İosif Stalin - Stalinlə ixtilal xatirələri/Moskvada iki il

Bakıdan ayrılalı on beŞ gün olurdu. Moskva ətrafına gəlmiŞdik. Harada yerləŞəcəyimizi düŞünürdük. Yəni bir məchulatla qarŞılaŞırdıq. Stalin münasib bir yer müəyyənləŞənəcən vaqonda qalmağı münasib hesab etdi. Bu məqsədlə aŞpazı da vaqonda saxladılar. Bir manevr ilə vaqon əsas yoldan aralanaraq, yan yollardan birinə verildi. Sonra bizi vaqonla birlikdə təmirxanalardan birinə apardılar. Gecəni orada keçirdik. Səhər tezdən çəkic zərbələri bizi yuxudan oyatdı. Demə, vaqonumuz təmir edilirmiŞ. Üç gün bu Şəraitdə yaŞadıq. Dördüncü gün Berzanovski Davidovu göndərib, bizi öz evinə apardı. Burada, Davidovun da olduğu mənzildə bizə bir otaq ayrılmıŞdı. Bu, Stalinsayağı bir iŞ idi; həm hörmət göstərilmiŞ, öz katibinin mənzilində bizə bir otaq ayrılmıŞ, həm də bütün hərəkətlərimiz daimi bir nəzarət altına alınmıŞ olurdu. Göz dustağı elə bu qədər olur.

Hərbi kommunizm dövrünün Moskvası

Iqamətgahımız müəyyən olunduqdan sonra zəruri formal iŞlər görülmüŞ, bizə “Raboçaya knijka” - “IŞçi dəftəri” deyilən bir Şəhadətnamə verilmiŞdi. Bu dəftər sayəsində biz ümumi yemək yerlərindən birinə qeyd olunur, oradan Şorba ala bilirdik. Aldığımız bu Şorbanın Bakının “Osobı otdel” deyilən həbsxanasında aldığımız Şorbadan fərqi yox idi. Onun qədər bir bulanıq suya bənzər və eyni qoxunu verərdi. Bu bulaŞıq suyu almaq üçün sıraya durur, qapıdan içəri girərkən bir dəmir boŞqabla bir qaŞıq alır, böyük bir səbir və itaətlə ta böyük qazanın baŞında duran Şorbaçıya qədər gəlirdik. Itaətlə uzadılan boŞqaba bir çömçə Şorba tökülüncə, sıradakı yerimizi eyni itaətlə gözləyən bir baŞqasına tərk edərdik. Bu mərasim günorta vaxtı hər gün təkrar olunurdu. Səhər və axŞam yeməklərini isə hamı kimi biz də öz imkanlarımızla hazırlamaq məcburiyyətində idik. Bu məqsədlə bəzən ərzaq mərkəzlərindən alına bilən təyinatdan, bəzən də çox sıx bir təqib altında olan qara bazardan istifadə edə bilirdik. Moskvanı ilk dəfə 1917-ci ilin mayında görmüŞdüm. Bu dəfəki isə Moskvaya ikinci gəliŞim idi. O zaman beŞ-on gün üçün Rusiyada müsəlman-türk ellərinin ən yaxın tarixində mühüm bir yeri olan Müsəlman qurultayında iŞtirak üçün gəlmiŞ olduğumdan, bu qurultayın müzakirələrinə dalmıŞ, Şəhəri görmək fürsəti çox da tapa bilməmiŞdim. Indi isə vaxtımız boldur. Moskvada qalmağı bizim üçün daha münasib görmüŞdülər. Ortodoks kilsəsinin sitayiŞinə nail olan əski Moskof çarlarının paytaxtında indi hər cür din və məbədləri inkar edən kommunist inqilabının liderləri hökmrandır. iəhərin hər tərəfində ilk gözə çarpan Şey bu liderlərə aid olan fotoqrafiyalardır. Bunlar arasında Lenin və Trotskinin fotoqrafiyaları birinci sırada gəlir. Qəzetdəki məqalələr, xalqa xitab edən nitqlər, müxtəlif nəŞriyyatlarda çap olunan kliŞelər də ilk sırada bu iki liderə aiddir. Bunlardan sonra Zinovyev, Kamenev, Çiçerin, Radek, Tomski, Lunaçarski, Ioffe, Frunze və sairə kimi Şəxsiyyətlərin isim və fotoqrafiyalarına rast gəlmək olur. Adı az çəkilən, hələ fotoqrafiyasına adətən heç yerdə təsadüf olunmayan birisi varsa, o da Stalindir. Partiyanın baŞ katibi, Rabkin deyilən fəhlə-kəndli müfəttiŞi camaat arasında adətən tanınmır. Hələ tamamilə təŞəkkül etməmiŞ olan Millətlər Komissarlığından (Narkomnats) heç kimin xəbəri yoxdur. Ilk günlərdə hamının kiçik və adi gördüyü bu üç müəssisənin irəlidə bütün rəqiblərini ortadan qaldırmaq üçün MüdhiŞ Ivanı örnək bir hökmdar deyə idealizə edən Stalinə diktatorluğunu təsisdə çox yaramıŞ olduğunu hadisələr bizə göstərmiŞdir. Ölümündən bir neçə il əvvəl qocaman büstünü Himalay dağlarında bir qüllənin baŞına qoydurub, oradan idarə etdiyi Yevraziyanın geniŞ sahələrinə qürurla baxan və istisnasız həyatın hər sahəsində öz damğasını görməkdən zövq alan Stalin o günlərdə kölgədə qalmağı, Lenindən sonra bütün hakimiyyəti ələ keçirmək taktikası baxımından anlaŞılan, zəruri iŞ hesab etmiŞdi.

Üzdən də çirkindir

1920-ci ildə Stalinin Moskva mühitində nə kimi bir Şöhrətə malik olduğunu xarakterizə edən bir təsadüfü burada göstərmək istəyirəm. Moskva küçələrində gəzərkən əvvəllər tanıdığım bir fəhləyə rast gəldim. Bu hələ 1904-cü ildə Bakıda tanıŞ olduğum Peterburjest adlı ziyalı bir fəhlə idi. Bakıda bolŞevik fraksiyasına mənsub bir sosial-demokrat idi. Bakı fəhlələri arasında nüfuzu vardı. Xeyirxah və fədakarlığı ilə tanınmıŞ bir adamdı. Peterburjest görüŞdüyümüzə çox məmnun oldu. Bizi dərhal evinə apardı; evli imiŞ; bir çay düzəltdirib, bizi qonaq etdi. Mənim Bakıda tutulmağım və Pankratovun sədrliyi ilə bir komissiya tərəfindən istintaq edilməyimin təfsilatını bilirdi. Bunu elə həmin komissiya üzvlərindən Moskvaya gəlmiŞ olan birisindən öyrənmiŞdi. Həmin adamın anlatdığına görə mənim günlərim sayılmıŞ imiŞ. Haqqımda Moskvaya verilən raportda edamım tələb olunurmuŞ. Fəqət oraya “Stalin yoldaŞ gəlincəyə qədər saxlayın”, - deyə teleqram vurulubmuŞ... Peterburjets bizə bu surətlə “keçmiŞ olsun” dedikdən sonra “Oktyabr” inqilabından keçən dövr ərzində yaranmıŞ vəziyyəti təhlil etməyə baŞladı. Özünün Lenin ilə arabir görüŞdüyünü dedi: “Lenin yoldaŞ, - dedi, - rəsmi hökumət və partiya müəssisələri xaricində, iŞlərdən Şəxsən məlumat almaq üçün inandığı köhnə dostlarından bəzilərinə müŞahidə eləmək - izləmək vəzifəsi tapŞırırmıŞ. Peterburjets də Leninin “göz”lərindən biri imiŞ. O bu “göz”lük vəzifəsini qərəzsiz surətdə ifa edərək Lenin yoldaŞı daima məlumatla təmin edir; hərbi kommunizm rejiminin dəyiŞdirilməsinin lüzumunu daima ona deyirmiŞ. Birisi çıxıb fəhlələrə “inqilabdan əvvəlki vəziyyəti sizə təmin edərik, bir Şərtlə ki, bir daha tətil etməyin, deyirsə, bunlar bunu özlərinə böyük hörmət hesab edirlər”, - deyə Leninə xalq arasındakı əhval-ruhiyyəni çatdırırdı. Peterburjets də ümidsizliyə düŞərək “nə edək?” - soruŞan gənclərə “Plexanova qayıtmalı” deyə cavab verirmiŞ (Plexanov rus menŞeviklərinin tanınmıŞ lideri idi). Peterburjets əvvəldən yaxŞı tanıdığı Bakının inqilabdan sonrakı əhvalı ilə maraqlanırdı. Inqilabın - oranın məiŞətində nə kimi təbəddülat gətirdiyini soruŞur, ona lazım olan izahatı verirdik. Söhbət dönüb-dolaŞıb yoldaŞ Stalinin üstünə gəldi. Bizim müsahib: - O, - dedi, - xoŞniyyətli bir inqilabçı deyildir. Onun üçün baŞlıcası ideya deyil, sadəcə, hakimiyyətdir. O, idealist sosialistlərdən çox, dəliqanlı terroristlərə istinad etmək istər. BolŞevik inqilabını cığırından çıxaran bu kimi demaqoqlardır. Görəcəksiniz, o, fəhlə sinfinin baŞına bəla olacaqdır. Nə cahpərəst, nə intriqan, nə qorxunc adamdır o, bilməzsiniz. Stalinə görə bombaçı olmayan birisi həqiqi revolyusioner ola bilməzmiŞ, heç təsadüfi deyil ki, ətrafını bu cür qafqazlılarla doldurmuŞdur. Biz Stalinin hər halda baŞqaları kimi çox da Şöhrət sevən bir adam görünüŞündə olmadığına, xüsusi həyatında təvazökar davrandığına, fotoqrafiyalarının belə digər komissarlar kimi heç bir yerdə görünmədiyinə iŞarə edincə, o, əlilə baŞı üzərindən bir jest edərək: - Eh... - dedi. - Ona görə ki, kifirdir.

Bir cüt ayaqqabının verdiyi zövq

Moskvaya payızda gəlmiŞdik. QıŞ üçün yaxŞı da tədarüklü deyildik. Hələ mənim ayaqlarım demək olar yalın idi. Yayda Azərbaycan dağlarında daŞıdığım “çust” deyilən incə bir ayaqqabı daŞıyırdım. Günlər keçir, havalar soyuyurdu. Moskvanın sərt qıŞ günləri yaxınlaŞırdı. “Hərbi kommunizmin” Şiddətli günlərində ayağa bir ayaqqabı tapmaq imkansızdı. Bir ayaqqabı üçün müraciət, xahiŞ etmək isə heç ağlıma belə gəlməzdi. Bu kimi əskikliyə dözəcək, düŞdüyümüz Şəraitdə görülməsi mümkün olacaq iŞlərlə məŞğul olacaqdıq. “Rumyansev muzeyi” deyilən Moskvanın əski mədəni müəssisəsi yaŞadığımız evin yerləŞdiyi məhəllədə idi. Burada müəzzəm bir kitabxana vardı. Oraya getməyə qərar verdim. Azərbaycan tarixi və müxtəlif mövzular üzərində araŞdırmalar aparırdım. Yarıac, yarıçılpaq bir vəziyyətdə hər Şeyi unutmuŞ, kitablara dalmıŞdım. QıŞ qar təpələri və dondurucu havası ilə bərabər gəldi. Yay çustu ilə günü- gündən kitabxanaya getmək çətinləŞirdi. Bu çətinliyi əvvəl yanımda olan qalın yun corabı geyməklə qarŞıladım; sonra madam Berzanovskinin borc kimi verdiyi keçədən “valenka” dedikləri çəkmə iŞimə yaradı. Fəqət havalar bir az ilıqlaŞıb, qarlar əriməyə baŞlayınca valenka artıq geyilməz oldu. O zaman təkrar Azərbaycandan gətirdiyim çust ilə qalın yun coraba qayıtdım. Fəqət hər gün tədqiqat iŞindən dönüncə bu corabı gözəlcə sıxıb, ocaq baŞında qurutmaq lazım gəlirdi. Nəyin bahasına olursa-olsun bir ayaqqabı tədarük etmək artıq zəruri olmuŞdu. Üstümüzdə qalmıŞ bir qızıl pul var idi. Bununla bəlkə də bir cüt ayaqqabı almaq mümkün idi. Fəqət ayaqqabı haradadır, yoxdur ki alasan. Bu arada amerikalı fəhlələrdən bir hissəsinin Rusiyadakı fəhlələrə dağıtmaq üçün bir gəmi ayaqqabı gəldiyi xəbəri nəŞr edildi. Bir neçə gün sonra bu ayaqqabıların “suxarovka” deyilən bazarda satlığa çıxarılacağını öyrəndik. Bunlardan bir cütünü satın almaq ümidi ilə Məhəmməd Əli ilə birlikdə bazara getdik, üstümüzdəki qızıl istənilən qiymətin əsasını təŞkil etmək üzrə idi, fəqət kifayət deyildi. Əsl dəyər təŞkil edən Şeyləri də buna əlavə etməli idik; bu dəyərli əŞyadan bir neçə iynə, bir az tikiŞ sapı və bir qədər də duz vermək lazımmıŞ, bu “əmtəələr” o dövrün qızıldan da qiymətli valyuta malları idi. Şükür olsun ki, bu “valyuta” mallarından bir qədər var idi; verdik, nəhayət, ayaqqabıları aldıq. Böyük bir sevinc içində evə dönürdük. Mən öndə, Məhəmməd Əli arxada addımlayırdıq. Məhəmməd Əlinin səsini eŞitdim: - Bura bax, bu yürüŞ ancaq bayram hədiyyəsi alan uŞaqlarda olur!

Məhəmməd Əlinin xüsusi qatarı

Moskvada Kommunist Partiyasının 8-ci qurultayı açılırdı. Bu münasibətlə Rusiyanın hər tərəfindən hökumət mərkəzinə nümayəndələr gəlmiŞdi. Qafqazdan da ən məŞhur kommunist liderləri gəlmiŞdilər. Bu arada KronŞtad qiyamı baŞlamıŞ və bu hadisə məmləkətin hər tərəfində diqqətə Şayan təsir buraxmıŞdı. Üsyan az bir vaxtda dərhal yatırılmıŞsa da, Lenin bu hadisədən dərs alaraq “hərbi kommunizm” taktikasını “nep” deyilən yeni iqtisadi siyasət taktikasına çevirmiŞdi. Sovet siyasətində yeni bir dövr təŞkil edəcək bu hadisənin Azərbaycanda nə kimi təsirlər yaratdığını öyrənmək lazım idi; bu münasibətlə alınacaq tədbir və hərəkət xəttinin əsasını doğru olaraq təsbit edə bilmək üçün bu informasiyalara böyük bir ehtiyac var idi. Məhəmməd Əliyə dedim ki: - YoldaŞ Stalinlə görüŞdüyümüz zaman Iran inqilabı haqqındakı xatirələrimdən bəhs etdiyim yadındadır. O, bunlara aid materialları dərhal dönüb, Bakıdan gətirməni istəmiŞdi. Mən iŞi sonraya saxladım. Indi əsl vaxtı gəldi. Qurultay nümayəndələri bu günlərdə Bakıya qayıdırlar; bir yolunu tapıb, onlarla birlikdə Bakıya getsən fəna olmaz, vəziyyəti öyrənmiŞ olarsan. Məhəmməd Əli Iran inqilabı haqqında materialları gətirmək üçün Bakıya gedəcək deyə məsələni Berzanovskiyə açırıq. Məsələ onu da maraqlandırdığından (bazar günü olmasına baxmayaraq, məsələ təcili olduğundan) dərhal telefonla məsələni Stalinə ərz edir. Stalin dərhal “Məhəmməd Əli yola çıxsın” deyə əmr edir. Nümayəndələr bir az sonra, o axŞam yola çıxacaqlarından Berzanovski tələsik büroya qaçır, lazım olan kağızları hazırlayır və xüsusi olaraq qoŞdurduğu komissarlıq xizəyi ilə gələrək bizi də evdən götürür. Birlikdə stansiyaya gəlirik. GecikmiŞik. Nümayəndələri aparan qatar on dəqiqə əvvəl hərəkət edibmiŞ... Indi nə olacaq? - deyə Berzanovski böyük bir qüssə ilə stansiya Şefinə: - Bu necə ola bilər, yoldaŞ Stalin əmr edib, yoldaŞ Məhəmməd Əli bu qatarla gedəcəkdi?.. Stansiya Şefi: - YoldaŞ direktor, üzülməyin, hələ ki, gec deyil, əlacı var. Qatar iki stansiya irəlidə su almaq üçün yarım saata qədər gözləyəcək; xüsusi bir lokomotivlə bir vaqonu elə indi yola salarıq, yoldaŞ onunla gedər, nümayəndə qatarına yetiŞər. Berzanovski: - Bravo, yoldaŞ Şef!.. - deyə dərin bir nəfəs aldı. On dəqiqə sonra “Məhəmməd Əlinin xüsusi qatarı” hərəkət etdi, arxasınca bir də onu gözləsinlər deyə bir teleqram vuruldu. Kontr-revolyusioner müsavatçı Məhəmməd Əlini aralarında Orconikidze, dr. Nəriman Nərimanov, Qorxmazov, Ter-Mikaelyan və sairləri kimi bolŞevik baŞçıları olan 8-ci Kommunist Partiyası nümayəndələrini aparan xüsusi qatar gözləyib durmalıdır; çünki... YoldaŞ Stalinin əmri icra ediləcək!.. Məhəmməd Əli getmiŞ, bir müddət Bakıda qalmıŞ, vəziyyət haqqında dolğun məlumatlarla yüklü olaraq geri dönmüŞ, fəqət səyahətinin “əsl mövzusu olan” materialları tapıb gətirə bilməmiŞdi. Əslində biz xatırlatmadıqca bunları axtaran da yox idi.

Abbasqulu Butırkadan çıxır

Kommunist Partiyası mərkəzi bürosundan Berzanovskiyə telefon edib, Rəsulzadəni dostu Abbasqulu Kazımzadə axtarır deyiblər. Dərhal getdik. Dostumuzu yanımıza gətirdik... İndi üçümüz - mən, Məhəmməd Əli və Abbasqulu - bir otaqda yaşayırıq. Abbasqulu, xatırlayarsınız, Stalinin mənə verdiyi ilk sözə görə Moskvaya bizimlə bərabər gələcəkdi. Son dəmdə ona bu “şərəfi” vermək istəmədilər. Yerli kommunistlərin ona qarşı xüsusi bir nifrəti vardı. İdeoloji mübarizə illərində onları ən çox pozan, məğlubiyyətə uğradan o olduğundan onu mütləq incitmək və hər cür həqarətlə “alçaltmaq” istəyirdilər.

Abbasqulunu Moskvaya canilərə məxsus adi sürgün eşolonunda göndərmişdilər; həbsxanadan-həbsxanaya keçə-keçə o, nəhayət, Moskvanın Lubyanka deyilən meydanındakı məşhur Butırka zindanına salınmışdı. Bir müddət burada da “staj” keçdikdən sonra qapıları açmış, onu küçəyə atmışdılar. Abbasqulunu bir işə qoymaq lazım gəlirdi. Onun üçün Berzanovskinin bələdçiliyi ilə yenə Stalinin yanına getdik, bu zaman o Millətlər Komissarlığı, qısaca Narkomnats (rusca Narodnıy komissariat nasionalnostey sözlərinin baş hərflərindən ibarətdir) Nazirliyi Xalq komissarı (naziri) idi. Millətlər Komissarlığı nazirinin otağında görüşdük. Əvvəllər məşğul olduğu dəftərxana məmulatı ticarətinə münasib olaraq Abbasquluya yeni yaranmaqda olan komissarlığında təchizat məmurluğu verilməsi üçün Stalin Berzanovskiyə təlimat verdi.

Türkiyəyə gedə bilərəmmi?

Abbasqulunun iŞi ilə əlaqədar görüŞdüyüm əsnada Stalin: - Necə yaŞayır, nə düŞünür, nə edirsiniz? - deyə hal-əhval tutdu. - Xırda-mırda iŞlərlə, gündəlik həyat zərurətlərilə məŞğulam, - dedim. - Həyat deyilən Şey əslində elə xırda-mırda iŞlərdən ibarətdir, hər halda bir perspektiviniz vardır, - dedi. - Moskvada qaldıqca bir perspektivim yoxdur, - dedim. - Bəlkə Türkiyəyə gedəsiniz? - dedi. - Hm.„ - deyə bir az düŞündüm, sonra, - bəli, - dedim. - Artıq Türkiyə ilə tam anlaŞmıŞ vəziyyətdəsiniz... Bəlkə də mənim oraya getməyimə bir maneə yoxdur. Icazə versəniz bundan məmnuniyyətlə istifadə edərəm, nə deyirsiniz?.. - deyə cavab verdim. - Stalin dərhal qalxdı. Bığlarını buraraq otağın içində o tərəf - bu tərəfə gedərək... - Bu qərardan vaz keçin, - dedi. - Qərar deyilən bir Şey yoxdur, bu fikri indicə mənə əslində siz təlqin etdiniz, - dedim. - Yox, təlqin etməmiŞ olum, - dedi. Məsələ aydınlaŞdı. Moskva yolunda ikən müəyyən ideoloji nümayəndələri olan müxaliflərə qarŞı Sovet hökumətinin mərhəmət göstərdiyindən hətta Ukrayna Şeflərindən Verniçenkoya xaricə getmək üçün izhar etdiyi arzunu təmin edərək rəsmən icazə verilmiŞ olduğundan danıŞan Stalinin artıq bunu bir daha təcrübədən keçirmək niyyətində olmadığı məlum oldu (bolŞeviklərin Ukrayna haqqındakı tədbirlərini təqdir edən Verniçenkonun xaricə çıxdıqdan sonra fikrini dəyiŞdirərək sovet dövlət adamlarına qarŞı müxalif bir Şəkildə danıŞmasından bəhs edən Stalin təcrübədən keçmiŞ bir iŞi ehtimal ki, bir daha təcrübə etmək niyyətində deyildi).

Yeni mənzil, yeni məşğələ

“Təchizat məmuru” Abbasqulu dostumuzun təŞəbbüsü ilə üçümüzə Millətlər Komissarlığının idarəsində Pereçistenski bulvarda yerləŞən binada iki otaqdan ibarət yeni bir mənzil ayrıldı. Bu arada ġərq Dilləri Ġnstitutunda (sabiq Lazarev Ġnstitutu) fars və rus dilləri müəllimliyinə təyin olundum. Bu təyinatı mənə həmin institutun müdirliyinə təyin olunmuŞ tatar ziyalılarından tanıŞım Ġsməti təmin etmiŞdi. Az bir vaxtda buradakı ŞərqŞünaslarla yaxŞı münasibətlər, hətta dostluq yaratdım. Bunlardan birinə ədəbi mətnləri oxumaqda yardım göstərmiŞdim. O, bir gün mənə: - Sizdən soruŞmadan bir iŞ eləmiŞəm; sizə bir akademiya payı təmin etdik, - dedi. Bütün instituta iki akademiya payı – “alimlərə məxsus ərzaq təyinatı” varmıŞ. Payları bölüŞdürən heyətdə bizim professor da sözü keçən üzvlərdən biri imiŞ. Bizim mənsub olduğumuz institut professorlarından bu iki paya ona qədər namizəd varmıŞ. Dostum bu paylardan birinin mənim üçün ayrılmasına müvəffəq olubmuŞ. Ona təŞəkkür etdim. Akademiya payı deyib üstündən keçməyin. Kommunist inqilabının o hər tərəfdə qəhətlik doğuran bir zamanında ağ un, Şəkər, çay, qəhvə, ət, yağ, çörək və sairədən ibarət bir ərzaq təyinatı tapmaq həddindən artıq qayanitəŞəkkür ikən, bunu dostluğun həqiqi bir təzahürü olaraq almaq həqiqətən də təminedici bir Şeydi. Yeni mənzil ilə yeni məŞğələ sürgündəki həyatımıza bir az fərəh gətirmiŞdi; yeni tətbiq olunan “nep” siyasəti nəticəsində Şəhərlər arasında artan xüsusi gəliŞ- gediŞlər sayəsində məmləkətdə təmaslar da artırdı. Maddi cəhətdən olduğu kimi, mənəvi cəhətdən də nisbətən rahat bir nəfəs almağa baŞlamıŞdıq.

Şərqşünaslar cəmiyyətinin sədri

Bir gün Millətlər Komissarlığının baŞ katibi Braydo görüŞmək üçün məni komissarlığa dəvət etdi. Təyin olunan saatda onunla komissarlığın komissara (yəni Stalinə) məxsus otağında görüŞdük. Məsələ demə nə imiŞ... Millətlər Komissarlığı ġərqi öyrənmə iŞlərilə məŞğul olacaq elmi bir cəmiyyət təŞkilinə qərar vermiŞdir. Rusiyanın tanınmıŞ ŞərqŞünaslarından təŞəkkül edəcək bu cəmiyyətdə sovetlərdəki millətlərin elm sahəsində nüfuz sahibi olan nümayəndələri də iŞtirak edəcək; mən də bu cəmiyyətin sədrliyini öhdəmə götürəcəyəmmiŞ. Bu göstərilən diqqətə təŞəkkür etməklə bərabər, belə bir cəmiyyətə sədr olmayacağımı dedim. - Nə üçün? – dedi. - Hər Şeydən əvvəl özümü hər kəsdən daha yaxŞı tanıdığım üçün. Mən davamızla bağlı olaraq müəyyən qədər elmlə məŞğul olsan özümü, ad və san sahibi məŞhur alimlərin iŞtirak edəcəyləri səlahiyyətli bir elm müəssisənin sədri olacaq bir səlahiyyətdə görmürəm. Braydo israr etdi. - Lüzumsuz bir təvazökarlıqdır bu! – dedi. - Xeyr, söylədiyim bir həqiqətdir. Sizinki isə mübaliğəli bir iltifatdır, - dedim. Braydo təkrar israr etdi. “Əllamə” olduğumu mənə isbata çalıŞdı. Mən də belə olmadığımı söyləyib durdum. O, yoldaŞ Stalin Sizdən bu vəzifəni qəbul etmənizi Şəxsən rica edir, deyə ən qüvvətli arqumentini iŞə saldı. Mən də: - Ona mənim tərəfimdən təŞəkkür edin, fəqət üzrümüzü də yetirin, - dedim. O, yenə israr etdi, təkrar Stalinin nüfuzunu istinad etdi. Baxdım ki, məsələ ciddi bir Şəkil alır. Taktikamı dəyiŞdirdim: - Mən səlahiyyət sahibi dünyaca məŞhur ŞərqŞünasların toplaŞdıqları bir cəmiyyətə sədr olmaq ədəbsizliyini boynuma götürə bilmərəm, fəqət çox arzu edilirsə, bu cəmiyyətdə sıravi bir üzv kimi iŞləyə bilmərəm bəlkə... – dedim. Braydo bu yumŞalmadan məmnun bir əda ilə dərhal: - YaxŞı, üzv olun, - dedi. - Fəqət bunun Şərti var, - dedim. - Nədi o Şərt? - Təsəvvür olunan cəmiyyətin nizamnaməsini bir kərə tədqiqə nə ehtiyac? - Nə olsa da, hər nizamnaməni nə qədər normal olsa da bir kərə tədqiq etmək iŞə ciddiyətlə əhəmiyyət verən hər bir kəsin görəcəyi normal iŞdir, - dedim. - Nizamnamə yalnız bir nüsxədir, onu çoxaltmaq elə bir iŞ deyil, - dedim. - YaxŞı, - dedi, ayrıldıq. Bir neçə gün sonra nizamnamənin istəyim surəti gəldi. Tədqiq etdim. Maddələrindən birində üzvlərin 51 faizi Kommunist Partiyası nümayəndələrindən olmasının zəruri olduğunun yazıldığını gördüm. - Hə! – deyə dərin bir nəfəs çəkdim və dərhal son qərarımı Braydoya bildirdim; ġərqŞünaslıq cəmiyyətinə üzv belə olmayacağam, - dedim, - çünki bu, elmi deyil, siyasi bir cəmiyyətdir.

Şərq millətləri kommunist universiteti professorluğu

Braydonun təklifindən bir ay sonra Pereçistinski bulvardakı mənzilimizə üç gəncdən ibarət bir heyət gəlir. Bu, Moskvada yeni təsis olunan “şərq millətləri kommunist universiteti” tələbələri adından göndərilmiŞ xüsusi bir heyətdir. Bu universitet ġərq məmləkətlərində kommunizmi yaymaq üçün propaqandistlər yetiŞdirmək məqsədilə yaradılmıŞdır. Heyətin üç üzvündən biri bakılı, biri gəncəli, biri təbrizli idi. Demək, “bütün Azərbaycan” bizimlə görüŞməyə gəlmiŞdi. Gənc yurddaŞlarımı əhəmiyyət və diqqətlə dinlədim. Onlardan biri nə üçün gəldiklərini dedi. - Universitetimizdə “şərq ellərində inqilab hərəkatları” kafedrası boŞdur, - dedi. - Buraya təyin edilmək üçün səlahiyyət sahibi bir professor axtarırlar. Bir düŞündük-daŞındıq, bu kafedraya Sizdən daha səlahiyyətli bir professor tapılmaz qənaətinə gəldik. YoldaŞlar bir səslə qərar verdilər və bizi Sizin yanınıza göndərdilər. Bu müəllimliyi qəbul etmək lütfünü bizdən əsirgəməmənizi rica edirik. - UŞaqlar, gəldiyinizə çox məmnun oldum. Azərbaycanın üç mühüm mərkəzini təmsil edən heyətinizə müsbət cavab verə bilməyəcəyimə həqiqətən təəssüf etdiyimə sizi inandırıram. - Cavabınız niyə müsbət olmasın? - Olmaz, uŞaqlar, inciməyin, amma olmaz! - Niyə olmaz? - Olmaz, çünki müəllim ilə tələbə arasında hər Şeydən əvvəl bir səmimiyyət olması Şərtdir. Mənim söyləyəcəklərimi siz daima qeyd-Şərtlə qəbul edəcək, bu müsavatçı əcəba, hadisələri doğrumu izah edir? - deyə düŞünəcəksiniz. Mən də daima mənim söylədiklərimi bu kommunistlər əcəba, tam bir etimadla dinləyirlərmi? - deyə düŞünəcəyəm. Nə məndən sizə yaxŞı bir müəllim, nə də sizdən mənə yaxŞı bir tələbə olmaz!

Əfqanıstan səfarətini istiqbal

Qapım döyülür, “gəlin” - deyirəm. Içəri tanımadığım birisi girir. - Mən, - deyir, - Xarici IŞlər Komissarlığının məmurlarındanam. Stalin yoldaŞın tövsiyəsi ilə Çiçerin yoldaŞ məni Sizin yanınıza göndərdi. - Nə olub, xeyir ola?! - Əfqanıstan bir səfarət gəlir. Onları qarŞılamaq üçün onlara sovet hükuməti adından farsca xitab etmək lazımdır. Fars dilində isə Moskvada Sizdən yaxŞı bilən yoxmuŞ. YoldaŞ Stalin bu iŞ üçün yoldaŞ Çiçerinə Sizi tövsiyə etmiŞdir. Bu iŞi lütfən öhdənizə götürün. - Təəssüflər olsun, edə bilmirəm. Sovet xariciyyə məmuru gözləmədiyi bu cavab qarŞısında özünü itirdi. Çiçerin və Stalinin ricalarından ibarət olan bir təklifi iərq Dilləri Institutunun bir müəllimi hansı cəsarətlə rədd edir, - deyə düŞündüyünü ifadə edən bir heyrətlə: - Niyə?! - deyir. Bu “niyə”nin cavabını səmimi olaraq vermək Bakıda “Osobı otdel”dəki müstəntiqə cavab verməkdən daha müŞküldür. Ona tərcümeyi-halımı və siyasi vəziyyətimi açıb söyləyəcək deyildim ki... - Edə bilmərəm, heç edə bilmərəm, - deyib dururdum. Məmur əl çəkmir, mütləq rəddin səbəbini öyrənmək istəyir. - Adi bir mütərcim vəziyyətinə düŞmək istəmirəm, - deyirəm; baŞa düŞmür. - iərqdən gələn müsafirləri Sovet hökuməti adından qarŞılamaq bir Şərəfdir. Bu fürsətdən niyə istifadə etmək istəmirsiniz? - deyə israr edir. - Adi bir mütərcim olmaqda nə Şərəf varmıŞ, - deyirəm. - Mən Xarici IŞlər Komissarlığının əfqan heyəti Şərəfinə tərtib etdiyi bir ziyafət və ya qəbula rəsmən dəvət olunan müsafirlər arasında olsam və burada yoldaŞ Çiçerin mənə müsafirlərlə müzakirələrdə lütfən tərcümanlıq vəzifəsini qəbul etməyim üçün müraciət edərsə, o zaman baŞqa, bu bir Şərəf iŞi sayıla bilərdi. BaŞqa cür bu iŞ olmaz. Məmur: - YaxŞı, eŞitdiklərimi ərz etmək üçün gedim, sonrasını fikirləŞərik, - dedi getdi. Bir neçə gün sonra Institutdayam. Sizi axtarırlar, dedilər. Baxdım bizim xarici iŞlər məmuru. - Qapıda Sizi avtomobiliniz gözləyir. Çiçerin yoldaŞ Sizi əfqan elçilərinin gəlməsi münasibəti ilə təŞkil ediləcək təntənəyə dəvət edir. Indi isə heyət üzvləri ilə öncədən tanıŞ olmaq məqsədi ilə dəvət olunmuŞ Şəxslərdən bir qismi ilə bərabər stansiyaya getməliyik. O anda məni bir narahatlıq bürüdü, “dilimin bəlasınamı düŞdüm?” - deyə içim sıxıldı. Fəqət bu anda maŞına minməkdən baŞqa bir yol yox idi. Tanıdığım məmurdan baŞqa maŞında iki məmur da var idi. Bunlar mənə uzun-uzadı əfqanlara aid istiqbal proqramını baŞa salır, bu proqrama görə təŞkil olunacaq qəbul təntənələrinə digər Sovet xadimləri ilə bir səviyyədə tutulacaq müsafir sifətilə iŞtirak edəcəyimi və yoldaŞ Çiçerinin də məndən mütərcimlik xahiŞ edəcəyini deyib dururdular. Bütün bunları tam bir sükutla qarŞılayan məni narahat edən əsl Şey düŞdüyüm bu tələdən necə sıyrılıb çıxacağım düŞüncəsi idi. MaŞın dayandı. Stansiyaya gəlmiŞdik. Perronda bir az duracaq, müsafirləri gözləyəcəkdik. Mərasimə məsul olan adam mənə yanaŞdı, səfarət heyətini istiqbal üçün istifadə olunacaq sözləri eynilə tərcümə etməmi xahiŞ etdi. Mən əvvəlcə tanıŞ olduğum məmura: - iərtimiz bu deyildi, - dedim. O, yenidən heyrətlə: - Niyə belə edirsiniz? - deyə vəziyyəti heç cür baŞa düŞmür. Nəhayət, səbrim tükəndi, ona: - Çətin də olsa, yoldaŞ Çiçerinin bir qəzaya uğrayaraq mühacir və ya sürgünə göndərilmiŞ bir adam vəziyyətinə düŞdüyünü fərz edək. Bu vəziyyətdə o, adi bir mütərcimlik vəzifəsini özünə rəva görərdimi? - deyirəm. Məmur lap özünü itirir: - Bu nə sözdür? - deyir və dərhal enerjili bir jestlə perronun ta o baŞında duran digər yoldaŞları ilə danıŞmaq üçün addımlayır, bu əsnada içimdən bir səs: - Nə durursan!.. - deyir. Tez perrondan çıxıb, hərəkət etməkdə olan tramvaya minirəm. Məni təhdid edən “Şərəf”dən bu surətlə azad oluram. Səfarəti gətirən qatarın bir saata qədər gecikməsi məmurları müŞkül vəziyyətdən qurtarır. Institutdakı dosentlərdən birinin cəlb edilməsi ilə istiqbal mərasimi birtəhər baŞ tutur. Bunu öyrənincə mənim də narahatlığım bir az azalır. Ertəsi gün Institutdakı dostlar məni tələdən qaçıb qurtarmağım münasibəti ilə təbrik edirlər.

Müsəlman qəhətzədələrinə yardım cəmiyyəti

1921-ci ildə Idil (Volqa) çayı çevrəsində qorxunc bir qəhətlik və aclıq olmuŞdu. Buralarda öz əzizlərini yeyən insanların olması danıŞılırdı. Deyirdilər ki, qida maddəsi olan torpağı bölüŞdürə bilməmək üzündən kəndlilər silahlanaraq bir-birinin üstünə hücum çəkmiŞlər... Aclığın doğurduğu səfalət haqqında bu cür tükürpədici təfsilat ağızdan-ağıza təkrarlanıb gedirdi. Inqilabi hadisələr və vətəndaŞ müharibəsinin bir nəticəsi olaraq yaranmıŞ bu səfalət üzündən iyirmi milyona yaxın adam ölüb getmiŞdi. Qəhətzədələrə yardım məqsədi ilə Moskvada yaŞayan bəzi ictimai xadimlər tərəfindən “Qəhətzədələrə ümumi yardım cəmiyyəti” adı ilə xüsusi bir təŞkilat təsis edilmiŞdi. Bu cəmiyyət cürbəcür vasitələrlə ianələr toplayır və aclıq çəkən rayonlara xüsusi dəstələr göndərərək yardım edirdilər. Moskvada yaŞayan tatar (müsəlman) ziyalılarından bir qrupu qəhətzədələrdən çoxunun türk və müsəlman əhalidən ibarət olduğunu nəzərə alaraq, “Qəhətzədələrə yardım cəmiyyəti” adı ilə bir komitə təŞkili üçün rəsmi məqamlara müraciət etmiŞdilər. Bu məqsədlə yazılmıŞ müraciətlərini Leninin katibi cəsarətverici bir mehribanlıqla qarŞılamıŞ, fəqət bu kimi məsələlərdə söz sahibi olan yoldaŞ Stalinlə də bir kərə danıŞmaq lazım gəldiyini bildirmiŞdir. Stalin isə o zaman Moskvada deyilmiŞ, yaxında qayıdacaqmıŞ, onda bu məsələ üçün onunla görüŞmək gərək imiŞ. Qeyd olunan bu münasibətdən həvəslənən Moskvadakı müsəlman ziyalıları indi görəcəkləri iŞlərin planını çəkir; Müsəlman Komitəsi adından bütün islam dünyasına bəyannamələr yayaraq müsəlman qəhətzədələrinə yardım üçün müsəlman Şəfqəti naminə din qardaŞlarının riqqəti təhrik olunacaq və nəticədə Hindistan, Misir, Türkiyə, Iran, Əfqanıstan və sairə kimi məmləkətlərdən, Şübhəsiz ki, böyük miqdarda ianələr gələcək, zavallı millətdaŞlarımızın bu surətlə olsun ələm və iztirabları bir az da olsun azalacaqmıŞ. Moskva müsəlman ziyalıları niyyətlərini mənə açdılar, mənim də bu təŞəbbüsə qoŞulmamı istədilər. Hətta yaxında Moskvaya qayıdacaq Stalinə müsəlman ziyalıları adından göndəriləcək heyətə mənim də daxil olmamı arzu etdilər. Onlara xam xəyallara qapıldıqlarını dedim. DüŞünülən bu təŞkilata Sovet hökumətinin hər Şeydən əvvəl prinsip baxımından icazə verməyəcəyini, praktik məqsədlər üçün olsa belə insanlara din və millət fərqini əsas tutaraq yardım təŞkil etməyin kommunist internasionalizmi anlayıŞı ilə uyğun gəlmədiyini xatırlatdım. Onlar mənim nəzəriyyəçilik etdiyimi, məsələnin isə felən həll edilmiŞ olduğunu, iŞin indi yalnız Stalinlə bir dəfə görüŞməyə qaldığını, bunun sadəcə, bir formal məsələ olduğunu irəli sürdülər və mütləq mənim də Stalinin yanına gedəcək heyətin tərkibinə daxil olmamı israrla tələb etdilər (Stalinlə olan münasibətimi mübaliğəli surətdə təsəvvür edən bunlar mənim bu heyətə girməmə xüsusi əhəmiyyət verirdilər). Mən bu təŞəbbüsün müsbət bir nəticəyə varacağına inanmır, inanmadığım və öncədən nəticəsiz qalmağa məhkum olduğuna Şübhə etmədiyim bir təŞəbbüsdə faktiki iŞtirakda da bir məna görmürəm, dedim. Siz madam ki, bu təŞəbbüsə giriŞmisiniz, iŞi axıra çatdırın, mənim bədbinliyim özünü doğrultmasa, iŞ müsbət bir nəticəyə vararsa, onda mən sizə söz verirəm, əlimdən gəldiyi qədər bu iŞə yardım edəcəyəm, - deyə təminat verdim. Heyət getdi. Stalinlə görüŞdü gəldi. - Necə oldu? - dedim. -Necə olacaq, əla! Stalin bizi gözəlcə qəbul etdi. Sizin bədbinliyinizə qətiyyən əsas yoxdur. Projelərimizi (lahiyələrimizi) çox faydalı və müsbət qiymətləndirdi! - Ey?... - Yalnız bir dəfə də müsəlman kommunistlərdən soruŞaq, - dedi. - Müsəlman kommunistlər bu iŞin mümkün olmayacağını deyəcəklər, təbii, - dedim. Elə də oldu. Qəti cavabı almaq üçün gedən heyətə Stalin “böyük bir təəssüflə”: - Müsəlman kommunistləri bu iŞin əleyhinədirlər, - demiŞdi.

Azərbaycanı Azərbaycana bitişdirməlimi

Məhəmməd Əli küçədə Bakıdan yeni gələn Orconikidzeyə rast gəlmiŞ, Orconikidze Stalinin bizi görmək istədiyini və gəlsək Kremldə bizi qəbul edəcəyini demiŞdi. Orconikidze qafqazlı bolŞeviklərin qocamanlarındadır. Stalinin əski mübarizə yoldaŞı idi. Qafqazın sovetləŞdirilməsində mühüm bir rol oynamıŞdı. Bəhs etdiyimizi dövrdə də böyük komissarlıqlardan birini tutmuŞdu. Stalinin ən yaxın, sevdiyi və təqdir etdiyi Şəxslərdən idi. Məhəmməd Əli ilə çarlığaqarŞı bərabər aparılan mübarizə dövründə tanıŞ olmuŞdular. Çar polisinin təqibinə qarŞı Məhəmməd Əli onu müəyyən bir vaxt saxlamıŞdı. Bir-biri ilə sənlə danıŞırdılar. Dəvəti qəbul etdik. Təsbit olunan gün günorta vaxtı Kremlin bayır qapısındayıq. Məqsədimizi dedik. Gözətçi bizi baŞdan-ayağa süzdü. Içəri zəng etməyə çox da cəsarət etmir, tərəddüd edirdi. Kim bilir nə düŞünmüŞdü. Bu əsnada onu ta Istanbuldan tanıdığım Kamo peyda olur. Kamonu 1911-ci ildə Istanbulda çarizmdən qaçan bir mühacir həyatı yaŞayarkən görmüŞdüm. Bir gün Parisdən gəlmiŞ, Iran məŞrutə inqilabçılarından birinin tövsiyənaməsini gətirmiŞdi. Yanında vaxtilə Stalinin Tiflisdə, Erivan meydanında qarət etdiyi dövlət pullarından 100 manatlıq bir əskinas vardı. Bu əskinası xırdalamaq istəyirdi. Ona Sirkəçidəki sərraflara dəyməyi məsləhət gördüm. Getdi pulu xırdalaya bildi. Niyyəti bir-iki gün Istanbulda qalmaq, sonra isə bir yol tapıb Qafqaza keçmək idi. Orada Türkiyə sərhədinə yaxın bir yerdə yurd salacaq, çarizm əleyhinə bir neçə terror aktı həyata keçirəcəkdi. Ertəsi gün qəzetlərdə bolqariyalı bir komitəçinin yaxalandığını oxudum. Qəzetlərdəki təsvirdən yaxalanan “bolqar”ın bizim Kamo olacağını təxmin etdim. Dərhal Ittihad və Tərəqqi mərkəzində tanıdığım yurddaŞım prof. Əli bəy Hüseynzadənin yanına getdim. Məsələni danıŞdım. Yaxalanan adamın bolqar çetəçiliyi ilə əlaqəsi yoxdur, bu, Rusiya çarizmindən gizlənən, qaçan bir təŞkilata mənsubdur, - dedim. IŞə müdaxilə etməsini xahiŞ etdim. Iki gün sonra bizim Kamo gəldi. Onu gündüz həbsxanaya salmıŞ, gecələri hotelə gətirirlərmiŞ, yaxŞı da rəftar edirlərmiŞ. Rus konsulxanası da onu daim tələb edib dururmuŞ. Bu tələbi rədd etmiŞ və nəhayət, azad edərək, həmin anda Istanbuldan getməsini tələb etmiŞlər. o indi məmnun olub, təŞəkkür edir və yalnız bircə dərdinin olduğunu deyirdi: - Nə olar, bir təŞəbbüs də edin, bombalarımı da geri versinlər. - Bu artıq ağ olar, bombanı birtəhər taparsan, indilik hökumətin vəziyyətini pisləŞdirməmək üçün tezcə buradan çıx get, - dedim. Indi bu Kamo Kremlin qapısında bizə bələdçilik edir. Kamo dərhal telefonu götürdü. Içəri girmək icazəsini alaraq, bizi ta Stalinin aparatmanına qədər müŞayiət etdi. Stalin bizi yemək otağında qəbul etdi. Orconikidze də orada hazırdı. Masada çoxdan görmədiyimiz və heç bir tərəfdə tapılmayan ağ çörək, nəfis Gürcüstan Şərabı, qara Azərbaycanın kürüsü və sairə vardı. Həm yeyir, həm də danıŞırdı. Söhbətin təŞəbbüsü Stalinin əlində idi. Bir vaxt bizə xitabla: - Azərbaycanda bir az hökumət etdiniz. Fəqət çox dərin bir iziniz qalmıŞdır. Bu izlə hələ də mübarizədəyik. Təmsil etdiyiniz ideyanın təsirlərini tamamilə aradan qaldırmaq üçün daha uzun zaman və daha çox iŞləmək lazımdır. Xüsusilə ziyalılar millətçilik ruhu ilə aŞılanmıŞdır, - dedi və sonra üzünü Şəxsən mənə çevirərək: - Sizcə, bu millətçilik təsirinin əsas amili nədir? Deyə soruŞdu. - Millətçilik deyilən baŞqa bir insan birliyinin öz varlığını müdafiədən baŞqa bir Şey deyildir. Fərdlərlə müdafieyi-nəfs təbii və qanuni olduğu kimi milli kollektivin öz özəlliklərini müdafiəsi də təbii bir hadisədir, - dedim. - Yox, - dedi, - məsələ daha çox bəsitdir. Millətçilik deyilən hadisə yerli ziyalıların öz mənfəərlərini qısqanmaqdan baŞqa bir Şey deyildir, - dedi. Bu əsnada otağın birindən o birinə telefon baŞına keçən Kalinin (ozamankı Sovet Ittifaqı prezidenti) peyda oldu.ə Stalin dərhal ona: - YoldaŞ Kalinin, Azərbaycanı Azərbaycana birləŞdirmək istəmirsiniz?! – deyə xitab etdi. O isə dayanmadan əli ilə sərt bir jest edərək: - Yox, yox, istəmirəm, - dedi. Bu dialoq hər halda o vaxtlar Qafqaz Azərbaycanı kimi Iran Azərbaycanının da sovetləŞdirilməsi planlarından bəhslə ortada dolaŞan söyləntilərin çox da səbəbsiz olmadığına bir dəlildi. Bu, dialoq məsələsinin hər necəsə Sovet yuxarı dairələrində müzakirə edilmiŞ olduğunu göstərirdi.

Əcaib insandır Rəsulzadə

Yemək bitdikdən sonra çay içən vaxt bir küncə oturduq. Stalin mənə: - Braydonun təklifini qəbul etməmisiniz. iərqi tədqiq cəmiyyətinə niyə getmək istəmədiniz? - dedi. - O, elmi deyil, siyasi bir cəmiyyətdir. Üzvlərinin kommunist çoxluğuna sahib olması Şərtdir, - dedim. - Əsla, - dedi, - o maddə Sizin deyil, mürtəce rus professorlarının əleyhinə yönəlmiŞ bir maddədir. Birinci çay stəkanını boŞaldıb, ikincisinə keçdiyimiz zaman Stalin daha bir təklif etdi: Kamenevin idarəsində Rusiya inqilab hərəkatını tədqiq edən bir cəmiyyət vardır. Tədqiqlərini nəŞr etmək üçün bu cəmiyyət bir jurnal da çıxarır. Siz bu jurnalın redaksiyasına girsəniz, Şəxsən Sizin üçün də yaxŞı olar. Sovetlərdəki türk elləri bölməsini öhdənizə götürər, redaksiya adından müxtəlif yerlərə tədqiqat səfərlərinə çıxarsınız. Bu surətlə dolayısilə müsavatçı fikirlərinizi yayar və yerlərdə özəklər də təsis edərsiniz, - dedi. Üzünə mənalı-mənalı baxdım, içimdən Azərbaycan xalq Şivəsilə aldada bilməzsən mənasına gələn “Keçəl suya getməz!” təbirini təkrarlayaraq Stalinə “yeni iltifatı” üçün təŞəkkürlə dedim ki: - Mən özünə sadiq bir adamam. Nə özümü, nə də baŞqalarını aldatmaq istəyirəm. Zahirdə məsləki, xasiyyəti müəyyən olan bir redaksiyaya daxil olub, batində baŞqa bir məqsəd güdmək əlimizdən gəlməz. Stalin bu cavabdan sonra Orconikidzeyə döndü: - Əcaib insandır bu Rəsulzadə. Idealizm ona mane olur. Aciz-aciz oturub durur. Heç bir arzu, heç bir ehtiyac ərz etmir, - dedi.

Sensasiyalı hadisə

Kremldən ayrıldığımız zaman Stalinin otağının yerləŞdiyi koridordan çıxarkən tatar kommunistlərindən Sultan Qaliyevə rast gəldik. Sonradan milli təmayülçü suçu ilə töhmətləndirilərək edama məhkum olan Sultan Qaliyevi lap Bakıdan tanıyırdım. Moskvada onunla bir neçə dəfə görüŞmüŞdüm. Özünəməxsus orijinal bəzi fikirləri vardı. Bizi görər-görməz: - Siz burada nə gəzirsiniz, - dedi. Ona ayaqüstü izahat verəcək deyildik, təbii ki. - Sizə bir təklifmi etdilər? – deyə maraqlanırdı... - Yox canım. Sizdə bir söz var deyəsən, gələrsiniz, söhbət edərik, - dedim. Ayrıldıq. Ertəsi gün Sultan Qaliyev gəldi. Partiya dairələrində sensasional bir xəbər yayılıbmıŞ. Sultan Qaliyev maraqlanıb soruŞur: - Bu doğrudurmu ki, dr. Nərimanovu (o vaxt Azərbaycan Sosialist Sovet Respublikası Komissarları ġurasının sədri) götürüb, yerinə Sizi (yəni məni) gətirəcəklər... - Yox canım, bunu hardan çıxartdınız?... - Kreml dairələrində belə danıŞırlar. - Siz ağlınızı itirdinizmi? Bu Şayiələrə necə olur qulaq asırsınız?... Dr. Nərimanın yerinə bir müsavatçı olan Rəsulzadənin gətiriləcəyi necə bəhs mövzusu ola bilər? Bu Şayiələrin, həqiqətən əgər varsa, müəyyən bir məqsədlə xüsusi uydurulub yayıldığını, Sultan Qaliyevin tez inanan adam olduğuna eyhamla izah edirəm. Fəqət içimdən bu sensasiyalı hadisə ilə bir gün əvvəl Stalinlə Kalininin arasında iki Azərbaycanın birləŞdirilməsi mövzusundakı “zarafat” arasında hər halda bir münasibət aramağın əbəs olmadığı fikri də ağlıma gəlməmiŞ deyildir.

Bir məqalənin macərası

Əlifba məsələsinin Azərbaycanda mübahisələrə səbəb olduğu günlər idi. Ərəb hərfləri tamamilə götürülüb, yerinə latın hərflərimi qoyulsun, yoxsa ərəb hərflərinə səsli hərflər əlavə edilmək surətilə vı əlifbanın sadəcə, islahı iləmi kifayətlənilsin, deyə cəmiyyət iki zümrəyə ayrılmıŞ, hər iki tərəf öz tezisini müdafiə edirdi. O zaman Azərbaycanda maarif komissarı olan DadaŞ Bünyadzadə ərəb əlifbasının islahı tezisini müdafiə edirdi. Bu tezis ozamankı Şərtlər və mülahizələrlə Azərbaycan vətənpərvərləri və türkçüləri tərəfindən də müdafiə olunurdu. DadaŞ Bünyadzadə Moskvaya gəliŞində məni ziyarət etmiŞ, əlifba məsələsindəki görüŞümü bir layihə halında yazmamı xahiŞ etmiŞ və bu lahiyənin Azərbaycanda müdafiəsini Şəxsən üzərimə götürəcəyini vəd etmiŞdi. Mən məsələ haqqındakı görüŞlərimi bir məqalə Şəklində Moskvada Millətlər Komissarlığı tərəfindən nəŞr olunan “Jizni nasionalnostey” qəzetində nəŞr etdirdim. BolŞeviklərin ərəb hərflərini latın hərfləri ilə əvəz etdirmək xüsusunda gizli və əsl fikirlərini bildiyimizdən (ki bu fikir sonradan həyata keçirilmiŞ, ərəb hərfləri öncə latın hərflərinə, sonra da rus hərflərinə təbəddül edilmiŞdir) bu məqalədə türk elləri arasındakı mədəni əlaqələri tamamilə kəsdirməmək üçün yazılanı daha asan oxutdura bilmək məqsədini təmin edən inqilabçılara haqqı verirdim. Məqaləni eynən nəŞr edən bu qəzet sonunda özündən bir-iki cümlə əlavə etmiŞ və bu əlavə cümlələrdə “əlifbanı” islah xüsusundakı fikirlərimizin kommunizmi müvəffəqiyyətlə yaymaq niyyətindən irəli “gəldiyi” də göstərilmiŞdir. Məqalənin Azərbaycandakı oxucuları, təbii, bu fikrin mənə aid olmadığını yaxŞıca anlamıŞlarsa da bu taktikanın nəyi gözə aldığı da Şübhəsiz ki, sezmiŞdilər. bu münasibətlə qəzet idarəsi qarŞısında verdiyim bütün protestlər nəticəsiz qalmıŞ, göndərdiyim məktub da heç cür nəŞr edilməmiŞdir.

Ənvər paşanın təklifi

Hələ Bakıda “Osobı otdel”in “mətbəx”ində müqəddəratımızı acizanə gözləyib qaldığımız zaman Sovet hökumətinin bütün ġərq millətləri Avropa kapitalizmə qarŞı ayağa qaldırmaq üçün tədbirlər gördüyünə aid hər gün yeni-yeni məlumatlar alırdıq. Vaxtilə Hindistanlı Bərəkətulla əfəndi, tatar məŞhurlarından ƏbdürrəŞid Ġbrahimov və Musa Begiyevin Lenin və Stalinin məŞhur dekretlərini müdafiə etmək üçün islam dünyasına etdikləri xitablardan xəbərimiz vardı. Bu dəfə isə Bakıda məŞhur ġərq millərləri qurultayı toplanırdı. Qurultaya Rusiya idarəsində olan türk-müsəlman millətlərdən baŞqa Rusiya sərhədi xaricindəki inqilabçı ünsürlərin nümayəndələri də gəlmiŞdilər. günün ən sensiyalı hadisəsi Ənvər paŞanın da bu münasibətlə Bakıya gəlməsi idi. PaŞanın müsəlman əhali tərəfindən qarŞılandığına dair dastan və rəvayətlər saxladığımız həbsxananın səskeçməz divarlarından nüfuz edərək bizə qədər gəlirdi. PaŞanın minmiŞ olduğu avtomobilin ətrafını bürümüŞ qələbəlikdən hərəkət etməz bir hala gəldiyi, əlini, ətəyini, maŞınını öpənlər olduğunu hər kəsin “aman paŞam, nə zaman qurtaracayıq?” deyə ona xitab edildiyi kameradan-kameraya danıŞılırdı. ġərq millətləri qurultayında paŞaya söz verməmiŞ, əksinə keçmiŞdəki siyasi fəaliyyətini acı-acı tənqid edən bir nitqlə qarŞılamıŞlarsa da, lojada görünərgörünməz bütün qurultay ayağa qalxmıŞ, onu əzəmətli bir Şəkildə, gurultulu alqıŞlarla qarŞılamıŞlar. 1918-ci ildəki məğlubiyyətlərdən sonra Ənvər paŞanın Rusiyada necə peyda olduğunun təfsilatını burada anladacaq deyiləm. Yalnız onunla Moskvada ikən görüŞümdə bolŞeviklərlə hansı məqsədlərlə təmasa gəlmiŞ olduğuna və bu təmasın nə kimi bir nəticə ilə bitdiyinə aid qeydlərimi birbaŞa və dolayısilə Stalinlə əlaqəsi olduğu üçün burada təsbit edəcəyəm. Moskvaya gəlib yerləŞdikdən sonra burada iki türk nümayəndəliyinin olduğunu öyrəndik. Bunlardan biri Ankara hökumətini rəsmən təmsil edən Türkiyə nümayəndəliyi idi. Digəri isə türk missiyası (Turetskaya missiya) deyilən ikinci bir heyət idi. Bu, əsl Ġttihad və Tərəqqi liderlərindən Ənvər paŞa ilə Camal paŞanın bütün islam dünyasını qurtarmaq qayəsilə təŞkil etdikləri “Ġslam Ġnqilab Cəmiyyəti”nin bir bürosundan ibarət idi. Ənvər paŞa məhrumla bu türk missiyası binasında görüŞdük. Onu daha əvvəl 1918-ci ildə Ġstanbulda hakimiyyətinin ən yüksək pilləsində, hərbiyyə naziri və baŞ komandan müavini olaraq görmüŞdüm. O zaman mən Ġstanbulda olan Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri idim, ġimali Qafqaz, Gürcüstan və Ermənistan cümhuriyyətlərinin nümayəndə heyətlərilə birlikdə Mərkəzi Avropa dövlətlərinin səlahiyyətli nümayəndələrindən ibarət olacaq millətlərarası konqresdə Qafqaz cümhuriyyətləri iŞlərinin müzakirəsini gözləyirdik. Bu münasibətlə Ġstanbulda, hətta ondan öncə yenə Qafqaz iŞlərilə əlaqədar olaraq “Gülcamal” paroxodu ilə gəldiyi Batumda paŞanı görmüŞ, müxtəlif vəsilələrlə onunla tez-tez təmaslarda olmuŞdum. Onun idealist bir inqilabçı olduğunu bilir, islami bir romantizm ruhu daŞıdığına vaqifdim. Bu dəfə ona qırmızı Moskvada rast gəlirdim. Bir gün bəyan etdiyi arzuya görə türk missiyasının katibi vəzifəsini ifa edən qafqazlı bir yoldaŞ vasitəsilə onunla qarŞılaŞdım. Mənə təmsil etməkdə olduğu cəmiyyətin qayəsini anlatdı: “Biz, dedi, bolŞeviklərlə müvafiq qaldıq. Ġslam dünyasındakı məhkum millətlərin istiqlallarını qurtarmaq qayəsilə fəaliyyətə baŞlamıŞıq”. Bu məqsədlə Berlində nəŞr etmiŞ olduqları bəyannamə və “Ürvətülvüska” baŞlıqlı məcmuədən də bir nüsxəsini mənə verdi. XIX yüzilin ortalarına aid ittihadi-islamçı məŞhur Cəmaləddin Əfqaninin vaxtilə nəŞr etmiŞ olduğu bir qəzetin baŞlığını daŞıyan bu məcmuə mənə çox xarakterik göründü. Bir göz gəzdirincə məcmuənin elə də çağdaŞ olmayan arxaik islami bir para məfhumlar. ayətlər, hədislər və kliŞe təbirlərlə redaktə edilmiŞ olduğunu gördüm. PaŞa izah edirdi: “Avropa imperializminin əlində əsir olan müsəlman millətlər özlərini qurtarmaq üçün təŞkilatlanmalı; fəqət bu təŞkilatların aralarında sıx bir rabitə və həmrəylik olmalıdır, yoxsa bütün bu hərəkatların müŞtərək qayə naminə müŞtərək bir mərkəzə ehtiyacları vardır”. Bu mərkəz isə paŞanın digər səlahiyyətdar yoldaŞları ilə birlikdə vücuda gətirmiŞ olduqları cəmiyyət idi. PaŞa bu cəmiyyətə bizim partiyanın, yəni Milli Azərbaycan “Müsavat” Xalq Partiyasının da qatılmasını istəyirdi; fəqət: - “Müsavat” firqəsi Sovet hökuməti əleyhindəki müxalifətindən hələlik vaz keçməli, bu hökumətə qarŞı hər cür qiyam niyyətlərindən uzaq olmalıdır. Çünki Qızıl Orduya qarŞı heç nə edə bilməz; ən kiçik bir hərəkat nəticəsində məhvipəriŞan olar, bundan da bütün Azərbaycan zərər görər, türklər və müsəlmanlar qılıncdan keçirilərlər”, deyə Şərt qoyurdu. - Eyni vəziyyət Hindistandakı müsəlmanlar üçün varid deyildirmi, paŞam? - deyə soruŞdum. Bu suala verdiyi cavab hərəkat xəttini bolŞeviklərin Avropa kapitalistlərinə qarŞı bütün ġərqi, ilk sırada müsəlman ġərqini ayağa qaldırmaq taktikasına uyğunlaŞdırmaq qərarını vermiŞ bir adamın verəcəyi cavab idi. Məntiq və səmimiyyətdən çox uzaq olan bu cavab məni təmin etmədi, təbii, ona: - PaŞam, - dedim, - qaye özü-özlüyündə mükəmməldir. Şərq millətləri və o cümlədən müsəlman millətləri hürr və müstəqil olmalıdırlar. Biz azərbaycanlılar və dolayısı ilə biz müsavatçılar bu dava uğrunda yanmıŞ insanlarıq. Fəqət, məncə, diqqət ediləcək mühüm bir nöqtə vardır. Sizin təsəvvür etdiyiniz müsəlman millətlərini qurtarma təŞkilatı ona görə bir növ internasionaldır. Sosialist internasionalının mərkəzi Moskvadır; çünki Moskva sosializmin hal-hazırda vuruŞan bir mərkəzidir. Milli istiqlal internasionalının mərkəzi də analoji olaraq bu ideyanın həyata keçməsi üçün hal-hazırda mübarizə halında olan bir yerdə, məsələn, Ankarada olması lazım gəlir. Yoxsa mərkəzi qırmızı Moskvada olacaq bir müsəlman hərəkatı ümumi kommunist hərəkatının bir silahı olar. Belə olmaqdan çıxmaq istədiyi gün isə mövcud Şərtlər daxilində məhv olduğu gündür, - dedim. PaŞa təŞkilat proqramını bir kərə (K) bəylə (katib) ətraflı müzakirə etdikdən sonra bir daha görüŞərik, deyə mövzunu dəyiŞdirdi və bir az sonra vidalaŞaraq ayrıldıq.

Ənvər - Camal paşaların aqibəti

Bundan günlər, həftələr və aylar keçdikdən sonra paŞanın Türküstana keçdiyi, orada “basmaçı” deyilən bolŞevik əleyhdarı milli Türküstan partizanlarının baŞına keçib, Qızıl Ordu hissələrini müəyyən ərazidə qovduğunu və onunla müzakirəyə giriŞmək istəyən Moskva nümayəndələrinə Türküstandan çıxmaları xüsusunda ultimatum verdiyi xəbəri Moskvada bomba kimi partladı. Bu xəbər hər kəs üçün bir sürprizdi; hələ mənim üçün bu, yuxarıda anlatdığım təfsilata nəzərən, çaŞdıracaq bir Şeydi. Ehtimal olunan “Müsavat” qiyamını təqdir etməyən paŞa necə oldu bu qədər qısa bir zamanda bolŞeviklərin iŞ birliyi yaradılacaq dost deyil, onlara qarŞı silah çəkiləcək düŞmən bir qüvvə olduqları qənaət və qərarına gəldi, deyə heyrət içində qaldım. PaŞanın mənə etdiyi təklifi Moskvada ikən o zaman Türküstanda gizli fəaliyyətdə olan Milli Birlik Cəmiyyəti liderlərinə də etdiyini və bu fikrin onun kimi dostu Camal paŞa tərəfindən də müdafiə olunduğunu sonradan öyrəndim. Türküstanda Ənvər paŞanın sonu 1922-ci il avqustun 4-də intihara bənzəyən bir igidlik içində yalın qılınc pulemyot atəŞinə hücum edərək Şəhid düŞməsinə müncər olacaq faciələr cərəyan edərkən, dostu ilə müzakirə etmək üçün Rusiyaya dönməkdə idi. Ənvər paŞanın Türküstanda bolŞeviklər əleyhinə üsyan bayrağı qaldırdığı xəbərini Tiflisdə eŞidən Camal paŞa Iran yolu ilə təkrar Əfqanıstana getmək üzrə idi. 28 iyun tarixli “Izvestiya” qəzetinə göndərdiyi məktubunda paŞanın bu hərəkatını “aləmi-islamın müttəhid cəbhəsində açılan bir rəxnə” deyə təsvir edirdi. Fəqət Camal paŞanın dostu Ənvər paŞanın macərasından bu Şəkildə üz döndərməsi bolŞeviklərin ona qarŞı əhəmiyyət və etimadını cəlb etmədi və Ənvər paŞanın Şəhadətindən iki həftə öncə 21 iyulda Tiflisdə küçədə arxadan atılan bir güllə ilə öldürüldü. Ənvər paŞa hadisənin cərəyan etdiyi günlərdə Stalin “Pravda” qəzetində bir məqalə yazır, bu yazısında paŞa ilə bərabər Türküstan millətçilərini imperializmin bir uŞağı olaraq tənqid edirdi. Stalinin Ənvər paŞa haqqında cəsur olduğu qədər səbirsiz və ötkəm bir adam olduğu haqqındakı fikrini bilirdim. Bununla bərabər, o, paŞanın idealizmini də etiraf edirdi.

Atatürk haqqında

Türkiyə məsələləri və ümumiyyətlə, şərqdə inqilab mövzuları ətrafında söhbət etdiyimiz zaman (yoldakı söhbətlər əsnasında) Stalinin Atatürk haqqındakı fikrini də eşitmişdim. Ümumi bir qayda olaraq strategiyanı və diplomatiyanı nəfəslərində ram edən siyasi adamların ancaq böyük dövlət adamı ola bilmələrini qeyd edən Stalin Atatürkün müqtədir bir dövlət və inqilab adamı olduğunu deyərdi, eyni zamanda yeni ümumi bir qayda olaraq yaşadığımız əsrdə dövlət idarəsində hüququ təmsil prinsipinin zehnlərdə olduqca yer etdiyini, Millət Məclisi olmadan heç bir hakimiyyətin müvəffəqiyyətlə həyata keçməyəcəyini söyləyən bu diktator Atatürkə deyir, gənc yoldaşları dəfələrlə rast gəldiyi müxalifət qarşısında səbirsizlik göstərərək idarəni tamamilə öz əlinə almasını tövsiyə etmişlərsə də Atatürkün bu fikrə ehtiyat edib yanaşmadığından bizə bəhs edirdi.

Türkiyə istiqlal hərbinin böhranlı günlərində

Yunanların bir ara ƏskiŞəhərə qədər gələrək Ankaranı Mustafa Kamal hakimiyyəti günlərinin sayılmıŞ olduğunu düŞünürdü. Stalin baŞçılıq etdiyi Millətlər Komissarlığının orqanı “jizn nasionalnostey” qəzetində əfkari- ümumiyyətlə Ankaranın süqutuna hazırlayan bir məqalə dərc etdi. Məqalə Türkiyənin məğlubiyyətinin səbəbini Kamal siyasətinin milliyyət məsələsində göstərdiyi geriliyə, Şovinist prinsiplərindən ayrılmasına və zəhmətkeŞ siniflərin mənafeyini təqdir edən acizliyinə hücum edir, vəziyyəti xilas etmək üçün hakimiyyətin daha əzmkar və idealist əllərə keçməsi lüzumunu irəli sürürdü. Eyni zamanda siyasi dairələrə yaxın olanlar arasında Ənvər paŞanın komandanlığı altında Qafqazın Türkiyə sərhədində sərhədi aŞmağa hazır hərbi hissələrin fürsət gözlədiklərini əhəmiyyətlə təkrar edirdilər. Fəqət bu dairələrin bəlkə də daxilən arzu edib gözlədikləri fəlakət yerinə türkün dönük taleyinə enən zəfər günəŞi bütün görkəmi ilə parladı; bir gün sonrakı qəzetlər türk istiqlal ordusunun qaçan iŞğalçıları Aralıq dənizinə tökmək üzrə İzmiri hədəf alaraq irəlilədiyini xəbər verdilər.