Koroğlu - Koroğlu dastanı/Koroğlunun Bayazid səfəri (I hissə)

Əhməd adlı bir tacirbaşı vardı. Əhməd tacirbaşı həm çox dövlətli idi, həmi də iyid idi.

Deyirlər ki, Əhməd tacirə ata-anası uşaqlıqdan yaxşı muğayat olmuşdu.

Böyüyənə kimi onu həmişə kilim üstə gəzdirmişdilər. 

Əhmədin ayağı heç vaxt quru yerə dəyməmişdi. Odu ki, Əhmədin gözü yeddi ağacdan-yeddi ağaca hər nə qaraltı olsa seçərdi.

Əhməd tacirin başında qırx yaraxlı tacir vardı. 

Həmişə karvan eləyib al-qumaşdan yük bağlayıb böyük-böyük şəhərlərə, mahallara
səfər eliyərdilər. 

Yolları da çox vaxt Çənlibelin yanından keçirdi.
Amma sən onu de ki, Koroğlu, dəliləri nə qədər əlləşirdilər, Əhməd
tacirbaşını tuta bilmirdilər ki, bilmirdilər. Neçə kərə dəlilər Eyvaz,
Dəmirçioğlu, Halaypozan, Tüpdağıdan Əhməd tacirbaşının qabağını
kəsmişdilərsə də, onu tuta bilməmişdilər. Zalımın cin gözü yeddi
ağaclıqdan baxıb bunları görüb, karvanı özgə yoldan aparmışdı.
Bu iş Koroğluya çox ağır gəlirdi. Bəyləri, paşaları dizə çökdürən
Koroğlu bir tacirin əlində harasan qalmışdı. Deyirlər bir gün Koroğlu
eşitdi ki, Əhməd tacirbaşı yenə gəlib Çənlibelin yanından keçib gedib,
dəlilər onu tuta bilməyiblər. Cin vurdu başına. Çağırdı dəliləri, başladı
onları məzəmmət eləməyə ki, yaxşı, bir taciri ki, biz tuta bilmirik, tay
nə qoç Koroğlu – Qoç Koroğlu deyib dünyanı səs-küyə basmışıq.
Deyirlər Koroğlu dəliləri məzəmmət eliyəndə dəlilər üzə durub
dedilər:
– Ay Koroğlu, biz necə eləyək? Zalım oğlu Əhməd tacir bir qızılquşa
dönüb. Bərələri gəzirik, yolları bağlayırıq, yeddi ağaclıqdan bizi
görür, yenə qaçıb gedir. Tuta bilirsən özün tut da!
Deyirlər Koroğlu dəlilərin bu sözünün qabağında heç bir söz
demədi, gözlədi. Öyrəndi ki, tacir Əhməd bu yaxınlarda gəlib yenə də
Çənlibeldən keçəcək. Yavaşca bir hündür qayanın başına çıxıb yolları
gözləməyə başladı.
Bəli, o necə deyərlər, bu burada gözləməkdə olsun, sənə kimdən
deyim, Əhməd tacirbaşıdan. Əhməd tacirbaşı öz yaraqlı-yasaqlı adamları
ilə gəlirdi. Gəlib, gəlib elə ki, Çənlibelin yeddi ağaclığına çatdılar.
Əhməd tacirbaşı çin gözlərini dolandırıb qayanın başından Koroğlunun
qaraltısını gördü. O saat karvana əmr elədi ki, əylənsinlər. Karvan
əyləndi. Ancaq bu dəfə, o necə deyərlər, daş qayaya rast gəlmişdi.
Koroğlu da Koroğluydu. Əhmədə-zada belə işlərdə bac verən deyildi.
Elə ki, gördü karvan dayandı, yapıncısını göyə atdı, bir sərnic qatığı da
onun dalınca tulladı. Özü də yatdı yerə.
Əhməd tacirbaşı baxdı ki, qayanın başından bir qara şey uçdu,
dalısınca da bir zil düşdü. Yoldaşlarına dedi:
– Bir şey yoxdu. Yüklənin, sürün gedək. Qaraquş idi. Qayanın
başına qonmuşdu, zil atdı, uçdu getdi.
Karvan təzədən hərəkətə gəldi. Koroğlu o qədər gözlədi ki, karvan
qayanın yanına çatdı. Koroğlu qayanın başından enib Qıratı mindi,
qızılquş kimi karvanbaşının üstünü aldı. Karvan əhli çaxnaşıb, birbirlərinə
dəydilər. Onları belə görən qoç Koroğlu aldı görək nə dedi:
Ağır alaylar döşlərəm,
Tök malını, get, bəzirgan!
Çox belə fellər işlərəm,
Tök malını, get, bəzirgan!
Əlimdən gələrsən cana,
Misri qılınc sığmır qına,
Çəksəm boyanarsan qana,
Tök malını, get, bəzirgan!
Sənsən Əhməd tacirbaşı,
Tökdürrəm didəndən yaşı,
Başlamamış tər savaşı,
Tök malını, get, bəzirgan!
Qaya başında duraram,
Ərlər boynunu buraram,
Sənə bir əmud vuraram,
Tök malını, get, bəzirgan!
Koroğluyam, bir ac qurdam,
Çənlibeldə ağır yurdam,
Qan çıxardar indi gordam,
Tök malını, get, bəzirgan!
Tacirlər xoşluğnan mallarını vermək istəmədilər. Koroğlu bunu
görüb Misri qılıncını çəkdi, tacirlərə hücum elədi. Əhməd tacirbaşı
hökm elədi, tacirlər də qılınclarını çəkib Koroğluya tərəf yeridilər.
Əhməd tacirbaşı qılıncını alıb Koroğlunun yolunu kəsdi. Dava başlandı,
ara qarışdı. Koroğlu ilk əldə özünü Əhməd tacirbaşıya yetirdi.
Ancaq onu öldürmək istəmirdi. Qorxudub diri tutmuq fikrindəydi. Elə
ki, yaxınlaşdı, kəlləsindən elə bir əmud vurdu ki, Əhməd tacirbaşı
bayax ha, özündən gedib yerə yıxıldı. Koroğlu ondan keçdi, Qıratı
cövlana gətirdi, sola sürdü, sağa sürdü. Qırat acıqlandı. Koroğlu qızdı.
Koroğlu əmudu, şeşpəri, qılıncı işə saldı. Qırat dişi ilə, dal ayaqları ilə
tacirlərdə sağ yer qoymadı.
Tacirlər Koroğlunun zərbəsinə davam gətirə bilməyib axırda təslim
oldular. Koroğlu tacirbaşı Əhmədi bir ata çatdırdı, qalan tacirləri
də dəvəli, qatırlı, al-qumaşlı qabağına qatıb, Qıratın döşündə Çardaxlı
Çənlibelə çıxartdı. Nigar xanım, Eyvaz, Dəmirçioğlu, bütün dəlilər
tacirlərin başına yığışdılar. Koroğlu tacirlərin mallarını bölüşdürdü,
dəlilərə, xanımlara payladı. Tacirlərin biri ağlaya-ağlaya Əhməd tacirə
dedi:
– Əhməd tacirbaşı, nə cür oldu ki, sən yeddi ağaclıqdan Koroğlunu
görmədin?
Əhməd tacirbaşı dedi:
– Kor olsun mənim anam. Uşaq vaxtı bir gün məni ayaqyalın kilimin
üstündə gəzdirmişdi. O olmasaydı yapıncı ilə qaraquşu seçərdim.
Koroğlu dəlilərin, xanımların arasında oturub yeməkdə, içməkdə
idi.
Deyirlər Koroğlu çox qonaqcıl imiş. Təslim olanlara çox hörmət
eləyərmiş. Elə ki, yedi, içdi, damağı duruldu, keyfi bulutda gəzməyə
başladı, ayağa durdu, dəliləri yanına alıb tacirlərin yanına gəldi. Üzünü
onlara tutub dedi:
– Düşman günü düşman, dost günü dost! İndi siz mənim qonağımsınız.
Buyurun, hər nə istəsəniz hazır elədim.
Əhməd tacirbaşı fikrə getdi. Öz-özünə dedi:
– İnnən sonra mənim mal-dövlətimi, al-qumaşımı Koroğlu geri
qaytarmayacaq, gəl onun əvəzini çıxmaq üçün elə bir qonaqlıq istə ki,
o buralarda tapılmasın, uzaq yerlərdə olsun!
Üzünə hiylə niqabı çəkib Koroğluya:
– Əyər bizə yaxşı qonaqlıq vermək istəyirsənsə, Bayazid paşası
Xəlil paşanın yaxşı əl ceyranları var, onlardan gətirib bizə ceyran
kababı ver.
Koroğlu dedi:
– Baş üstə. Sizə ceyran kababı vermək mənə borc olsun!
Koroğlu səfər tədarükünü görmək istəyəndə Eyvaz irəli durub
dedi:
– Qoç Koroğlu, izin ver qonaqlara ceyran gətirməyə mən gedim.
Koroğlu nə qədər elədi ki, yox, sən getmə, olmadı. Eyvazın qulağına
girmədi ki, girmədi.
Axırda Koroğlu gördü ki, Eyvaz inciyəcək, əlacsız qalıb:
– Yaxşı, Ərəbatı min, Halaypozanı, Toxmaqvuranı da özünə yoldaş
götür, get, ancaq tez qayıt.
Eyvaz yaraxlandı. Ərəbatı mindi, Halaypozanı, Toxmaqvuranı da
yanına alıb getmək istəyəndə, Nigar xanım, dəlilər töküldülər hamısı
yerbəyerdən dedilər:
– Bunları Bayazid kimi ağır səfərə niyə göndərirsən? Gedərlər, bir
iş olar, tutularlar, dava düşər, başlarına bir iş gələr.
Koroğlu dedi:
– Koroğlu sözünnən dönməz, onlar getməsə, özüm gedəcəyəm.
Gördülər Koroğlunu sözünnən döndərmək olmayacaq, bunlar da razı
oldular. Koroğlu üzünü Eyvaza tutub, dedi:
Ərəbatı yaxşı saxla,
Daşdı Bayazid yolları.
Yollar ayrıcını yoxla,
Beşdi Bayazid yolları.
Halaypozan sənə nökər,
Toxmaqvuran qəhrin çəkər,
Ərəbat nal, mıxın tökər,
Daşdı Bayazid yolları,
Bayazid xoş mənzərədi,
Tülək, tərlana bərədi,
Qayadı, dağdı, dərədi,
Qışdı Bayazid yolları.
İstərəm ər bağrı yaran,
Qanlı meydanlarda duran,
Duman, çovğun, soyuq, boran,
Qışdı Bayazid yolları.
Koroğluyam hour-hour,
Açma qanlı yaram sour,
Ordu qırdım beş yüz kour,
Leşdi Bayazid yolları.
Xan Eyvaz, Halaypozan, Toxmaqvuran Koroğluynan, dəlilərnən əl
verib ayrıldılar. Bayazidə tərəf yola düşdülər. Atlar qanad açdılar, dağ
keçdilər, dərə keçdilər, hər yerdən keçib gəldilər, bir axşam Bayazidə
çatdılar.
Bunlar çatmaqda olsun, sənə deyim Xəlil paşadan. Xəlil paşanın
bir bağı var idi ki, quş quşluğu ilə səkə bilməzdi bu bağda. Paşa əl
ceyranlarını saxladırdı. Eyvaz yoldaşları ilə bərabər atını sürüb bağa
girdi. Atlardan düşdülər. Əl ceyranlarını qırıb yüklərini tutdular. Elə
ki, yükləri hazır oldu, Eyvaz dedi:
– Yorulmuşuq, gəlin bir az dincələk, sonra gedərik.
Hərəsi bir yanda uzandı. Eyvazı o saat yuxu apardı, amma yoldaşları
yatmayıb keşik çəkirdilər. Sabaha yaxın bağban bağı yoxlamağa
gəldi. Gördü bağda bir salamat ağac qalmayıb, atlar basıb qırıb. Qaldı
məhəttəl ki, bu nədi? Bu atlar kimindi? Bu tərəfə baxanda gördü əl
ceyranları da leş-leşə verilib. Baxdı ki, yox, bu elə belə deyil. Deysən
bağa adam girib. O tərəf, bu tərəfi gəzib bir də gördü ki, bir ağacın
dibində üç nəfər Rustam Zal kimi iyid var, amma bunların ikisi oyaqdı,
biri yatıb. Bağban dəliləri görən kimi dəlilər də bağbanı gördülər.
Halaypozan istədi ki, bağbanı tutsun, bağban durub qaçdı. Bu zaman
Halaypozan özünü Eyvaza yetirib görək nə dedi:
Qoşun çəkib dörd yanımız alarlar,
Bu xabi qəflətdən ayıl, Eyvaz xan!
Bizi tutub o zindana salarlar,
İyid olmaz buna qayıl, Eyvaz xan!
Sənə ərz eyləyim sözün düzünü,
Qəbul etmə müxənnətin sözünü,
Göstər camalını, qəmər üzünü,
Gün kimi aləmə yayıl, Eyvaz xan!
İnsafdımı Halaypozan tutula,
Qulac qollar dal gərdəndə qatıla,
Qul adına Bayaziddə satıla,
Dəlilər sərdarı sayıl, Eyvaz xan!
Bağban işi belə görəndə yavaşca gəlib bağın qapısından çıxıb
götürüldü, Halaypozan şaqqıltıya dönüb qapıya tərəf baxanda gördü
bağbandı. İstədi durub tutsun, bağban bayax ha gözdən itdi. Halaypozan
bir də Eyvazı səslədi ki:
– Eyvaz, Xəlil paşanın bağbanı bizi gördü, xəbərə qaçdı. İndi qoşun
yeriyər, bizi tutarlar. Durun qaçaq.
Eyvaz dedi:
– Buradan davasız getsək bizim Bayazidə gəlməyimizə heç kim
inanmaz. Bir də vuruşmamış qaçsaq öz adımızı, Koroğlunun adını batırarıq.
Deyərlər Koroğlunun üç dəlisi gəlib Xəlil paşanın bağında ceyran
oğurlayıb qaçıblar. Qoyun gözləyək, qoşun gəlsin vuruşaq. İyidlik göstərək,
Koroğlunun yanına üzüağ gedək.
Halaypozan, Toxmaqvuran ha elədilər ki, getsinlər, Eyvaz razı
olmadı. Axırda onlar da durub qoşunun gəlməyini gözlədilər.
O tərəfdən bağban, o necə deyəllər, bir əlində imanı, bir əlində
tumanı, özünü Xəlil paşaya yetirib əhvalatı başdan-ayağa ona söylədi.
Xəlil paşa hökm elədi, qoşun atlanıb bağın dörd tərəfini kəsdi. Eyvaz,
Halaypozan, Toxmaqvuran öz atlarını mindilər, qılınclarını çəkib Xəlil
paşanın qoşununa cumdular. Dava başladı, ara qarışdı. Koroğlunun
dəliləri şir kimi qızdılar. Qoşunu qatım-qatım qatladılar. Ancaq nə
qədər hər tərəfdən hücum etdilərsə dəlilərə bata bilmədilər.
Dəlilər şir kimi dava eləməkdə olsunlar, bu tayda qoşun böyükləri
qalmışdılar mat-məhəttəl. Nə qədər qoşun var idi hamısını tökmüşdülər
ora. Amma gəl ki, qoşun hamısı bu üçcə dəlinin əlində aciz
qalmışdı. Onları tuta bilmirdilər ki, bilmirdilər. Eyvaz bir tərəfdən,
Halaypozan bir tərəfdən, Toxmaqvuran da bir tərəfdən qoşunu qırıb
çıxmışdılar başa. Axırda qoşun böyükləri məsləhətləşib belə bir fikrə
gəldilər ki, bunlara bir şey eləmək olmayacaq, bunların atlarını vuraq
ki, piyada qalsınlar, bəlkə onda tuta bilək.
Qoşun böyüklərinin əmrinə görə yay-oxları işə salıb dəlilərin atlarını
vurdular. Elə ki, dəlilər piyada qaldılar, qoşun bir tərəfdən hücum
eləyib onları arakəsməyə salıb təklədilər. Dəlilər yenə də davadan əl
çəkmədilər.
Hərəsi bir dəstəni qabağına salmışdı, qırırdı. Tay bir-birlərindən
xəbərləri yox idi. Eyvaz bir ağır dəstənin arasında vuruşurdu. Qoşunu
pencər kimi biçib yerə tökürdü. Çalışırdı ki, özünü yoldaşlarına yetirsin.
O, şirin davaya məşğul ikən ayağı ilişib yıxıldı, qoşun onun üstünü
aldı. Tutub qollarını bağladılar. Halaypozanla Toxmaqvuran elə ki,
dəlilərin sərdarı Eyvazı tutulmuş gördülər, əlləri boşaldı, istər-istəməz
təslim oldular. Xəlil paşa dəlilərin bazburutuna baxıb mat qalmışdı.
Üzünü onlara tutub dedi:
– Deyin görüm kimsiniz? Nə cürətlə mənim ceyranlarımı qırdınız?
Xəlil paşanın cavabında Eyvaz dedi:
– Biz Koroğlunun dəlilərindənik.
Xəlil paşa onların Koroğlu dəliləri olduğunu bilcək hökm elədi,
dəlilərin boyunlarını vursunlar. Vəzir, vəkil torpağa düşüb dedilər:
– Paşa sağ olsun, bunların boyunlarını vurmaq asandı, amma Koroğlunun
cavabını vermək çətindi. Ona şahlara, xotkarlara qan udduran,
bəylərə, paşalara tük saldıran, tacirləri soyan, yolları kəsən, bərələr
pusan qoç Koroğlu deyərlər. Heç kəsdə qisasını qoymaz. Bizim
bunları öldürməyimizi bilsə, dəliləri töküb, hamımızı qırar. Sən bizim
sözümüzü eşit, bunları hələlik zindana saldır. Dəlilərin tutulmasını
Koroğlu bilsə dallarınca gələcək. Bacarırsan onda Koroğlunun özünü
tutdur, öldür. Canımız qurtarsın. Xotkar da sənə böyük ənamlar versin.
Sonra bunları qırdırmaq asandır.

(II hissə)