Koroğlu - Koroğlu dastanı/Həmzənin Qıratı aparması (I hissə)

Bolu bəyin başına gələn iş bütün paşaları, xanları, bəyləri qorxuya salmışdı. Ta elə ki, gecələr yata bilmirdilər. 

Qoç Koroğlunun adı gələndə qorxudan siçan deşiyi axtarırdılar ki, gizlənsinlər.

Xotkar özü də qorxuya düşmüşdü. Odu ki, yenə bütün paşalara namə göndərmişdi ki, kim Koroğlunu tutsa, ya öldürsə onu dünya malından qani eyləyəcək, özünü də böyük mənsəbə çatdıracaq.

Toqatlı Mahmud paşa xotkarın bu naməsini alıb oxuyandan sonra, bir məclis qurdurdu, vəzirləri, vəkilləri, bəyləri, xanları, tacirləri o məclisə çağırtdı. Adamlar cəm olanda Mahmud paşa üzünü onlara tutub dedi:

– Koroğlu getdikcə günü-gündən tuğyan eləyir. Belə getsə çox
çəkməz ki, bizi də Camal paşanın gününə salıb yerimizdə turp əkəcək.
Sizi buraya cəm eləməkdə məqsədim budu ki, deyin görək necə
eləyək ki, bu bəlanı başımızdan dəf eləyək.
Vəzirlər, vəkillər dedilər:
– Paşa sağ olsun, Koroğlunun nə ki hünəri var, hamısı Qıratdadı.
Gərək Qıratı ələ keçirək.
Paşa dedi:
– Qıratı ondan necə almaq olar?
Vəzir dedi:
– Nəmər, pul, mal versəniz bəlkə özünə umudu gələnlərdən biri
gedib Koroğlunun Qıratını gətirə bilə.
Mahmud paşa dedi:
– Mənim yurduma, yuvama sahib olan, gözümün ağı, qarası bir
qızım var. Hər kim gedib Çənlibeldən Koroğlunun Qıratını gətirsə,
qızım Dona xatunu ona verib, özünü də dünya malından qəni edərəm.
Mahmud paşa bunu deyib, bir cam şərab doldurub əlinə aldı, üzünü
məclisdəkilərə tutub ucadan bir də dedi:
– Kimin özünə gümanı gəlir ayağa dursun, alsın bu şərabı içsin,
getsin Koroğlunun Qıratını gətirsin.
Məclis əhli hamısı başını aşağı tikdi. Cıqqırtısını çıxardan olmadı.
Mahmud paşa bir də dedi. Yenə səs çıxardan olmadı. Məclisin alt tərəfində
Həmzə adlı sayılmayan, urvat olunmayan bir keçəl oturmuşdu.
Ayağa qalxıb dedi:
– Paşa sağ olsun, əyər razı olub vədənizə doğru çıxsanız, mən
gedərəm, Koroğlunun Qıratını gətirərəm.
Keçəl Həmzə bu sözü deyəndə məclisdəki adamlar çaxnaşıb birbirinə
dəydilər. Hamı keçəldəki bu cürətə mat-məhəttəl qaldı. Mahmud
paşanın qızı Dona xatun pəncərənin ağzında durub buna qulaq
asırdı. Gülüb özü-özünə dedi:
– Mən ölüm, qoç Koroğlunun Qıratını gətirənə bir bax. Gedib
başının keçəlinin dərdini çəkmir, gör nə qələtlər eləyir.
– Mahmud paşa sözünü bir də təkrar elədi. Yenə də keçəl Həmzədən
savayı gedirəm deyən olmadı. Mahmud paşa axırda çarəsiz qalıb
razı oldu. Keçəl Həmzə irəli yeridi, aldı şərabı içdi, dedi:
Mahmud paşa, mənə bir ay vədə ver. Koroğlunun Qıratını gətirə
bilmədim, heç, gətirə bildim, onda sözümüz sözdü.
Mahmud paşa dedi:
– Get, gətirə bilsən Dona xatun sənindi.
Keçəl Həmzə ordan çıxıb, evlərinə gəldi. Bir parça çörək götürüb
bir dəsmal ilə belinə bağlayıb yola düşdü. Pay-piyada, günə bir mənzil
neçə gündən sonra xəbər ala-ala gəlib Çənlibelə çıxdı.
Keçəl Həmzə gəlməkdə olsun, sənə kimdən xəbər verim, Koroğludan.
Koroğlu bir qayanın başında durub yola baxırdı. Gördü ki, bir adam
budu üz qoyub Çənlibelə gəlir. O qədər gözlədi ki, keçəl Həmzə
gəldi, yetişdi. Koroğlu qayadan enib, onu qabaqladı ki:
– Oğul, nəçisən? Haradan gəlib, haraya gelirsən?
Keçəl Həmzə dedi:
– İlxıçıyam. Paşanın atına gedirdim. Yeddi il ona at otardım, axırda
haqqımı da verməyib, qapısından qovaladı. İndi Çənlibeldə səni deyib
gəlmişəm. Əl mənim, ətək sənin, gərək məni dolandırasan.
Koroğlu keçəl Həmzəni götürüb Çənlibelə gəldi. Dəlilər Həmzəni
görüb dedilər:
– Ay Koroğlu, bunu haradan tapıb gətirdin! Keçəllər fəndgir
olurlar. Bunun gözləri üçtəpə sağsağanının gözləri kimi qayır-qayır
qaynayır. Heç əməlli adama oxşamır. Rədd elə, getsin.
Xanımlar da dəlilərin sözlərini təsdiqlədilər.
Koroğlu xanımları, dəliləri bir təhər sakit eləyib, dedi:
– Görürsünüz yazığın birisidi. Sizə nə eləyəcək. Qoyun süfrəmizin
qırıq-quruğundan yeyib, qapıda, bacada dolansın.
Keçəl Həmzə qırıx-quruxdan yeyib, qapı-bacanı süpürürdü.
Xanımlar, dəlilər nəyə buyururdularsa gedirdi. Getdiyi işi də yaxşı yarıdırdı.
Belə zirəkliyinə görə dəlilərin, xanımların yanında keçəl Həmzənin
hörməti artdı.
Koroğlu keçəl Həmzənin diribaşlığını görüb, onun adını dəyişdirib
Kaloğlan qoydu.
Günlərin bir günü Koroğlu keçəl Həmzəni yanına çağırıb soruşdu:
– Kaloğlan, ata muğayat ola bilərsənmi?
Keçəl Həmzə dedi:
– Əlimdən gələr, yaxşı baxa bilərəm.
Töylədə bir yük yabısı var idi. O qədər yükləmişdilər ki, sümükləri
çıxmışdı. Koroğlu ona baxmağı keçəl Həmzəyə tapşırdı. Keçəl
Həmzə yabıya muğayat olmağa başladı.
Axşam tumarlayır, səhər tumarlayır, yabıya bir can yandırırdı ki,
gəl görəsən.
Dəlilərin gözlərini oğurlayıb, töylədəki o biri atların otundan,
arpasından götürüb yabının qabağına tökürdü. Yabı elə kökəlmişdi ki,
dərisinə sığmırdı. Bir gün Koroğlu töyləyə atların yanına gəlmişdi.
Yabıya baxıb mat-məhəttəl qaldı, dedi:
– Ay Kaloğlan, sən ata yaxşı muğayat olurmuşsan. İndi ki, belə ata
baxmaq əlindən gəlirdi, niyə məndən gizlədirdin? Afərin sənə!
Keçəl Həmzə çox hörmətə minmişdi. Hansı işə buyururdular
yarıdırdı, hansı ata muğayat olmağı tapşırırdılar, beş gündə dərisinə
sığmaz eləyirdi. Axırda Koroğlu Dürata bağmağı keçəl Həmzəyə tapşırdı.
Bu işə xanımlar, dəlilər razı olmadılarsa da, Koroğlu onlara qulaq
asmadı. Keçəl Həmzə bir neçə gün Dürata çox yaxşı baxdı. Elə ki, bir
neçə gün keçdi, atın arpasını xırpadan kəsdi. Dürat başladı arıqlamağa.
Koroğlu işi belə görüb bir gün Həmzədən soruşdu:
– Ay Kaloğlan, bu at niyə belə günü-gündən dala gedir? Olmaya
yaxşı baxmırsan?
Keçəl Həmzə dedi:
– Mən əlimdən gələni eləyirəm, amma at gecə-gündüz içəridə
başından axura bağlı, ayaxları da buxovlu. Eşik üzü görmür, çox güman
ki, ondan sınıxdır.
Qırat ilə Dürat bir töylədə bağlanırdı. Atların ikisinin də ayağında
buxov var idi. Özləri də ayrı-ayrı açarlarla açılırdı. Koroğlu çıxartdı Düratın
açarını keçəl Həmzəyə verdi. Xanımlar, dəlilər bunu eşidib dedilər:
– Ay Koroğlu, sən nə eləyirsən? Tanımadığın, bilmədiyin bir
adama etibar eləyib Düratın buxov açarını verirsən?
Koroğlu yenə də xanımları, dəliləri sakit elədi ki, qorxmayın, heç
zad olmaz. Keçəl Həmzə bir neçə gündə Düratı dərisinə sığmaz elədi.
Keçəl Həmzə buraya gələni az qalmışdı ki, bir ay olsun. Onun
Mahmud paşaya verdiyi vədə tamam olurdu. Keçəl Həmzə gecələrin
birində ayağa qalxıb öz-özünə dedi: – Mən bir il də burada qalsam
Koroğlu Qıratın nə mehtərliyini, nə də buxovunun açarını mənə verməyəcək.
Toqat şəhərində nə tanıyırlar ki, Qırat hansıdı, Dürat hansıdı.
Elə bunu aparım, paşanı aldadım, qızı alım, beş gün bu dünyada
kef çəkim.
Keçəl Həmzə bunu deyib, gecə xəlvətcə Düratı mindi. Asta qaçan
namərddi, birbaş qaçdı. Sabah açıldı, mehtərlər yerlərindən qalxıb,
atlara arpa-saman vermək üçün töyləyə gəldilər. Gördülər ki, nə Dürat
var, nə də keçəl Həmzə. Başı lovlu Koroğlunun yanına gəlib dedilər:
– Nə Dürat var, nə də keçəl Həmzə.
Dəlilər çaxnaşıb bir-birinə dəydilər. Xanımlar da bir yandan düşdülər
Koroğlunun üstünə, başladılar onu məzəmmətləməyə. Taxsırkar
olduğundan Koroğlu nə dəlilərin, nə də xanımların töhmətinə dinmədi.
Kiriyib qaldı. Amma dəlilər sakit olmayıb deyirdilər:
– Biz sənə demədikmi, tanımadığın adama etibar eləyib atı tapşırma.
İyidin atını apardılar ya arvadını, ikisi də namusdan sayılır. Bizim
qorxumuzdan quş quşluğu ilə Çardaxlı Çənlibelin həndəvərinə gələ
bilmir. Qoç Koroğlunun, Çənlibelin, dəlilərin adı gələndə paşalar,
bəylər tir-tir titrəyir. Bir keçəl gədənin birisi gəlib buradan at aparsın.
İndi bu xəbər ətrafa yayılacaq, düşmənlər üstümüzə ayaq alacaq. Özün
öz əlinlə elə iş elədin ki, aləm yığılsaydı, eləyə bilməzdi. İndi de
görüm Düratı haradan tapacaqsan, necə gətirəcəksən?
Koroğlu dedi:
– Dürat gedib, Qırat durur, minib gedib tapıb gətirərəm. Az məni
məzəmmət eləyin.
Koroğlunun hirsi tutanda yanına gedib onu dindirmək olmazdı.
Deyirlər ki, belə vaxtlarda bir üzü üstə, iki-üç gün yatardı, acığı soyuyardı.
İndi də ki, Koroğlunun hirsindən, qəzəbindən tay danışma,
gözləri qanla dolmuşdu. Acığından az qalırdı dəmir gəmirsin. Necə ki,
üzü üstə düşdü düz iki gün-iki gecə ac-susuz yatdı. Üçüncü gün yuxudan
ayılıb, Eyvazı səsləyib tapşırdı ki, bir ayrılıq məclisi qursun.
Eyvaz məclis qurdu. Təkcə Koroğluya yeddi batman düyünün plovunu,
yeddi qoyun şaqqası, yeddi tuluq şərab hazırlatdı. Yedilər, içdilər,
Koroğlu bığlarını eşdi, qulaqlarının dalında burdu. Altdan geyinib
üstdən qıfıllandı, üstdən geyinib altdan qıfıllandı, axırıncı badəni bığlarının
altından ötürüb ayağa qalxdı. Qıratı ifçin yəhərləyib, qabağına
çəkdilər. Xanımlarla, dəlilərlə halallaşıb sıçradı Qıratın belinə mindi.
Düratın üç günd getdiyi yolu Qırat bir gündə gedirdi. Koroğlunun elə
bircə Qırata mindiyi göründü. At elə bil ki, quş kimi qanad açdı.
Dağları, daşları düz elədi, ildırım kimi çaxıb gözdən itdi. Qıratın nallarından
qığılcım qalxırdı. Yolu başına götürmüşdü. Elə gedirdi ki, elə
bil bir ox idi kamandan qurtarmışdı, süzürdü.
Koroğlu getməkdə olsun, o tərəfdən keçəl Həmzə də üç gün, üç
gecə idi ki, canının qorxusundan bir yerdə düşüb dincəlməyib at sürürdü.
Yolun üstündə Qırx dəyirmanlar deyilən bir yer var idi. Oraya çatmağa
az qalmışdı ki, Həmzə dönüb geri baxdı ki, yolda toz-dumana qarışıb,
duman toza. Bir də diqqət eləyəndə gördü budu Koroğlu Qıratın üstündə
elə gəlir, elə gəlir ki, ley kimi. Keçəl Həmzənin tüpürcəyi ağzında
qurudu. Ha udqundu gördü yox, ağzının suyunu uda bilmir. Çünki öz
işini bilirdi. Bilirdi ki, Koroğlu yetişən kimi onunkunu ona verəcək.
Düratı qamçılayıb, özünü tez qırx dəyirmanların qapısına saldı. Atdan
düşdü, atı dəyirmanın qapısındakı dirəyə bağlayıb tələsik çağırdı:
– Ay dəyirmançı, bir tez eşiyə çıx!
Dəyirmançı tez eşiyə çıxıb soruşdu:
– Qardaş, nə istəyirsən?
Həmzə dedi:
– Bax o yol ilə gələn qoç Koroğludu, Çənlibeldən gəlir. İlxısına
qotur düşüb, dəyirmançı beyni axtarır ki, atlarını qoturdan qurtarsın.
Tez başına çara tap. Yetişsə ömrünü tamam eləyəcək.
Dəyirmançı dili tutar-tutmaz dedi:
– Ay qadan alım, bəs mən nə eləyim? Onun əlindən necə qurtarım?
Həmzə dedi:
– Soyun paltarını mənə ver, mən geyim, mənim də paltarımı sən
gey, get dəyirmanın donuzluğunda gizlən. Mən Koroğlunun ağzını
yana sala bilsəm salmışam, yox sala bilməsəm onda qoy məni öldürsün,
sən yazıqsan.
Dəyirmançı tez paltarını çıxardı, ona verdi, Həmzə də paltarını dəyirmançıya
verdi. Dəyirmançı qaçıb donuzluğa girdi. Həmzə dəyirmançının
paltarını geyinib dəyirmanın içinə girdi. Özünü guppadan unluğun
içinə salıb üzünü-gözünü o ki var una buladı, un kürəyini də əlinə alıb,
unluğun qabağında dayandı. O tərəfdən Koroğlu özünü alıcı quş kimi
dəyirmanın qapısına yetirib çığırıb dedi:
– Ay dəyirmançı, tez gəl bu atı tut!
Keçəl Həmzə dəiyrmançı paltarında qapıya çıxıb dedi:
– Nə buyurursan?
Koroğlu dedi:
– İndicə mənim qabağımca buraya gələn atlı necə oldu?
Keçəl Həmzə dedi:
– Odu, içəridə dəyirmanın donuzluğuna girib gizlənib.
Koroğlu tez atdan düşdü. Qıratı Həmzənin yedəyinə verib özü
dəyirmana girdi. Ağzını donuzluğa tutub dedi:
– Əyə, ay keçəl, belə çıx!
Dəyirmançı daha da qorxub dedi:
– Haraya çıxım? Mənim sənin ilxının qoturuna dərman olası
beynim yoxdu. Ölsəm də çıxmaram.
Koroğlu dedi:
– Əyə, ay keçəl, qotur nədi, beyin nədi, belə çıx səninlə işim
çoxdu.
Koroğlu gördü ki, dəyirmançı öz xoşuna donuzluqdan çıxmaq
istəmir, irəli yeridi. Dəyirmançı qorxub çəkildi. Koroğlu bir az da irəli
yeridi. Dəyirmançı yenə də o tərəfə çəkildi. Birdən dəyirmançının
başı dəyirmanın pərinə keçdi. Pər yazıq dəyirmançını bircə dəqiqədə
öldürdü. Koroğlu irəli yeriyib gördü ki, keçəl Həmzə nə gəzir, ölən
dəyirmançıdı.
Keçəl Həmzə Çənlibeldə Dürata baxdığı zaman Qıratın da yanyörəsinə
hərlənib özünə mehriban eləmişdi. Bir də Qıratın belə bir
xasiyyəti var idi ki, Koroğlu onun yüyənini kimə tapşırsaydı, ona
üzəngi verərdi. Odu ki, Koroğlunun başı içəridə dəyirmançıya məşğul
olanda keçəl Həmzə Qıratı mindi. Koroğlu dəyirmandan çıxıb baxdı
ki, keçəl Həmzə Qıratın belində, özü də dəyirmandan bir az aralı
durub hərdən bir də atı qamçı ilə vurub incidir. Koroğlu indi başa
düşdü ki, keçəl Həmzə onu aldadıb. Bir qəzəbləndi, Misri qılıncı çəkib
hücum eləmək istədi. Ancaq baxdı ki, bundan bir fayda olmayacaq.
Bilmədi ki, nə eləsin. Bir də baxdı ki, insafsız həm də Qırata elə bir
qamçı vurdu ki, az qaldı od çıxsın. Ürəyi yanıb aldı, görək nə dedi:
Canım Həmzə, gözüm Həmzə!..
Həmzə, incitmə Qıratı!..
Budu sənə sözüm Həmzə,
Həmzə, incitmə Qıratı!..
Qıratdı mənim dirəyim,
Əriyər, qalmaz ürəyim.
Sən olasan duz çörəyim,
Həmzə, incitmə Qıratı!..
Eşidər paşalar, bəylər,
Şadlıq xəbərini söylər,
Koroğlu iltimas eylər,
Həmzə, incitmə Qıratı!
Keçəl Həmzə dedi:
– Koroğlu, elə adın var imiş. Bir ay süfrənin qırıq-quruğundan
yedim, indi onu da dilinə gətirdin, başıma çaldın. Özün karvanlar soyursan,
mal-dövlət alırsan, indi bir at nədi ki, ondan ötəri bu qədər yalvarır,
yaxarır, yanıb hayıfsılanırsan?
Koroğlu dedi:
– Mən ondan ötəri hayıfsılanmıram. Ona yanıram ki, sən Qıratı
aparıb saxlayan, minən deyilsən. Gəl atı özümə sat. Bunu eləməsən
əylən, onda Qıratın qiymətini deyim, allanıb ucuz satma!
Aldı Koroğlu:
Əylən, deyim Qıratın qiymətini,
Səksən min sərkərdə mala da vermə!
Səksən min ağ tüklü qəmər öyəcə,
Səksən min xəzinə pula da vermə!
Səksən min ilxıya, səksən min ata,
Səksən min mahaldan gələn barata,
Səksən min kotana, səksən min cütə,
Səksən min kotanlı kala da vermə!
Koroğlu dövlətin endirsin düzə,
Say götür hamısın səksən min yüzə.
Səksən min gəlinə, səksən min qıza,
Səksən min ərgənə, dula da vermə!
Keçəl Həmzə dedi:
– Koroğlu, arxayın ol, qiymətinə sataram.
Koroğlu gördü keçəl Həmzə Qıratı verməyəcək, dedi:
– Barı qulaq as deyim, atı necə saxlamaq lazımdı. Aldı əlüstü,
görək nə dedi:
Həmzə, atı yaxşı saxla,
At iyidin qardaşıdı.
Gündə muğayat ol yoxla,
At iyidin qardaşıdı.
Yaz olanda dağa yollat,
Yay olanda ifçin nallat,
Qış olanda məxmər çullat,
At iyidin qardaşıdı.
Atı sevib bəslə körpə,
Hayqıranda çıxsın sarpa.
Hər yeyəndə qırx tas arpa,
At iyidin qardaşıdı.
Uzaq-uzaq yollarınan,
Belə ipək çullarınan,
Hoqqa yarım nallarınan,
At iyidin qardaşıdı.
Məclis qurdum çoxlarınan,
Dava etdim oxlarınan,
Qara polad mıxlarınan,
At iyidin qardaşıdı.
Sərin-sərin yu suyunan,
Quyruğu bağlı muyunan,
Qoç Koroğlu çox öyünən
At iyidin qardaşıdı.

(II hissə)