Hüseyn Cavid - Şeyx Sənan /İkinci pərdə (II səhnə)

 
Yol üzərində küçük bir balkon... Qarşıda havuzlu, çiçəkli bir bağça... Gündüz... 
 
Serğo 
 
(aşğıdakı türküyü çağıraraq bağçayı sulamaqla məşğul olur) 
 
Uzaqlşdım gülümdən, sevgilimdən, 
Ayrı düşdüm vətənimdən, elimdən. 
Həp sızlarım, bir şey gəlməz əlimdən, 
Yar-yar deyib gecə-gündüz ağlarım. 
 
Çoqdan bəri nazlı yarı görmədim, 
Öpmədim, gül yüzündən gül dərmədim, 
Gülər yüzlə hiç bir ömür sürmədim, 
Yar-yar deyib gecə-gündüz ağlarım. 
 
Anton 
 
(əlində bir çiçək dəməti olduğu halda, bağça tərəfindən gələrək) 
 
Serğocan, Serğo!.. 
 
Serğo 
 
Vay, əfəndiciyim! 
 
Anton 
 
(bir bəxşişlə bərabər dəməti Serğoya verir) 
 
Şunu lütfən Xumara ver də... 
 
Serğo 
 
Bəyim! 
 
Daha bir başqa əmriniz? 
 
Anton 
 
Nə deyim! 
Söylə Antondur eyləyən təqdim. 
 
(Çəkilib görünməz bir guşədə bəklər) 
 
Serğo 
 
(balkona çıqıb da qapıya yaqlaşır, yarım səslə) 
 
Gəl, Xumar! Nerdəsin, Xumar, bana baq! 
 
Xumar 
 
(ağ geyim geymiş olduğu halda çıqar, Serğonun əlindəki dəmətə baqaraq) 
 
Şunu kim verdi? 
 
Serğo 
 
Anton... 
 
Xumar 
 
(hiddətli) 
 
Ay axmaq! 
Al, götür haydı, ver də kəndisinə. 
 
E’tinasız bir tevr ilə içəri girər. Serğo dönüb təkrar çiçək dəmətini Antona iadə edər. 
 
Anton 
 
Nə diyor? 
 
Serğo 
 
Rədd edib də atdı yenə...  
 
Sanki bilməzsiniz təbiətini? 
 
Allah alsın onun şu xislətini. 
 
Anton 
 
(dəməti yerə atıb çignəyərək, zəhrxənd ilə) 
 
Sən də biçarə taleyim kibi sol, 
Ayaq altında çignənib qəhr ol. 
 
(Mə’yus bir halda çıqıb gedər) 
 
Serğo 
 
(həm Antona, həm də balkona baqaraq heyrətlə) 
 
Qız deyil, bir bəladır İştə Xumar, 
O, bir atəş ki, həp cihanı yaqar. 
 
(çəkilib bir tərəfə gedər) 
 
Simon 
 
(şaşqın və düşüncəli adımlarla yoldan keçər. Gözü balkona ilişincə) 
 
İştə dilbər, sevimli bir mələyin, 
Qəsri-pürnuri!.. İştə xüldi-bərin! 
Dolaşıb gainatı seyr etsəm, 
Nerdə əyləncə varsa, həp getsəm, 
Yenə könlüm açılmıyor əsla. 
A-h, o!.. Yalnız o hüsni-müstəsna 
Qəlbimin aşinayi-giryəsidir. 
Ruhi-məcruhimin nədiməsidir. 

Bu sırad Xumar əlində ipəkli işləmə olduğu halda balkona çıqar. 
 
Simon 
 
(onu görür-görməz)  
 
Daha yoq bəndə zərrə səbrü qərar, 
Mərhəmət, mərhəmət!.. Sevimli Xumar! 
 
Xumar 
 
Fəzlə, həp fəzlədir bu istirham, 
Get, çəkil get, bütün o hissü məram 
Ki, sizin qəlbinizdə var əl’an, 
Bəndə yoq, yoq o hissə hörmət, inan! 
 
Şeyx Sən’an 
 
(dalğın bir halda yoldan keçər, başını qaldırıb Xumarı görüncə mütəhəyyir) 
 
O nə! Rö’yamı gördüyüm, eyvah! 
Omudur?.. Lailahə illəllah!.. 
 
(yenə mütərəddid və şaşqın adımlarla yoluna dəvam edər) 
 
Simon 
 
(bir qadar düşündükdən sonra, Xumara) 
 
Nə olur, a-h! Inadı, gəl, tərk et!.. 
 
Xumar 
 
Yetişir, get, get, Allah eşqinə get! 
 
P l a t o n 
 
(yarımsərxoş bir halda, içəridən çıqaraq) 
 
Yenə kimdir o, qeylü qal ediyor? 
 
(mütəəssir və pərişan adımlarla uzaqlaşmaqda olan Simonu görüncə)  
 
Yeni aşiqmi ərzi-hal ediyor? 

Xumar başını aşağı dikər, bu sırada Platonun dostlarından qalın və qaba səsli bir papas yoldan keçər, Platonu görüncə 
 
Papas 
 
Vay, əfəndim, nasılsınız? 
 
P l a t o n 
 
Buyurun, 
Buyurun, lütf edib bir az oturun. 

Bir-birinin əlini sıqarlar, Xumar da papasın əlini öpər. 
 
Papas 
 
(əli ilə Xumarın saçlarını oqşayaraq) 
 
Yenə bir başqa hal var səndə, 
Yoq məsərrət sevimli çöhrəndə. 
Haydı, lütfən, qızım, bir az su gətir, 
Hiç məraq istəməz, hər iş düzəlir. 
 
P l a t o n 
 
İstəməz, nəş’əsiz sudan nə çıqar! 
Gedəlim pək gözəl şərabım var. 
Həm də pək əski, altı yıllıqdır, 
İç də gör, padşaha layıqdır. 
 
Papas 
 
(Xumarı diqqətlə süzərək mə’nalı bir ahənglə) 
 
Bəncə qalsın o bir şərəfli günə, 
Sərf edilsin yarınkı bir dügünə.  
 
P l a t o n 
 
(qəhqəhə ilə) 
 
Bir xəyal İştə, bir xəyali-mühal, 
Həm bu sözlər Xumarca bir bəd fal, 
Çünki həp bəhs edər manastırdan, 
Ərə getmək ölümdür onca, inan!.. 
 
Papas 
 
İştə bir arizu ki, bəncə əbəs... 
Xayır, etməz Xumar o fikrə həvəs. 
 
(Xumara) 
 
Həp cavanlar sənin əsirin ikən, 
Böylə bir söz gülünc olur səndən. 
 
P l a t o n 
 
(papasın qolundan tutaraq) 
 
Gəl, canım, gəl!.. Bütün bu sözləriniz 
Fəzlədir onca, dinləməz hərgiz. 
 
(papasın köksündəki xaça işarətlə) 
 
İştə Məryəmlə, ruhi-Isayə, 
Şu böyük xaçə, həm kəlisayə, 
Əhd edib, bən yürəklə and içdim; 
İlk talib Xumar için hər kim, 
Hər kim olmuş olursa, rədd etməm, 
Bıqdım artıq, nədir bu cevrü sitəm? 
 
Papas 
 
Səni məcbur edənmi var əcəba! 
Niçin and içdin? A-h, İştə xəta!..  
 
P l a t o n 
 
Ya xəta, ya səvab... haydı bıraq, 
Gəl, sözüm sözdür, etmə fəzlə məraq. 
 
Papasla Platon içəri girər. Xumar əli alnında olaraq balkonda iskəmləyə oturub düşünür. 
 
Nina 
 
(bağça tərəfindən gələrək) 
 
Yenə bilməm nədir bu küskün hal? 
Daima həmdəmin düşüncə, xəyal... 
Nə qadar qız yetirsə Gürcüstan, 
Sana bənzər mələk yetirməz, inan. 
Sana hər kəs, böyük, küçük məftun, 
Sən niçin böylə daima məhzun?.. 
 
Xumar 
 
Cümlə əhval əyandır İştə sana, 
Çarə yoq, çarə yoq, gözəl Nina!.. 
Tutmasam annəmin vəsiyyətini, 
Tutacaq sonda bəd duası bəni. 
Bana söylərdi daima: “Yavrum! 
Ərə getmək həyat için uçurum... 
Yoqdur erkəklərin vəfası, Xumar! 
Yerin olsun fəqət manastırlar”. 
 
Nina 
 
Neyləsin binəva qadın!.. Hər an 
Ona dünyayı tar edərdi baban. 
Baban olduqca içkidən sərsəm, 
Kədərindən zavallı oldu vərəm... 
 
Şeyx Sən’an 
 
(təkrar dönərək Xumarı görüncə) 
 
A-h, o, mütləq o!.. Gördüyüm rö’ya! 
 
(yaqlaşaraq) 
 
İştə, nazəndə heykəli-sevda!.. 
 
Xumar 
 
Söylə kimsin? 
 
Şeyx Sən’an 
 
Zavallı bir məftun... 
 
Nina 
 
Kim bilir... Bəlkə... 
 
Xumar 
 
Qaliba məcnun... 
 
Şeyx Sən’an 
 
Bəlkə məcnunim, eyləməm inkar, 
Bais ancaq o hüsni-əfsunkar... 
 
Serğo 
 
(Gələrək) 
 
Şu hərif kim?.. Nə söylənib duruyor? 
 
(Şeyx Sən’anın əbasından tutub bağıraraq) 
 
Söylə kimsin?.. Nə istiyorsun? 
 
P l a t o n 
 
(əlində şərab ilə dolu bir qədəh olduğu halda papasla bərabər dışarı çıqaraq, hiddətlə Serğoya)  
 
Dur! 
Bir misafir ki gəldi, ikram et, 
Şu bağırmaq nə? Haydı, dəf’ ol, get! 
 
(Serğo bir tərəfə çəkilir, Platon Sən’ana) 
 
Şeyx! Bir əmrinizmi var əcəba? 
Şeyx Sən’an 
Onu kəndim də anlamam əsla. 
 
P l a t o n 
 
Söyləyin, hiç çəkinməyin zira... 
 
Şeyx Sən’an 
A-h, rö’ya, o gördüyüm rö’ya! 
 
P l a t o n 
 
Şeyx, sözsüz deyilsiniz əlbət... 
 
Şeyx Sən’an 
 
(Xumara işarətlə) 
 
İstəyim yalnız İştə bir şəfqət, 
Bir təbəssüm o hüsni-dilbərdən, 
Bir nəvaziş o mavi gözlərdən... 
 
Papas 
 
(qaba bir qəhqəhə ilə) 
 
Aşiq olmuş Xumarə zənn edərim.  
 
Şeyx Sən’an 
 
(Xumara) 
 
Bən niçin böylə zarü dərbədərim? 
Söylə, ey nazənini-qönçədəhən! 
Söylə, ruhum, nə tez unutdun sən, 
Bana “gəl-gəl!” deyən nəvazişlə, 
Əcəba sən deyilmisin? Söylə.. 
 
P l a t o n 
 
(heyrətlə, Şeyx Sən’ana) 
 
Bu görüş oldu hanki mə’vadə? 
 
Şeyx Sən’an 
 
Gecə rö’yadə, ərşi-ə’ladə. 
 
Papas 
 
(zəhrxənd ilə) 
 
Şübhə yoq, şübhə yoq ki, məcnundur. 
 
P l a t o n 
 
Görünür həm Xumarə məftundur. 
 
Bu sırada ş e y x l ə r və m ü r i d l ə r gəlirlər. 
 
Şeyx Mərvan 
 
Burda şeyx... 
 
Şeyx Nəim 
 
İştə aqibət, bulduq. 
 
Şeyx Sədra 
 
Aman Allah, nasıl da halı bozuq. 
 
P l a t o n 
 
(papasa yarım səslə) 
 
Qaliba şeyx möhtərəm bir zat. 
 
Papas 
 
Fazil insana bənziyor... 
 
Şeyx Sən’an 
 
(şeyxlərə mə’nalı bir ahənglə) 
 
Heyhat!.. 
 
Şeyx Sədra 
 
Möhtərəm şeyx! Aqın-aqın insan 
Səni həsrətlə bəkliyor əl’an. 
Bütün islam həp ziyarət için 
Toplanıb gəlmiş... 
 
Şeyx Sən’an 
 
İstəməm, çəkilin! 
Bəndən olmaz bir istifadə sizə, 
Başqa mürşid bulun da kəndinizə, 
Şeyxiniz hər nə varsa tərk etdi. 
Getdi, həp əski bənliyim getdi, 
Şimdi bir başqa fikrə məftunim. 
 
(Xumarı göstərir) 
 
Onun eşqilə İştə məcnunim. 
 
Şeyx Mərvan 
 
Sən ki, əvvəl qadından ürkərdin, 
Şimdi fikrin niçin dəyişdi, niçin? 
 
Şeyx Sən’an 
 
(Şeyx Mərvanə) 
 
Onu seçməz sənin gözün əsla, 
O mələkdir, qadın deyil, haşa!.. 
 
(məczub bir halda ümumə) 
 
Seyr edin bir o hüsni-məbhuti, 
O baqışlar nasıl da lahuti! 
Oqunur gözlərində ülviyyət, 
Sanki bir heykəli-üluhiyyət! 
 
Şeyx Nəim 
 
Möhtərəm şeyx, unutma niyyətini, 
Bir düşün illəti-əzimətini! 
Eylədin Kə’bə qarşısında yəmin, 
O bu gün məhv olurmu bir qız için? 
 
Şeyx Sən’an 
 
Vətənim, cümlə niyyətim, Kə’bəm, 
Şimdi yalnız odur, o, vaz keçməm. 
 
P l a t o n 
 
(papasa) 
 
Kaş ki, and içmiyəydim əvvəldən, 
Çarə, bir çarə bul.  
 
Papas 
 
Əmin ol sən, 
 
Vaz keçər, şimdi vaz keçər... 
 
(Şeyx Sən’ana) 
 
Lakin, 
Qıza nisbətlə fəzlədir sinnin. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Mə’nəvi eşqə qarşı hər insan 
Bir demək... birdir İştə pirü cavan. 
 
Papas 
 
O həmail nə öylə? 
 
Şeyx Sən’an 
 
Qur’andır. 
 
Papas 
 
Şimdi isbat edib də gəl qandır! 
Hiç bu mümkünmü isəvi bir qız 
Bir müsəlmanə varsın? Anlatınız... 
 
Şeyx Sən’an 
 
Birsə Haq, cümlə din də bir... naçar, 
Xalqı yalnız ayırmış azğınlar, 
Hər kəs uymuş cihanda bir hissə... 
 
Papas şərab ilə dolu qədəhi Platondan alıb şeyxə verir. 
 
Papas 
 
İçiniz bu şərabı öylə isə. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Zatən onsuz da sərxoşum əl’an... 
 
Papas 
 
Xayır, al iç, sözün deyilsə yalan. 
 
Şeyx Sən’an pərəstişkaranə baqışlarla Xumarı süzərək, həmən qədəhi alıb içmək istər, lakin bir dürlü cəsarət edəməz və bir taqım mütərəddidanə vəziyyətlərdə bulunur. Ən nihayət kəskin bir qərar ilə son damlasına varıncaya qadar içər. Şeyx Sədra dalğın bir halda baqınıb durur. 
 
Ümum 
 
(Şeyx Sən’an şərabı içdiyi sırada) 
 
Şeyx, aman! Dur... 
 
Şeyx Mərvan 
 
(istehza ilə Şeyx Nəimə) 
 
Mürəvvici-islam!.. 
 
Şeyx Nəim 
 
(Sən’ana) 
 
Əcəba içdiyin deyilmi həram? 
 
Şeyx Sən’an 
 
Ürəfa məşrəbincə var miqyas. 
 
Papas 
 
(cibindən küçük bir xaç çıqarıb Şeyxə verir) 
 
Pək gözəl, şeyxim, al şu xaçı da as.  
 
Şeyx Sən’an 
 
(alıb asaraq, yarım qəhqəhə ilə) 
 
İbn Məryəm asıldı darə, fəqət 
Onu təkrarə varmıdır hacət? 
Bumu İsanın ərşə me’racı? 
Bən nəyim şimdi? Canlı dar ağacı... 
 
Şeyx Mərvan 
 
Sana layiqmidir bu iş, yahu? 
 
Şeyx Sən’an 
 
İştə bir parçacıq gümüşdür bu, 
Bunu asmaqla bir yüzük taxmaq 
Bəncə birdir, bir... anladınmı bunağ! 
 
Papas 
 
(Şeyx Sən’ana) 
 
Sus, çəkilməz bu dürlü istehza... 
 
Şeyx Sən’an 
 
Xayır, onsuz da həzrəti-Isa 
Bizcə ən möhtərəm, böyük sima... 
 
Papas 
 
Məqsədin anlaşıldı, pək rə’na, 
Şimdi Qur’anı al da yaq... 
 
Şeyx Sən’an 
 
Əcəba! 
Onu yaqmaqda varmı bir mə’na?  
 
Hər kəsdə həyəcan və heyrət... 
 
Papas 
 
Fəzlədir həp bəhanə, üzr ancaq, 
Yaqacaqsın... 
 
Şeyx Sən’an 
 
(Qur’anı çıqarıb verir) 
 
Al, İştə kəndin yaq! 
 
Ümum 
 
Şeyx, Qur’an yaqılmaz!.. 
 
Şeyx Sən’an 
 
İllət var. 
 
Şeyx Sədra 
 
Susunuz, bəlkə başqa hikmət var! 
 
Şeyx Sən’an 
 
Hökmi-Qur’an ilələbəd ucalır, 
Yaqılan həp kağız, mürəkkəbdir. 
 
Bu sırada havayı bulut qaplar, şiddətli göy gurultusu başlar. Bu gurultu pərdənin sonuna qadar ara-sıra müdhiş bir halda dəvam edib durur. 
 
Papas 
 
(Qur’anı almayaraq israr ilə) 
 
Onu atəşdə yaqmayınca, inan, 
Sana əsla olunmaz itminan.  
 
Şeyx Sən’an 
 
Hökmi-Qur’anı tutmuyan məğrur, 
Onu atəşdə yaqmış ədd olunur. 
Bir də bihudə etdiyin israr, 
Bunda İsa və Məryəmin adı var. 
 
Xumar və Nina 
 
A-h!.. 
 
P l a t o n 
 
Şeyx, istəməz, bıraq dursun. 
 
Ümum 
 
Tövbə, ya şeyx, tövbə, tövbə!.. 
 
Şeyx Sədra 
 
Susun!.. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Eşqdən başqa hər nə varsa, əvət, 
Tövbə, bin tövbə!.. Eylədim nifrət. 
 
Şeyx Nəim 
 
Bir düşün, şeyx, unutma Kə’bəyi. 
 
Şeyx Sədra 
 
Dur! 
 
Şeyx Sən’an 
 
(Xumara işarətlə) 
 
İştə Kə’bəm də, cənnətim də budur. 
 
Papas 
 
(Platona) 
 
Daha bir çarə yoq, nə istərsən, 
O qaçırmaz boyun itaətdən. 
 
P l a t o n 
 
Şeyxim, ancaq bir iş də yapmalısın, 
İki yıl tam domuz otarmalısın. 
Hər kəsdə böyük bir qələyan. 
 
Şeyx Sədra 
 
(Şeyx Sən’ana) 
 
Xayır, artıq bu pək fəna təhqir, 
Səni ikrah için bu bir tədbir... 
 
Şeyx Sən’an 
 
(Platona) 
 
Onun eşqiylə bən ki dərbədərim, 
Hər nə əmr etsəniz qəbul edərim. 
 
Şeyxlər və müridlər “ah” deyə mütəəssir bir halda geri çəkilər. 
 
Gediniz, arqadaşlarım... Gediniz! 
Başqa bir şeyxə iqtida ediniz. 
İştə bən naili-vüsal oldum, 
Aradım nuri-həqqi, ta buldum. 
Seyr edib kainatı həp yorulun, 
Arayın, siz də nuri-həqqi bulun. 
Unutun həp zavallı Sən’anı, 
Unutun siz o sərsəm insanı.  
 
Şeyx Sədra 
 
Möhtərəm şeyx, bir təsəvvür edin... 
 
Şeyx Sən’an 
 
Yetişir, haydı, dəf’ olun da, gedin! 
 
Şeyx Mərvan 
 
Nerdə əvvəlki qayeyi-əməlin? 
 
Şeyx Sən’an 
 
(qəhramiz bir hiddətlə bağıraraq) 
 
Durmayın, haydı, dəf’ olun, çəkilin! 

Şeyx Sədra dərin bir heyrət və dalğınlıq içində düşünüb durur. 
 
M ü r i d l ə r d ə n b i r i n c i q ı s ı m 
 
(böyük bir təəssür və təəssüflə) 
 
Gedəlim, doğru Kə’bəyə varalım, 
Xaliqi-kainata yalvaralım. 
Bəlkə şamil olur da mərhəməti, 
Şeyxi eylər ihatə məğfirəti. 
 
İ k i n c i q ı s ı m 
 
(Mərvan və Nəimlə bir yerdə) 
 
Şeyximiz atdı hökmi-Qur’anı, 
Şeyximiz satdı dini, imanı, 
Öncə islamə bir mürəvvic ikən, 
Xaç asıb çıqdı dinü məzhəbdən.  
 
B i r i n c i q ı s ı m 
 
Gedəlim, Haqqa iltica edəlim, 
Gedəlim, şeyx için dua edəlim... 
 
İ k i n c i q ı s ı m 
 
Gedəlim, ta ki biz də sapmıyalım, 
Gedəlim, biz də xaçə tapmıyalım... 
 
Şeyx Sən’an 
 
Gediniz, gərçi hiylə ya təzvir 
Sizcə xoş... bəncə eşq yüksəkdir!.. 
 
Bütün şeyxlər və müridlər çəkilməyə başlar. Yalnız Şeyx Sədra ən arqada qalaraq şaşqın və dolğun baqışlarla ağır və mütərəddid adımlarla uzaqlaşıb gedər.