Koroğlu - Koroğlu dastanı/Mərcan xanımın Çənlibelə gəlməyi (VI hissə)

Səsə Eyvaz durub oturdu. Ayağa qalxmaq istəyəndə pəhləvan
zamın oldu. Qalxıb asta-asta yeridi Tüpdağıdana tərəf. Tüpdağıdan
kirpiyini qırpdı, gözünü açdı ki, Eyvazdı. Gözlərini silib baxdı ki,
Eyvazdı, yeriyir ona sarı. Birdən geri dönüb başdadı qaçmağa...
Bu yanda bir də gördülər ki, Tüpdağıdan “Eyvaz! Eyvaz!” deyədeyə
elə gəlir, elə bil boğanaq gəlir.
O, yetirib özünü atdı Koroğlunun üstünə. Deyillər, Koroğlunun
gözündə iki damcı yaş da onda görünüb. Koroğlu belə hesab elədi ki,
Tüpdağıdan dəli olub. Tüpdağıdan həsəkliyə-həsəkliyə soruşdu:
– Koroğlu, gecədi, ya gündüz?
Koroğlunun dili açıldı:
– Gündüzdü, oğlum! Özünü toxtat! Bax, hamı yanındadı...
Tüpdağıdan tüpürüyünü uddu:
– Mən At düzünnənmi gəlirəm?
– Bəli, sən At düzünnən gəlirsən...
Tüpdağıdan dikəldi, gözünü dolandırdı dəlilərin üzündə, özünü
saxlaya bilmədi, hönkürə-hönkürə dedi:
– Əyəm gündüzdüsə, mən At düzünnən gəlirəmsə, Eyvaz odu At
düzündə!
Hamı peşman oldu. Əlyəqin elədilər ki, başına hava gəlib. O baxdı ki,
hamı sevinmək əvəzinə peşman oldu, birdən atılıb tərpəndi At düzünə
tərəf. Koroğlu hay vurdu ki, qoymayın, özünü daş-qayadan atacaq!..
Dəlilərdən bir neçəsi düşdü onun dalınca.
Aşıq Cünun onların dalınca baxa-baxa əlini verdi qulağına:
Aman Allah! Yoxsa cəlal pozulur,
Koroğlunun baxdı yatır, nədi bu?
Niyə birdən əllər əldən üzülür,
Çənlibelin sonu çatır, nədi bu?
Qabımızdan şərbətimiz çalanır,
Bağrımızda sönməz ocaq qalanır,
Xəzan vurur, güllərimiz talanır,
Gəmimizmi suda batır, nədi bu?
Aşıq Cünun, qəddin yaman bükülür,
Qəm ling salır, könlün evi sökülür,
Yoxsa göydən üstünə od tökülür,
Haqq aşına zəhər qatır, nədi bu?..
Dəlilər ha orda, ha burda, o zaman yetirdilər ki, Eyvaz Tüpdağıdannan
soruşur:
Tüpdağıdan, bəyan eylə,
Niyə geyib qara Çənli?
Hanı Koroğlu görünmür,
Nədən alıb yara Çənli?
Tüpdağıdan cavab verdi:
Səni pərişan görmüşəm,
Ürəyim birtəhər olub,
Çənlidən getdiyin gündən
Peşəmiz qəm-qəhər olub.
Aldı Eyvaz:
Nə qəmdi Çənliyə gələn,
Bu dərddi bağrımı dələn.
Söylə görüm kimdi ölən
Haçan düşüb dara Çənli?
Aldı Tüpdağıdan:
Hara getdin bilməmişik,
Hamı sağdı, ölməmişik.
Nə müddətdi gülməmişik,
Yediyimiz zəhər olub!
Eyvaz baxdı ki, günahkar özüdü, xəcalətnən dedi:
Eyvazam alışar canım,
Dərdim çoxdu necə danım.
Ağlamır ki, Nigar xanım,
Gəlməyib ki zara Çənli?
Tüpdağıdan dedi:
Dəlilər sənsiz qalmışdı,
Ahı göyə ucalmışdı.
Çənlini zülmət almışdı
Günəş doğub, səhər olub!
Onlar Eyvazgili araya alıb görüşdülər. Sonra da götürüb üz tutdular
Koroğlunun yanına.
Bu tərəfdən hamı baxdı ki, budu, Eyvaz gəlir.
Heç kim gözünə inana bilmirdi. Birdən Bəlli Əhmədin səsi eşidildi:
– Ayə, Dəmirçioğlu, necə bilirsən! Ə, demədimmi bizim məzara
tapşırdığımız Eyvaz deyil?..
Eyvaz indi dərk elədi ki, ölən özüdü, günahı da nə dərəcədədi.
Koroğlu dilləndi:
– Eyvaz bala! Allahı sevərsən, bizi tez agah elə görək, sən Eyvazsansa,
bəs bizim Bayaziddən bura çiynimizdə gətirib dəfn elədiyimiz
kimdi?
Eyvaz başını sinəsinə əyib dedi:
– Can Koroğlu, görürsünüz ki, mən Eyvazam. O gətirdiyinizin kim
olduğunu, əhvalatın məğzini bu qızdan soruş.
Koroğlu Mərcan xanıma üz tutdu:
– Gözəl balam! De görüm bu nə əhvalatdı?
Mərcan xanım dedi:
– Mərd Koroğlu! Əvvəlcədən mənim bir iltimasım var, deyim,
qəbul eləsəniz əhvalatı danışaram, eləməsəniz, biz gedəsiyik, Eyvaz
özü danışar.
Koroğlu fikirləşmədən dedi:
– De, xanım balam! Nə iltimasın olsa qəbul elərik!
Mərcan xanım ürəkləndi:
– İltimasım budu ki, gərək Eyvazın günahlarınnan keçəsiniz!
– Qızım, Eyvaz ki, sağdı, onun nə günahı var, keçirəm. Elə bilirəm
ki, hamı keçər.
Hamı bir ağızdan ürəkdən dedi ki, keçirik Eyvazın nə günahı olsa!
Təkcə Hürü xanım ürəksiz dindi. Onun ürəyi titrədi. Elə bildi ki,
Eyvaz bu dünya gözəlini özünə gətirib, iltimas da bu olar...
Mərcan xanım dedi:
– Bu əhvalat aşıqların danışdığı kimi bir dastandı, izn verin, bu
oğlan danışsın.
İzn verildi. Kankanoğlu əhvalatı danışası oldu. Onun danışdığı dastanın
məzmunu beləydi:
Kankanoğlu dediyimiz həmin oğlanın adı Böyükkişiydi. O, Bayaziddə
kankan İrzaqulu deyilən bir kişinin oğluydu. İrzaqulu kankanlıq
eliyib külfətini dolandırırdı. Bir gün torpaq uçub onu həlak elədi.
Başsız qalan külfəti on iki yaşlı Böyükkişi dolandırmalı oldu. Böyükkişi
hansı işdən yapışdı, hansı sənətə yönəldisə, əli gətirmədi. On altıon
yeddi yaşında atasının dostları onu yannarına apardılar. O da ata
sənətiynən çörəkpulu qazanmağa başladı...
İyirmi iki-iyirmi üç yaşlarında Böyükkişi bir oğlan oldu ki, bir
görən bir də görüm deyirdi. Onun camalına, kamalına çoxları həsəd
aparır, çox qızlar-gəlinlər onun xəyalıynan yaşayır, çoxları daldalardan
onu oğrun-oğrun, həsrət-həsrət süzür, çoxları onun boybuxununa
baxmaqdan doymurdu...
Bəli, qızlar-gəlinlər Böyükkişinin ağıl-kamalına, boy-buxununa,
qədd-qamətinə heyran, həsrət olduğu kimi, paşalar, bəylər, ağalar,
xanlar da onun qeyrətinə, qüvvətinə, cəsarətinə, cürətinə əlinin işinə
heyran həsrətiydilər.
Böyükkişinin əlinnən sənət qurtarmırdı. Səddi-sorağı mahallarda,
ölkələrdə söylənirdi. İndi onu Kankanoğlu deyib axtarırdılar...
Bir dəfə Həsən xanın oğlanları Kankanoğlunu Muradbəyliyə çağırtdırıb
iş danışdılar. Kankanoğlu həvəs və səliqəynən işə başladı...
Bir səhər Kankanoğlu öz işində ikən, Həsən xanın qızı Mərcan
xanım külafirəngidə göründü. Necə oldusa, Kankanoğlunun gözləri
Mərcan xanımın ala gözləriynən calaşdı. Amma qız birdən göründüyü
kimi, birdən də gözdən itib yox oldu. Qızın gözündən Kankanoğlunun
ürəyinə düşən məhəbbət qığılcımı qorranmağa, sonra da alışmağa
başladı..
Əlinə çəkic, külüng alandan bəri bircə dəfə də əl-ayağına vurmayan
Kankanoğlu indi çəkici hara endirirdisə əlinə dəydi, ayağını yaraladı...
O, nə qədər özünü cəmlədisə də işləyə bilmədi. Halı getdikcə
bədləşdi. Nə qədər özünü danladı, qınadısa ki, mən hara, Həsən xanın
qızı hara? Olmadı! Fikirləşdikcə məhəbbət odu şiddət elədi. Axırda işi
qoyub şəhərə çıxdı, bazarı dolandı ki, başı qarışa, yadınnan çıxa...
Bir tanış qarı varıydı. Təsadüfən rast gəlmişdi. Bibisinə oxşadığına
görə ona qanı qaynamışdı. Hərdən yanına gedər, sovqat aparardı. Qarının
da Kankanoğluna çox böyük məhəbbəti, hörməti varıydı.
Kankanoğlu yenə bazarlıq eliyib qarının yanına gəldi. Qarı onu
görən kimi soruşdu:
– Ömür-günüm! Bət-bənizin niyə belədi?
– Heç, bibi, bir balaca ağrıyıram.
– Yox, bu balaca ağrımaq deyil! Anangildən xəbər-zad eşitmiyibsən
ki?
– Yox elə ağrıyıram.
– Vallah, bu, ağrımaq işi deyil!
– Bə nə işi olar, bibi?
Qarı diqqətnən Kankanoğlunun gözlərinə baxdı:
– Əyəm, evdən arxayınsansa, bu, məhəbbət dərdidi, gözümün
nuru! Ya qızdan xəbərsiz eşqə düşübsən, ya da “yox” cavabı alıbsan!
Hansıdı, qadan alım?!
– Heç hansı!
– Dərdini məndən gizlətmə, bala, məni də dərdə salarsan!
– Dərdimin dərmanı səndə tapılmaz, bibi, bilsən dərdin daha
böyük olar.
– De, bala, bilmək olmaz...
Kankanoğlu yuxalıb əhvalatı danışdı. Qarı dedi:
– Həəə! Qabaxkınnan xəbərsiz vurulmaq yamandı! Durma, bir
barmax kağız yaz, ürəyini aç qıza. Bir yol tapıb yetirrəm. Məhəbbətin
odu gözdən keçər ürəyə. Əyər onda da alışıbsa, bir tədbir fikirləşərik...
Kankanoğlu naməni yazdı. Qarı alıb dedi:
– Sabah yox, o biri gün bu zaman olarsan burda.
Kankanoğlu bir balaca toxdayıb işə qayıtdı.
Əli işə təzəcə isinmişdi, baxdı yan-yörəsində danışırlar ki, bəs
İravan sərdarı Hüseynəli xan Mərcan xanıma elçi göndərib...
Çox keçmədi ki, xannıxda şaddıq başladı. Birisi də Kankanoğlunu
muşduluqladı ki, deməzsənmi, Mərcan xanımı nişannadılar Hüseynəli
xana...
Kankanoğlu naməsinə rüsvayçı cavab almasın deyə işi yarımçıq
qoyub qayıtdı düz Bayazidə...
Məhəbbət odu gün-gündən şiddət eliyib Kankanoğlunu əyməyə,
əritməyə başdadı. Yazıq anası, biçarə bacıları ha dolandılar başına ki,
dərdindən halı olsunlar, bir çara axdarıb tapsınlar, olmadı...
Aradan bir il keçdi, day Kankanoğlunun əli işdən, gözü nurdan
qalmışdı...
Bir gün evdə qəmli-qəmli oturduğu, öz dərdiynən olduğu vaxt
birisi girdi içəri. Ona bir namə verib çıxdı. Kankanoğlu fikirli-fikirli
naməni açdı ki, yazılıb:
Bir baxışda ixtiyarım
Əllərimnən alan sənsən!
Aparıb səbri-qərarım,
Məni dərdə salan sənsən!
Məni salan qəm bəhrinə,
Verən məhəbbət qəhrinə.
Od vuran könlüm şəhrinə,
Edən talan-talan sənsən!
Kaş olaydın mənim yarım,
Əhdinə düz vəfadarım,
Əldən alıb ixtiyarım,
Sözü çıxan yalan sənsən!
Yaxşı tapmışdım babımı,
Getdin, apardın tabımı,
Hər gün könül rübabımı,
Əl uzadıb çalan sənsən!
Yazıq Mərcan döndü qula,
Gücünən satdılar pula,
Mana yüz göz tikən ola,
Axır yarım olan sənsən!
Kankanoğlu dəli kimi oldu. Özünü atdı çölə, qaçdı ora-bura. Hayandaydı
namə gətirən!
Bu bir parça kağız onun bir ildə əlindən getmiş qüvvətini, dizindən
getmiş taqətini, gözündən getmiş nurunu birə-beş özünə qaytardı...
Day Kankanoğlu durub dincələ bilmədi. Ac aslan kimi özünü
yetirdi Muradbəyliyə. Qarını axtardı. Xəbər verdilər ki, “bir oğlum
itib!” – deyə dərdə düşdü, o dərdnən də altı ay bundan qabaq dünyadan
köçdü...
Kankanoğlu onu da bilirdi ki, Mərcan xanımın qapısını yalnız
dilənçilər aça bilər. Odu ki, özünə bir dəst dilənçi paltarı düzəltdi. Bir
tərəfə çəkilib özünü elədi qoca, axsaq bir sayıl. Əlinə qırıq bir əsa alıb
axsaya-axsaya çatdı Mərcan xanımın imarətinin qapısına. Ona dəyib
dolaşan olmadı. Keçdi içəri. Mərcan xanımın qapısını o zaman açdı ki,
budu, Hüseynəli xan oturub nazbalıncın üstündə, Mərcan xanımı da
oturdub yanında, ərknən deyir:
– Balam, bu nə inaddı sən eliyirsən?! Niyə irazılıq vermirsən ki,
toyumuzu başlıyaq?! Day sən nə vaxtı gözdüyürsən, Mərcanım mənim?!
Mərcan xanım dedi:
– Sana dedim ki, mənnəndisə, mən hələ toya razı deyiləm! Bir il
də gözləməlisən!
Hüseynəli xan dedi:
– Ay Allahın bəndəsi! İstəyini mənə de görüm nədi?! Balam, mal
deyirsən məndə, pul deyirsən məndə, şan-şöhrət deyirsən məndə.
Zor-qüvvət deyirsən, o da məndə. Day sənin özgə istədiyin nədi?!
Mərcan xanım dedi:
– Zorunu, qüvvətini, malını, dövlətini mənə görsətmə! Bu, iyidə
yaraşan sifət deyil, Hüseynəli xan! Bunların heç birində mənim gözüm
yoxdu. Mənim istəyimə qalsa, gözləyəcəksən, sənin zoruna qalsa, onu
siz bilərsiniz!
Hüseynəli xan hələ də elə bilirdi ki, qız naz satır, şıltaqlıq eləyir.
Fikirləşdi ki, yəqin meyli nağdı daş-qaşdı. Odu ki, çıxardıb gətirdiyi
ən bahalı boyunbağını saldı onun boynuna. Qızın etiraz eləməməsi,
onun qardan ağ, pilədən yumşaq əlləri Hüseynəli xanın şəhvət
duyğusunu gücləndirdi, qızın incə biləklərini birdən-birə əlinə keçirib
onu öpmək istədi. İş bu yerə çatanda, dilənçi tab eləmədi, dedi:
Ey sevgilim, insaf elə,
Gül üstünə xarı qoyma!
Əhdə vəfaya gəlmişəm,
Pozulan ilqarı qoyma!
Aldanma dövlət-varına,
Getmə əğyar bazarına,
Tülək tərlan şikarına,
Yeriş çəkən sarı qoyma!
Amma nə Mərcan xanım, nə də Hüseynəli xan onun naləsini
eşidəcək halda deyildi. Ehtiras Hüseynəli xanı tamam yoldan çıxarmış,
ixtiyarını əlindən almışdı. Mərcan xanım da aslan ağzında qalmış quzu
kimi cabalayırdı ki, biləklərini onun əlindən çıxartsın. Gül yanağını
onun murdar ağzına qurban verməsin. Dilənçi deyirdi:
Məcnunam Leyli dağında,
Dolanıram sorağında,
Gözlərimin qabağında,
Gedən ixtiyarı qoyma!
Səs bu dəfə Mərcan xanıma çatdı. Elə bil, bu səsdən ona ər qüvvəsi
yetişdi, pəhləvan zoru gəldi. Bir güc verib biləklərini bu canavarın
pəncəsindən qurtardı, özünü dilənçinin üstünə atdı...
Özünü rüsvay görən, gözləri qızmış Hüseynəli xan, Mərcan xanıma
da dərs vermək məqsədiynən xəncərini çəkib qaldırdı ki, dilənçinin
sinəsindən vursun, dilənçi göydə biləyindən tutub elə sıxdı ki, xəncər
əlindən yerə düşdü. İşi belə görən xan aradan çıxmağı qənimət bildi...
İki həsrətli bir müddət dinməz-söyləməz bir-birinin üzünə baxdı.
Gecdən-gecə Kankanoğlu dedi:
Həsrətinən ərimişəm,
Səsim batıb, kirimişəm,
Ayağına yerimişəm,
Çəkəm ahu-zarı qoyma!..
Həsən xanın oğlanları Hüseynəli xan da yanlarında girdilər içəri.
Onsuz da qan-qan deyən Mahmud xan qılıncını çöldə çəkmişdi. İstədi
ki, sayılın başını ayırsın bədənindən, dilənçi üz tutdu Mərcan xanıma:
Yazıq sayıl çəkər ahı,
Sənsən onun qibləgahı!
Sana gətirdim pənahı,
Öldürüllər, barı qoyma!
Mərcan xanım keçdi qardaşının qabağına:
– Nə iş görürsən, ayə?! İndi də mənim atamın ocağına dilənçi qanı
tökürsən?! Görmürsən, yazığın biridi? Sayılnan sənin nə işin?!
Mahmud xan hikkəli-hikkəli bağırdı:
– Elə sənin özün də yazıq sayılın tayısan! Ona sığınıb dağ boyda
kişini...
Mərcan xanım özünü bir az kövrək, bir az da qəzəbli göstərərək
dedi:
– Ayıb olsun Həsən xanın oğlanlarına! Hüseynəli xan da utansın,
heç danışmasın! – o, bir az da kövrəldi, – dilənçi olanda nə olar! Məni
bu kişinin yanında biyabır eliyirdi...
Mahmud xan dodağını çeynədi. Mərcan xanım sözünə davam
elədi:
– Bilirəm, sizin bu həşirinizin hamısı ondan ötəridi ki, mən toya
irazılıq verəm. Allah xatirinə, mənim day sözüm yoxdu, gedin, toyunuzun
tədarükündə olun!..

(VII hissə)