaşbaş qalanda, Səlim irəli yeridi:
– Mənim əl-ayağımı sarıyın qoyun burda. Kankanoğlu, soyun
paltarını! Bıy, elə sənin paltarın məndədi dana! Di durmayın! Sarıyın
əl-ayağımı!..
Birdən Kankanoğlu özünü atdı çölə. Yazıq Bəhlulu hop götürdü
içəri. Səlim Kankanoğlunun paltarını soyunmalı oldu. Onu da elədilər
Kankanoğlu, qoydular zindandakı Eyvazın yanına. De tərpəndilər.
Çölə çıxanda, Kankanoğlu Əmir xanın atını açdı. Mərcan xanım
genə dillənməli oldu:
– Artıx at nəyinə gərəkdi, Böyükkişi?!
– O atların biri nallananda mıxa düşüb, axsıyır.
Bəhlul da atdıydı axı. Səlim də onun atını açdı:
– Mən də siznən olmalıyam!..
Düşdülər yola...
Bunların yolu düşdü Ala dağdan. Səhərə qədər at sürdülər. Səhər
gün vuranda, yetişdilər Ala dağdakı Qıvla bulağına. Təhlükədən sovuşduqlarını
görən Mərcan xanım dedi:
– Burda düşək. Həm atlar otlasın, dincəlsin, həm də özümüz çörək
yeyib dincələk.
Düşdülər. Bir az dincələndən sonra Mərcan xanım dedi:
– Böyükkişi, bu əkinlər görsədir ki, yaxınlarda kənd var. Bəlkə bir
sınıxçı tapasan. Eyvazın qolu yaman şişib.
Kankanoğlu durmaq istəyəndə, Səlim xahiş elədi qoyun mən
gedim. Razılaşdılar.
Çox keçmədi Səlim bir atdıynan qayıtdı. Atdı atınnan aşrılıb onlarnan
görüşdü. Sonra düşdü Mərcan xanımın ayaqlarına.
Məlum oldu ki, o, Səlimin böyük qardaşıdı. Səlim balaca vaxdı
diləndikləri zaman itibmiş. Bu təsadüf nəticəsində tapışıblar. Onun adı
Murğuzuydu.
Murğuz onları evinə apardı. Sınıqçı gətirdilər. Eyvazın qolu sarındı.
Bir gün dincəlib o biri günün axşamı düşdülər yola. Səlim xahiş elədi
ki, izn verin, bir müddət qardaşımın yanında qalım. İzn verdilər.
Səhər dan yeri ağaranda, Kankanoğluynan Mərcan xanım baxdılar
ki, başı qarlı uca dağların ətəyindədilər. Gördülər ki, Eyvaz özündən
ixtiyarsız, atını qabaxda sürür. Bildilər ki, bura haradısa, Çənlibelə
yaxın yerdi. Odu Kankanoğlu geridən Eyvazı səslədi:
– Eyvaz! De görək, daha burdan belə bizə bir xətər dəyməz ki?
Eyvaz atın başını çəkib ala gözlərini bir də dolandırdı. Çənlibelin
qarlı zirvələri gözlərinin qabağında cilvələndi. Atın başını geri çevirib
dedi:
Əziz qardaş, bura mərdlər yurdudu,
Namus buralarda, ar buralarda!
Tərlan oylağıdı bu dağlar tamam,
Qanad çala bilməz sar buralarda!
Koroğlu bəsliyib Çənlibel başı,
İyid bərəsidi onun hər daşı.
Canınnan yey bilər yoldaş yoldaşı,
Yetişər yarına yar buralarda!
Bura oylağıdı şux gözəllərin,
Saxlıyır sirrini ər oğlu ərin.
Suyu məcun olar, havası sərin,
Qalar təzə qara qar buralarda!
İyidlər məşq üçün düşəndə bəsə,
Dil açar qayalar, verər səs-səsə.
Namərdliynən xata dəyməz heç kəsə,
Qurulmaz məzluma dar buralarda!
Gündə üç yol ağır məclis qurular,
Yeyilər, içilər, damaq durular,
Kim tutsa başını, dərdi sorular,
İsdəsə, yetişər nar buralarda!
Bu azad dağları gəz vədəsində,
Bülbül gülü səsdər yaz vədəsində,
Gül bülbülə çatar öz vədəsində,
Qonmaz gül üstünə xar buralarda!
Mərcan, xan Eyvazın xilaskarıdı,
Kankanoğlu onun ixdiyarıdı,
Koroğlu mərddərin qoç sərkarıdı,
Əcəm də, türkman da var buralarda!
Söz tamam oldu. Eyvaz atın başını döndərdi Çənlibelə. Bir də
gözünü dolandıranda, nə oldusa, kefi pozuldu, rəngi qaraldı, qaşqabağı
töküldü. Atın başını çəkib durdu.
Kankanoğlu atını irəli sürdü:
– Eyvaz, sənə nə oldu?
Eyvaz dinmədi.
Mərcan xanım da atını qabağa sürdü, soruşdu ki, Eyvaz sənə, nə
oldu? Eyvaz dinmədi. Eyvaz, dərdini de! Eyvaz dinmədi. Qardaş, axı
birdən-birə niyə belə elədin? Eyvaz dinmədi ki, dinmədi. Elə bil,
dilinə qıfıl vurulmuşdu... Mərcan xanım dedi:
– Eyvaz! Bəlkə bizi gətirməyinə peşman olubsan? Bəlkə
qorxursan biznən gəlməyinin üstündə üzünə söz gələ? Bəlkə Koroğlu
bizi qəbul eləməz? İsdəyirsən, qayıdıb gedək!
Eyvazdan səs çıxmadı. Mərcan xanımı qəhərri qəzəb aldı. Gözləri
doldu, qəhərnən dedi:
Mən aşığam, sinədə,
Qar əriyər sinədə,
Qadam namərdə dəysin,
Onun kölgəsinə də!
O, atının başını döndərdi geriyə, üz tutudu Kankanoğluna:
– Qaytar atını geri! Belələrinə pənah aparmaqdansa, ölümə getmək
yaxşıdı. Görünür, day, bizim burdan belə getməyimizə razı deyil!
Onlar atları geri döndərəndə, Eyvaz yuxudan ayılan kimi oldu,
fikirdən ayrılıb atını sürdü Mərcan xanımın atının qabağına.
Mən aşığam, küsən ər,
Ağac bara, küsənər,
Kimə şikayət eylər,
Bir gədadan küsən ər?!
Mərcan xanım elə haldaydı ki, çırtıq vursan, qanı damardı. O, ayaqlarını
atın yanlarına sıxdı, cilovu tərpətmək istəyəndə Eyvaz baxdı ki,
gedir, atını onun atının qabağına sürüb dedi:
Bir dərdim var, bu dağlardan böyükdü,
Onunçun qaraldı qanım, incimə!
Bağışla taqsırım, qulam, xatam var.
İnsafa gəl, Mərcan xanım, incimə!
Söz Mərcan xanıma əsər elədi. Amma qəhərini azaltmadı. Ala
gözləri lap dolub gilələndi, titrək səsnən dedi:
Sənnən incimirəm, ay insan oğlu,
Fələk vurub mənə əl, incimişəm!
Öz qardaşım yağı çıxıb özümə,
Kömək etməz özgə el, incimişəm!
Eyvaz dərdinin vəcini demək istədi:
Dağlar kimi çən-dumana bürünüm,
Hansı üznən Koroğluya görünüm?..
Qoy yıxılım ayağına sürünüm,
Kəs başımı, axıt qanım, incimə!
Amma Mərcan xanım Eyvazın sözündən heç nə annaya bilmədi,
daha da həm şübhəsi artdı, həm də Eyvaza acığı tutduğundan öz
dərdini özünə danışdı:
Mən illərnən göz yaşımı tökmüşəm,
Qəm əlindən əlif qəddim bükmüşəm,
Məhəbbət ucundan nələr çəkmişəm,
Deyə bilməz onu dil, incimişəm!
Eyvaz da öz dərdindən danışdı:
Dərdim var göydəki ulduz sanında,
Günahkaram Koroğlunun yanında.
İtər etibarı Eyvaz xanın da,
Nə gizlədim, səndən danım, incimə!
Mərcan xanım yenə anlıya bilmədi ki, Eyvazın Koroğlunun
yanında nə günahı ola. Nə fikirləşdisə, qara qaşları lap gəlib bir-birinə
qovuşdu, qəzəbnən dedi:
Mərcana de, qaşın niyə çatırsan,
Açıx danış, niyə yasa batırsan?
Yayın gizdədirsən, oxun atırsan,
Belə işdərindən bil, incimişəm!
Eyvaz baxdı dərdini söznən deyə bilmədi, dilnən dedi:
– Mərcan xanım, budu, üç gündü biz yol yoldaşıyıq. Heç soruşmursunuz
ki, mən Bayazidə niyə getmişəm. Necə getmişəm? Demirsiniz
axı sizi bu əziyyətlərə niyə salmışam?!
Baxdılar kişinin oğlu düz deyir, soruşdular.
Eyvaz, əhvalatı biz necə biliriksə, eləcənə danışıdı onlara. Axırda
da dedi ki, indi mən Çənlibelə nə üznən qayıdıram? Atım yox, qılıncım
yox, geyimim də özümünkü deyil. Hünərim nə olub ki, sağ
qolumu asmışam boynumnan?
Baxdılar ki, doğrudan da Eyvazın dərdi böyük, günahı da çoxdu.
Amma nə eləmək olardı. Mərcan xanım incidiyinə peşman olub
şübhələndiyinə görə xəcalət çəkə-çəkə dedi:
– Atalarımız keçənə güzəşt deyiblər, Eyvaz! Nə tökülən dolar, nə
də keçən qayıtmaz. İyid yaranıb ki, başı qovğa-qal çəkə, gah vura, gah
vurula. Düşmənnik qumar kimi bir şeydi, gah bir tərəf aparar, gah da
o biri tərəf. Koroğlu sənin sağ olmağına şükür eləməlidi. Mən iltimas
edərəm, günahından keçər. Allah qoysa, sağalan kimi də gedib Leyli
xanımı gətirərsən...
Eyvazın eyni xeyli açıldı. Başladılar yollarına. Mərcan xanım sözü
elə başladı, elə gətirdi ki, hər şey yaddan çıxdı...
Onların başı şirin söhbətə elə qarışmışdı, Ağqayadan necə keçdiklərindən
xəbərləri olmadı. Bir də Eyvaz başını o zaman qaldırdı ki,
At düzündədirlər. Gözünü dolandırdı ki, hər yer qara boyanıb, bərəbəndərgahlar
da bomboşdu. Elə bil, Çənlibel yerinnən köçüb. Elə bircə
dəfə, – Aman Allah, kimin başında nə iş var? – Koroğlununmu, Nigar
xanımınmı?.. deyib huşunu itirdi. Kankanoğlu onu tez tuta bildi, atdan
yıxılmağa qoymadı...
Kankanoğlu axırda dedi:
– Mərcan xanım Eyvazın başını aldı dizinin üstünə, mən də üzünə su
səpirdim ki, o dəli adam gəldi, Eyvaz ayılıb ona yaxınlaşanda qayıdıb
qaçdı, bir də gəldi. Özgələr də gəldilər, bizi gətirdilər. Budu sizin qarşınızdayıq.
Amma məni bir şey narahat eləyir, Mirzəli gözümə dəymir.
Yəqin başında iş var. Gərək izn verəsiniz qayıdam onun dalıncan...
Kankanoğlunun sözünün dalını heç kəs eşitmədi. Elə bil, qabağı
çilləkən bağmış dağ selinin qabağı açıldı. Hamı axdı onnarın üstünə.
De öpən kim, qucan kim, indi də sevindiyindən ağlıyan kim!.. Başınızı
nə ağrıdım, Kankanoğlu o zaman gözünü aça bildi ki, axşam olub,
şamlar yanıb. Eyvaznan ikisi də bir xanadadılar. Baxdı ki, bir arvad
Eyvaza deyir:
– Eyvaz, bala! Bəs adam anasını belə unudar?
Süfrə açıldı. Yedilər-içdilər. Elə süfrə təzə yığılmışdı, bir nəfər
qapını açıb dedi:
– Nigar xanım! Məclis arəstə olub. Koroğlu dedi uşaqları da, Zərqələm
bacını da götürüb gəlsin.
Onlar durub məclisə yollandılar. Kankanoğlu yolda fikirləşdi ki,
fürsət tapıb Koroğludan izn alsın, Mirzəlinin dalınca getsin. Onlar
məclisə daxil olanda Kankanoğlu nə görsə yaxşıdı? – Baxdı ki, Mirzəli
qan-tərin içində durub Koroğlunun qabağında, tövşüyə-tövşüyə deyir:
– Bayaziddən çıxar-çıxmaz məni tutdular, qaytardılar düz Mahmud
paşanın yanına. Paşa məni çox döydü, çox söydü, çox hədə-hərbə
gəldi ki, de görüm, mənim atımı minib hara gedirdin? Dinmədim ki,
dinmədim. Bir istədi ki, cəllada əmr eliyə, başımı bədənimnən ayıra,
sonra nə fikirləşdisə, əmr elədi ki, aparıb bunu salarsınız minib qaçdığı
atın tövləsinə. Qoy Eyvazı bir təhər eləyim, onda baxaram işinə.
Məni saldılar tövləyə. Elə o gün səhər atdara yem verib çıxdıqları
oldu. İki gün tövləyə gələn olmadı. Atdar da acından qırılırdı, mən də.
Üçüncü gün qapı açıldı, iki adam girdi içəri. Baxdım biri o birinə deyir
ki, Mahmud paşa necə müddətdi mənim Qəmər atımı gözümün qabağında
minir. İndi gərək onun toyuna bu atın üstündə baxam!.. Bunların
hərəsi bir ata yanaşdı ki, açalar, birdən məni gördülər. Biri atıldı üstümə
ki, ay yazıq, paşanın hansı qəzəbinə düşübsən, dur, bu atlardan birini
min, çıx paşanın toyunun tamaşasına. Əl-ayağımı açdılar. Day soruşa
bilmədim ki, ay qardaş, nə paşa, nə toy. Hərəsi bir atı çəkdi çölə. Gözlərimi
sildim ki, lap dibdəki axura bir at bağlanıb. Yanaşdım. Bir az dəlilik
elədi, yox-yox, yəhəri basdım belinə, çəkdim çölə. Belinə atılma-
ğımnan götürülməyi bir oldu. Ha elədim yüyənini yığa, başını bir yana
döndərə bilmədim ki, görəm nə toydu. Elə onu qənimət bildim ki, özümü
bərk saxlayım. At quş olmuşdu. İncavara, düz gəlib bura çıxmışam.
Amandı, Koroğlu! Durma! Özünü yetir, uşaqlar yaman dardadılar!..
Gülüşün şaqqıltısı məclisi titrətdi. Mirzəli qaldı çaşbaş ki, əyəm
bura Çənnibeldisə, mən Koroğlunun hüzurundayamsa, bu nə şaqqanaxdı,
axı Eyvaz dardadı... Fikirləşdi ki, özgə yerdə, Koroğlunun düşməninin
məclisindəyəm, məni ələ salıblar.
Kankanoğlu özünü saxlaya bilmədi, atdı Mirzəlinin üstünə. Biçarə
Mirzəli indi gözünü sildi ki, səhərdən bəri qənşərində oturan doğrudan
da Mərcan xanımıymış. Görürmüş, amma ağlına sığmırmış ki, o ola.
Elə bu dəmdə dəli Mehtər qapını açdı ki, Koroğlu, muşduluğumu
ver, o adam minib gəldiyi at Ərəbatdı!..
Ara sakit oldu, Koroğlu üz tutdu Aşıq Cünuna:
– Aşıq Cünun, dövran elə!
Aşıq Cünun elə buna bəndiymiş. Saz çoxdan köynəkdən çıxıb köklənibmiş.
Ayağa qalxmasıynan sazı sinəsinə çəkib oxuması bir oldu:
Zəhmət çəkib, qal eyləyib, yorulub,
Namərddən qurtarıb mərdi Mərcanım!
Aslanın erkəyi, dişisi olmaz,
Ər istənən yerdə ərdi Mərcanım!
Aşıq Cünunun bir yaxşı xasiyyəti varıydı, hər təzə söz oxuyanda
tərcüman, maddi-məna eliyərdi. Yenə sazı sağ qoltuğunun altınnan
keçirib sözü tərcüman elədi. Hamı yer-yerdən Mərcan xanıma da,
Cünuna da “Afərin”, “Əhsən!” dedi, Aşıq Cünun sazı sinəsinə çəkmək
istəyəndə, hardansa bir yanıqlı bayatı səsi eşidildi:
Mən aşıq, eyliyə nə,
Tək iyid eyliyə nə?
El yığılsa eləməz
Özünə eyliyənə!..
Amma bayatıya elə fikir verən olmadı. Aşıq Cünun oxudu:
İyidlər oylağı düşüb yadına,
Pənahlanıb Koroğlunun adına.
Darda çatıb Xan Eyvazın dadına,
Dağıdıb möhnəti, dərdi Mərcanım!..
Bayatı səsi yenə gəldi:
Mən aşığam, adada,
Gəmim qalıb adada!
Nə qardaş var, nə ata,
Kimim gəlsin a dada!..
Yenə fikir verən olmadı. Fikirləşdilər ki, həlbət cavan-coluxdu.
Aşıq Cünun lap vəcdə gəlmişdi, oxudu:
Nigar xanım durna teli gətirsin,
Bəzək vursun, toy işini bitirsin,
Xudam onu murazına yetirsin,
Gözəllər içində birdi Mərcanım.
Bu dəfə bayatı lap aydın gəlir, aydın eşidilirdi. Hamı guş elədi ki,
oxuyan zənən xaylağıdı, özü də cavandı:
Əzizim, sinəsinə,
Ov avla sinə-sinə.
Fələk bir ox atıbdı,
Dəyib qız sinəsinə!..
Birdən yadlarına düşdü ki, oxuyan Leyli xanımdı. Koroğlu hay vurdu,
onu gətirdilər məclisə. Onnan bərabər paşa da, qasid də məclisə gətirildi.
İçəri girəndə, üçünün də başı əyildi sinəsinə. Bunu belə görən
Aşıq Cünun sazın lap zilində – boğaz pərdəsində Leyli xanımın bayaqkı
bayatısını belə oxudu:
Mən aşıq sinəsinə,
Ov avla sinə-sinə,
Namərdliynən iş görən,
Baş əyər sinəsinə!
Sonra da öz sözünün möhürbəndini oxudu:
Aşıq Cünun alqış versin dilinnən,
Xoş dolansın il keçdikcən ilinnən,
Çənlinin getmişdi canı əlinnən,
Qaytardı özünə verdi Mərcanım!
Alqış səsi bu dəfə lap Çənlibeli titrətdi.
Adamlar sakitləşəndə Koroğlunun səsi eşidildi:
– İndi hər kəs günahını boynuna alıb cəzasını istəyəcək. Əvvəl söz
paşanındı.
Paşa başladı yalvarmağa:
– Koroğlu! Atam-anam sana qurban! Məni dolandır bu məclisdəkilərin
başına, bu dəfə aman ver, günahım böyükdü, keç günahımdan,
öldürmə məni. Sənə dost olmağa layıq olmasam da daha bundan belə
düşmən də olmaram! Əl mənimdi, ətək sənin, kəs əlimi, ətəyini kəsmə!..
Koroğlu onu oturdub qasidi qaldırdı. Yazıq qasiddə dil nə gəzirdi
söz deyə. Koroğlu onu da oturtdu. Leyli xanımı qaldırdı. Leyli xanım
dedi:
– Koroğlu, mənim günahım elə böyükdü ki, cəzası ölümdü. Bütün
bu işləri mən eləmişəm, başınıza nə gəlibsə mənim ucbatımnandı.
Amma bircə iltimasım var, qoy məni burda öldürüb dəfn eləsinlər,
qəbrim da Çənlibeldə olsun.
Koroğlu onu da oturdub sözə başladı:
– Naşükür paşanın günahı çox, cəzası ölümüydü. Qorxaqlıq elədi,
cəzasını istəmədi. Onu bağışdıyıram bu günkü günə, bir də Məhbub
xanıma. Səhər qasidiynən aparıb yola salarsınız gedər. Leyli xanımın
mərdliyi namərdliyindən çoxdu. Onun günahlarından keçirəm, özünü
də verirəm Tüpdağıdana!..
Elə bil, Koroğlu Tüpdağıdanın ürəyindən halıymış. Az qaldı ki,
atılıb düşsün...
Paşa məclisin havasından istifadə elədi, irəli yeridi:
– Can Koroğlu! Mümkünsə, bizi indi azad elə.
Koroğlu güldü:
– Bura Çənlibeldi, Asdan paşa! Burda xəyanət olmaz. Söz birdi.
Bir də axı toyu olanın biri də sənin övladındı. Qal, iştirak elə, Allah
mübarək eləsin de, xeyir-dua ver.
Üç igidin, üç gözəlin toyu quruldu. Eyvazın toyu təzələnmişdi,
Zərqələm də, Qəssab Alı da dinə-imana gəlmişdilər.
Koroğlu bu toyları elə başladı, qırx gün elə şənlik oldu ki, Çənlibeldə
hələ ruzigarın gözü belə şənlik, belə şaddıx, belə toy-busat görməmişdi.
Subaylarınıza qismət olsun belə toylar, mənim əzizdərim!