Koroğlu - Koroğlu dastanı/Koroğlunun Ərzurum səfəri (II hissə)

Dəmirçioğlu gecə qarının evində yatdı. Sabah açıldı. Atını qarının
töyləsində qoydu. Özü aşıq paltarı geydi, altından yaraq bağlayıb çiyninə
üstdən bir saz keçirib özünü pəhlivan meydanına saldı. Pəhlivan
meydanında Cəfər paşa başının adamları ilə əyləşmişdi.
Cəfər paşanın bir Qara pəhlivanı var idi. Paşanın yanında qalırdı.
Güclü, heyvərə bir pəhlivan idi. Qara pəhlivan Dəmirçioğlunu güləşən
pəhlivan bildi. Elə düşündü ki, başqa torpaqdan onunla güləşməyə
gəlib. Ortaya çıxdı. Dəmirçioğlunu meydanına çağırdı. Dəmirçioğlu
Qara pəhlivanın meydanına girdi. Aldı görək nə dedi:
Nərə çəkib mən meydana girəndə,
Varmı meydanıma gələ pəhlivan?
Tutub kəmərindən çalanda yerə,
Mənim zərbi-dəstim bilə pəhlivan?
Mənəm şiri-nər tək meydanda gəzən,
Xışm ilə düşmanın bağrını əzən,
Tülək tərlan kimi havada süzən,
Sonra yaxan keçər ələ, pəhlivan!..
Dəmirçioğluyam yarağa dolaram,
Ac qurd kimi düşmən üstə ularam,
Qılınc çəksəm, leş-leş üstə qalaram,
Döndərrəm al qanı selə, pəhlivan!
Qara pəhlivan Dəmirçioğlunun bu sözündən acıqlandı. Ona hücum
elədi. Dəmirçioğlu Qara pəhlivana aman vermədi. Götürüb yerə vurdu,
basıb bir qolunu da qırdı, dedi:
– Səni öldürməyirəm, buraxıram get. Cəfər paşaya söylə ki, pəhlivanını
yıxdığım üçün mənə bir kisə qızıl göndərsin. Qara pəhlivan
yerindən qalxdı. Cəfər paşanın yanına gəldi.
Cəfər paşa dedi:
– Qara pəhlivan, nə oldu? O sənə nə elədi ki, belə bikefsən?
Qara pəhlivan qırılmış qolunu Cəfər paşaya göstərib dedi:
– Bax belə elədi, basıb qolumu qırdı. Hələ öldürürdü, əlindən bir
təhər qurtardım. Məni yıxdığı üçün üstəlik bir kisə qızıl da istəyir.
O vaxtın adətinə görə bir pəhlivan bir pəhlivanı yıxanda oranın
böyüyündən xərac alardı. Cəfər paşa mətləbi anladı, başındakı adamların
yanında biabır olmamaq üçün üzə vurmadı, dedi:
– Aparın ona bir kisə qızıl verin, özünü də mənim yanıma gətirin.
Paşanın adamları apardılar Dəmirçioğluna bir kisə qızıl verdilər.
Dəmirçioğlu qızılı götürüb Cəfər paşanın yanına gəldi.
Cəfər paşa onun çiynində olan sazı görüb dedi:
– Sənin aşıqlığın da varmış?! Gəl oxu, qulaq asaq. Kefimiz açılsın.
Aldı Dəmirçioğlu görək nə dedi:
Qalxıb Çənlibeldən düşmüşəm yola,
Ərzurumun bazarına gəlmişəm.
Əcəl köynəyini geyib əynimə,
Cəng-cidalın güzarına gəlmişəm.
Əyləşmişdim orda, söhbəti keçdi,
Qalxdı könül quşu, dolu mey içdi,
Telli xanım, namən gəldi yetişdi,
Bir gözəlin ilqarına gəlmişəm.
Dəmirçioğlu, yalan gəlməz dilimə,
Müxənnət yapışar çətin əlimə,
Misri qılınc bağlamışam belimə,
Tərlanların tavarına gəlmişəm.
Dəmirçioğlunun səsinə Telli xanım küləfirəngiyə çıxdı. Gördü bir
oğlan saz çalıb oxuyur. Telli xanım Koroğluya namə göndərmişdi.
Fikirləşdi ki, yəqin naməm çatıb. Koroğlu məni aparmağa gəlibdi.
Telli xanım qarabaşlarından birini yanına çağırıb dedi:
– Ay qız, get o aşığa deyinən sabah mən bağa gəzməyə çıxacağam,
mənim Gülşən bağıma gəlsin.
Telli xanımın tapşırığını alan Dəmirçioğlu mətləbi anladı. Qayıdıb
qarının evinə getdi. Elə ki, sabah açıldı Dəmirçioğlu qalxıb Ərəbatı
mindi, birbaş Telli xanımın Gülşən bağına sürdü. Baxdı ki, Telli xanım
qarabaşları ilə Gülşən bağındadı. Atı ona yaxınlaşdırdı, əlini atıb Telli
xanımı Ərəbatın tərkinə çəkdi. Bayax ha bağdan çıxdı. O tərəfdən
qarabaşlar özlərini Cəfər paşaya yetirdilər, dedilər o dünənki pəhlivan
aşıq qızın Telli xanımı qaçırtdı. Cəfər paşa hökm elədi qoşun atlanıb
Dəmirçioğlunun dalından düşdü. O tərəfdən Dəmirçioğlu Telli xanım
da tərkində Ərəbatı sürüb Ərzurum şəhərindən aralanmışdı. Baxdı
gördü dalınca qoşun gəlir, atın başını çəkdi, dayandı, başladı dincəlməyə.
Telli xanım nə qədər yalvardı ki, bu yerdə əylənmə, sür atını
gedək. İndi qoşun gəlib çatar, məni də səni də öldürürlər. Gördü yox,
Dəmirçioğlu getmək istəmir. Axırda götürdü görək nə dedi:
Osmanlı qoşunu gəlir qurd kimi,
Var get, əcəm oğlu, qalma bu yerdə!
Başın gedər, gövdən qalar yurd kimi,
Var get, əcəm oğlu, qalma bu yerdə.
Dəmsirçioğlu ona cavabında dedi:
Osmanlı qoşunu gəlsə qurd kimi,
Ölər əcəm oğlu, qaçmaz bu yerdən!
Başım getsə, gövdəm qalsa yurd kimi
Ölər əcəm oğlu, getməz bu yerdən!
Telli xanım:
Qoşun gəlib, indi səni tutarlar,
Qollarını dal gərdəndə çatarlar,
Qul deyibən Həbəşidə satarlar,
Qaç get, əcəm oğlu, qalma bu yerdə.
Dəmirçioğlu:
Qoşun da gəlibən məni tutsalar,
Qollarımı dal gərdəndə çatsalar,
Qul deyibən Həbəşidə satsalar,
Ölər əcəm oğlu, qaçmaz bu yerdən.
Telli xanım:
Telli xanım ərzin sənə eyləsin,
Dili tutmur beş kəlməni söyləsin.
Bircə iyid min qoşuna neyləsin?
Qaç get, əcəm oğlu, qalma bu yerdə.
Dəmirçioğlu:
Dəmirçioğlu dərdin kimə söyləsin?
Şirin canın sənə qurban eyləsin.
Yüz min tülkü bir aslana neyləsin?
Ölər əcəm oğlu, qaçmaz bu yerdən.
Söz tamam oldu. Dəmirçioğlu söznən dediyi kimi dilinən də dedi:
– Telli xanım, mən səni belə dalaşsız-davasız Çənlibelə aparsam
Koroğlu deyəcək oğurlayıb gətiribsən, bu – iyidlikdən deyil, gərək
qayıdam qoşunla dava eləyəm, səni elə aparam.
Bu tərəfdən qoşun gəlib yetişdi. Dəmirçioğlu baxdı ki, yolun qırağında
bir qalaça var. Telli xanımı gətirib haman qalaçada qoydu, qalaçanın
ağzını da bir daş ilə möhkəmlədib özü qılıncı çəkdi qoşuna
cumdu. Deyirlər ki, Dəmirçioğlu Cəfər paşanın qoşunu ilə düz üç gün,
üç gecə vuruşdu. Çox adam öldürdü. Qoşunu əldən-ayaqdan saldı. Cəfər
paşa özü də qoşunun içində idi. Gördü ki, bu yolla onu öldürə bilməyəcəkdi.
Əmr elədi kəmənd atanlar gəldilər. Hər tərəfdən kəmənd
atıb axır ki, Dəmirçioğlunu tutdular. Telli xanımı da qalaçadan çıxardıb
şəhərə gətirdilər.
Cəfər paşa eləydi ki, acığından qudurmuş itə dönüb zəncir gəmirirdi.
Əmr eləyib Dəmirçioğlunu Pəhlivan meydanında zəncirlətmişdi.
Gündə bir cəllad bıçağı enində ayaq tərəfindən soydurub yerinə saman
təpdirirdi.
Dəmirçioğlu burda qalsın, gəlin sizə Çənlibeldə Koroğludan xəbər
verim. Koroğlu bir gecə yatmışdı, yuxusunda gördü ki, bir dişi laxlayıb,
ağzı qan ilə doldu. Səksənib yuxudan ayıldı. Elə bir dəli nərə
çəkdi ki, bütün dəlilər yuxudan qalxdılar. Koroğlu dəliləri yanına
çağırdı, görək onlara nə dedi:
At belinə, dəlilərim,
Sizə qurban can, yerisin!..
Tutulubdu Dəmirçioğlu,
İyid, pəhlivan yerisin!..
Yağılar çəksin amanı,
Gözüm görməsin yamanı,
Leş-leşə verək düşmanı,
Axsın, qızıl qan yerisin!..
Qoç Koroğlu gələr coşa,
Polad qalxan tutar başa,
İyidlər dursun savaşa,
Qıraq sultan, xan yerisin!..
Dəlilər işi belə görəndə yaraxlanıb atlandılar. Koroğlu özü də Misri
qılıncını belinə bağladı, qalxan asdı, nizə götürdü, sıçrayıb tərlan quş
kimi Qıratın belinə qondu. Çənlibeldən ildırım kimi endilər. Üz tutub
Ərzurum sənsən getdilər. Dağları, daşları üz elədilər, dərələri, təpələri
düz elədilər. Özlərini Ərzuruma yetirdilər.
Koroğlu yenə də düşmanı yoxlamaq üçün aşıq paltarını geyinib,
dəliləri Ərzurumun dağlarında qoyub özü tək şəhərə girdi. Gəzə-gəzə
gəlib çıxdı meydana. Gördü Cəfər paşa başının adamları ilə buradadı.
Cəfər paşa onu görcək yanına çağırtdırıb dedi:
– Aşıq, Koroğlunun bir dəlisini tutdurub dərisini soydururam.
Deyirlər o dəli çox iyiddi, bir ondan oxu qulaq asaq.
Koroğlu belə baxanda gördü ki, Pəhlivan meydanının bir tərəfində
Dəmirçioğlunu zəncirə bağlayıblar. Cəlladlar ayaq tərəfindən soyub
dərisinə saman təpirlər. Cəfər paşa onun yanına gedib soruşdu:
– Hə dəli, necəsən, inciyirsən? Qorxursanmı?
Dəmirçioğlu paşanın cavabında dedi:
– Qoç Koroğlunun dəlisi heç qəm çəkib qorxarmı?
Koroğlu Dəmirçioğlunun bu sözünü eşidib aldı görək nə dedi:
Dəmirçioğlu, dəlilərim
Qisasını alar indi.
Sultana, paşaya, xana
Misri qılınc çalar indi.
Olum mən sənin qurbanın,
Mərd iyidsən qıydın canın,
Comərd dəlilər düşmanın
Yanar oda qalar indi.
Uymaz yağılar felinə,
Gərək Koroğlu bilinə,
Qızıb Ərzurum elinə,
Bir vəlvələ salar indi.
Koroğlu gördü Dəmirçioğlunun yarasından qan axır, taqətdən düşüb.
Məlul-məlul baxır, aldı əl üstü görək nə dedi:
Məlul-məlul nə baxırsan,
Dəmirçioğlu, Dəmirçioğlu?!
Canım odlara yaxırsan,
Dəmirçioğlu, Dəmirçioğlu?!
Dost dostdan aralı gərək,
Qovğaya varalı gərək,
İyidlər yaralı gərək,
Dəmirçioğlu, Dəmirçioğlu!..
Qoç Koroğlu eylər savaş,
Kəsər, tökər çox qanlı baş,
Telli xanım sənə peşkaş,
Dəmirçioğlu, Dəmirçioğlu!..
Koroğlu üzünü Dəmirçioğluna tutub oxuyurdu. Cəfər paşa dedi:
– Aşıq, onun indi boynunu vurduracağam, onda baxarsan, oxu.
Deyirlər Koroğlu nərə çəkəndə nərəsindən dağ-daş titrəyir. Koroğlu
kimi nərə çəkə bilərsənmi?
Koroğlu dedi:
– Çox yaxşı nərə çəkə bilərəm.
Aldı görək nə dedi:
Qul deyərlər qulun boynun burarlar,
Qullar qabağında gedən tirəm mən.
Hesablıya dağ da olsam əyilləm,
Bədhesaba yaman kinligirəm mən.
Qırram qoşununu xaki-pay kimi,
Bir qılınc vuraram Əmiray kimi.
Mən coşmuşam boz bulanıq çay kimi,
İnanma ki, neçə ilə sönəm mən.
Koroğlu da yatıb-yatıb oyanmış,
Misri qılınc qızıl qana boyanmış,
Mən poladam, dəmirçidə dayanmış,
Şüşəyəmmi əl dəyəndə sınam mən?
Koroğlunun nərəsinə dəlilər dağlardan tökülüb hər yandan qoşunu
qırmağa başladılar. Koroğlu Cəfər paşanı yerə vurub sinəsinə çökdü.
Misri qılıncı çəkib başını kəsmək istəyəndə Telli xanım özünü atasının
üstünə saldı, başından yaylığını açıb Koroğlunun ayağının altına atıb
dedi:
– Koroğlu, iyid basdığın kəsməz. Bu dəfə atamı mənə bağışla.
Koroğlu Cəfər paşanın sinəsinin üstündən qalxdı. Dedi:
– Get, səni Telli xanıma bağışladım. Ancaq bir də qabaqlaşsaq
əlimdən can qurtara bilməyəcəksən.
Cəfər paşanın qoşunu qırılan qırıldı, qırılmayanları qaçıb dağıldı.
Koroğlu davadan əl çəkib Telli xanımı, Dəmirçioğlunu götürüb Çənlibelə
yola düşdı.
Koroğlu ilə Eyvaz dəlilərin qabağında gedirdi. Yolun çoxunu getmişdilər,
azı qalmışdı. Çənlibelə yaxınlaşmışdılar. Bir də Koroğlu
üzünü Eyvaza tutub dedi:
– Eyvaz, get gör Dəmirçioğlunun yarası necədi, sağalırmı?
Eyvaz Dəmirçioğlunun yanına gəldi. Gördü yarasından qan o qədər
axıb ki, rəngi ağappaq ağarıb, elə zəifləyib ki, dili yoxdu danışa.
Nəfəsi zorla gedib-gəlir. Koroğlunun yanına qayıdıb dedi:
– Dəmirçioğlunun yarası çoxdu, sağalası deyil, bunu bu halda
Çənlibelə niyə aparırsan? Gəl buralarda bir yerdə qoyaq, rahat ölsün.
Eyvazın cavabında aldı Koroğlu görək nə dedi:
Binadan gözəl olmayan
Telin qədrini nə bilər?
Göydə uçan boz sərçələr
Gülün qədrini nə bilər.
Kəl qoşub kotan əkməyən,
Nanın süfrəyə tökməyən,
Arının qəhrin çəkməyən
Balın qədrini nə bilər.
Utan, Eyvaz xan, bir utan,
Dağların damənin tutan,
Namərdliklə başa çatan,
Elin qədrini nə bilər.
Koroğlu saz ilə dediyi kimi söz ilə də dedi:
– Eyvaz, mən dəlilərin hərəsini bir yerdə atıb getsəm, onda başımda
adam qalmaz. Dəmirçioğlunu Çənlibelə aparacağam. Həkim tapacağam.
Yarasına dərman qoyub yağlayacağam. Əgər sağalsa bir yaxşı
toy eyləyib Telli xanımı ona verəcəyəm. Sağalmayıb ölsə, onda da
Çənlibeldə basdıracağam.
Eyvaz səhvini başa düşüb dinmədi. Gəlib Çənlibelə çatdılar. Nigar
xanım qabağa çıxdı. Dəmirçioğlunu yaralı, rəngi qaçmış görəndə
özünü saxlaya bilməyib ağladı. Nigarı ağlar görən Koroğlu aldı görək
nə dedi:
Ağlama alagöz Nigar!
Dəmirçioğlu sağalacaq.
Bağrıma basma köz, Nigar!..
Dəmirçioğlu sağalacaq.
Çənlibeldi mənə pənah,
Köksün ötürüb çəkmə ah,
Tapdıracam həkim, cərrah,
Dəmirçioğlu sağalacaq.
Koroğlu heç əyməz boyun,
Tutacam Telliynən toyun.
Kəsəcəm tuncu, qoç, qoyun,
Dəmirçioğlu sağalacaq.
Koroğlu bir həkim tapdırıb gətirtdi.
Dedi:
– Həkim, Dəmirçioğlunun yarasına yaxşı məlhəm eylə sağalsın.
Sənə xələt verəcəyəm. Yaxşı baxmasan, Dəmirçioğlu sağalmasa yəqin
bil ki, səni onun yerinə öldürəcəyəm.
Həkim bilirdi ki, Koroğlunun sözü sözdür. Canı dilnən Dəmirçioğlunun
yarasına əlindən gələn qədər yaxşı dava-dərman eləməyə
başladı. Bir qədər keçdi, Dəmirçioğlu sappasağ olub ayağa qalxdı.
Koroğlu həkimə xələt verib yola saldı.
Koroğlu Çənlibeldə gözəl bir məclis düzəltdirib bir yaxşı toy
qurdurub, Telli xanımı Dəmirçioğluna verdi.