Hüseyn Cavid - Şeyx Sənan /İkinci pərdə (I səhnə)

 
Qafqasyada, şimdiki Tiflis civarında küçük bir dağ ətəyində mənzərəli bir yer... Bir tərəfdə Kür nəhri, digər tərəfdə dağa doğru ucu görünməz əyri bir cığır nəzərləri oqşar. Qarşıda iki-üç çadır görünür. Müridlərdən bir qaç kişi çadırlardan çıqaraq əllərində dəsti Kürdən su gətirir. Bahar mevsimi... Gürcü yortusu. Ikindi çağı... Qürubə qarşı... Şeyx Sən’an Şeyx Sədra ilə bərabər gəzinərək ötüşməkdə olan bülbülləri dinlər və şaşqın bir baqışla ətrafı tamaşa edər... 

Şeyx Sən’an 
 
(məczub bir halda) 
 
İştə Qafqas!.. Səfalı bir mə’va! 
Allah-Allah, nədir bu abü həva!? 
Nə qadar şairanə bir xilqət! 
Yerə enmişdir adəta cənnət. 
Bu tamaşayə qarşı hər insan, 
Bəncə biixtiyar olur heyran. 
Nə qadar dilrüba yeşil təpələr! 
Seyrə daldıqca ruhu cəzb eylər. 
Gülüşür pəmbə, al, bəyaz güllər, 
Ötüşür hər tərəfdə bülbüllər. 
Ninni söylər küçük sular xəndan, 
Görünür hər tərəfdə bir orman. 
Qarlı, qartallı bir yığın dağlar, 
Ta uzaqlarda bəmbəyaz parlar. 
O bulutlar nə, öylə rəngarəng!? 
Bu nə qüdrət! Nə dilfirib ahəng?! 
Burda qızğın günəş də pək munis 
Gecələr büsbütün nədimeyi-hiss... 
Hələ Kür nəhri başqa bir aləm! 
Gecə məhtabə qarşı pək həmdəm 
Gah olur bir dərin sükutə varır, 
Gah çağlar da bir fəğan qoparır; 
Çırpınır Kür boyunca pək dilbər  
Qoyu kül rəngi, gök güvərçinlər, 
İştə onlar: həp oynaşan, qoşuşan 
Dalğacıqlardır öylə xəndəfəşan... 
O da bir karivan, aqıb gediyor, 
Bir ədəmgahə doğru əzm ediyor, 
Bir səfərdir bu adəta məchul... 
Qayə məchul, ibtida məchul... 
İştə, insanların da halı budur, 
Anlaşılmaz niçin gəlib gediyor!? 
 
Bu sırada aşağıdakı türkü eşidilməyə başlar, hər kəs dərin bir məczubiyyətlə dinlər, durur. 
 
Yücə dağlar aşdım, ormanlar keçdim, 
Gözəllər içində bir gözəl seçdim, 
Bən o gündən yaradana and içdim, 
Dünya gözəl olsa, dönməm yarımdan. 
Bənim yarım al yanaqlı mələkdir, 
Tazə açmış sevimli bir çiçəkdir, 
Qəhr olsun o qəhrəman ki, dönəkdir, 
Dünya gözəl olsa, dönməm yarımdan. 
 
Türkü söyləməkdə olan Özdəmirlə Oğuz görünməyə başlar. 
 
Şeyx Sədra 
 
Bana baq, arqadaşlar! 
 
Özdəmir 
 
Əmr ediniz! 
 
Şeyx Sədra 
 
Hanki soydansınız? Nə dindəsiniz? 
 
Özdəmir 
 
Soyumuz türk, dinimiz islam...

Şeyx Sən’an 
 
Pək gözəl... 
 
Şeyx Sədra 
 
Gəl, yaqın gəl, İştə tamam. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Bu civarlarda çoqmu, azmısınız? 
 
Özdəmir 
 
Doquz-on köy qadar varız yalınız. 
 
Oğuz 
 
Şeyx! Təşrifiniz əcəb nerədən? 
 
Şeyx Sən’an 
 
Kə’bədən, Məkkeyi-mükərrəmədən... 
 
Hər ikisi böyük hörmət və səmimiyyətlə Şeyx Sən’an və Şeyx Sədranın əlini öpərlər. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Arqadaş, isminiz nədir? 
 
Özdəmir 
 
Qulunuz 
 
Özdəmir... 
 
Şeyx Sən’an 
 
Pək gözəl, onunku?  
 
Özdəmir 
 
Oğuz... 
 
Şeyx Sən’an 
 
Əcəba, böylə şimdi siz nerəyə? 
 
Özdəmir 
 
Gediyoruz yaqında qomşu köyə. 
 
Oğuz 
 
(yola doğru baqaraq böyük bir məraqla) 
 
Özdəmir, Özdəmir! Baq, iştə odur, 
Dəli dərvişə baq, nasıl gəliyor. 
 
Bu sırada ağ geyimli, nurani bir d ə r v i ş yol kənarında görünür. Heyrətli və kəskin bir nəzərlə baqınıb durur. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Əcəba!? 
 
Özdəmir 
 
Söylətib də bilməlidir. 
 
Oğuz 
 
Dəlidir, şeyx əfəndi, pək dəlidir. 
 
Şeyx Sədra 
 
Kim bilir, bəlkə hiylədir... 
 
Oğuz 
 
Əsla! 
 
Şu hərif bir bəladır, İştə bəla... 
 
Özdəmir 
 
Dinləməz hər nə söyləsən, yalınız 
Kəndi söylər də həpsi mə’nasız. 
Yeməz, içməz, yaqın-uzaq bilməz, 
Hələ insanə heç yaqın gəlməz. 
 
Şeyx Sən’an 
 
(dərvişə yaqlaşaraq) 
 
Baba dərviş! Qılmayın, lütfən, 
Bizi məhrum feyzi-söhbətdən. 
Dərviş sükut edər. 
Kimsiniz? Məsləkü təriqətiniz 
Nə imiş? Söyləyin, rica edəriz. 
Dərviş cəvab verməz. 
 
Şeyx Sədra 
 
(heyrətlə) 
 
Pək tuhaf!.. Ya sağır, ya dilsizdir. 
 
Şeyx Mərvan 
 
(gələrək) 
Xayır, aldanmayın, o həm sahir, 
Həm müzəvvirdir etsəniz diqqət.
Şeyx Sən’an 
 
Kəcnəzərlər yanında öylə, əvət, 
Bəncə, lakin o çöhrə pək nadir, 
Pək böyük bir zəkayə malikdir. 
 
(Dərvişə) 
 
Sən niçin həp sükutə mailsin? 
Söylə bir, hanki dinə qailsin? 
Hanki məzhəbdəsin, nəsin, kimsin? 
Əcəba, hanki fikrə xadimsin?

Dərviş, dəşti məqamında laübali və məcnunanə bir ahənglə fəqət zənguləsiz olaraq, başlar; Şeyx Sən’an heyrətlə dinlər. Digər şeyxlər və müridlər də gəlib birər-birər ətrafına toplaşırlar. 
 
Dərviş 
 
Saqın, hiç sorma! Bir divanəyim bən, 
Dəmadəm çırpınır pərvanəyim bən. 
Babam heyrət, anamdır şübhə... Əsla 
Bilinməz bən kimim, ey şeyxi-vala! 
Fəqət pəjmürdə bir səyyahi-zarim, 
Şəriətdən, təriqətdən kənarim, 
Həqiqət istərim, yalnız həqiqət! 
Yetər artıq şəriət, ya təriqət. 
Qulaq verməm bən əsla bir xitabə, 
Pərəstiş eyləməm hiç bir kitabə. 
Əvət, Qur’an, Zəbur, Incilü Tevrat 
Birər rö’ya ki, zor təfsiri, heyhat! 
Birər rö’ya bütün əlvahi-aləm, 
Birər əfsanə, cənnət, ya cəhənnəm. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Təbii, səndə var bir xeyli əsrar, 
Niçin məxfi tutar, qılmazsın izhar? 
Nə var mərdümgiriz olmaqda bilməm, 
Nolur olsan bizə həmrah, həmdəm? 
 
Dərviş 
 
Birər əfsanədir hər bir sualın, 
Gözündən bəllidir fikrin, xəyalın, 
Gülər ruhunda bir yaldızlı xülya, 
Sənin bir başqa sevda var başında. 
Nədir yalnızlıq?! Anlarsın, düşünsən. 
Bu rəmzi get də sor, Allahdan ögrən! 
Əgər fevqəlbəşər olmaq dilərsən, 
Kənar ol daima cinsi-bəşərdən!.. 
 
(Acı və laübali bir qəhqəhədən sonra, müridləri göstərir.) 
 
Bu şaşqın xalqa əsla vermə zəhmət! 
Fəqət yalnız bulun, ey tifli-hikmət! 
 
(kəskin və mə’nalı bir baqışdan sonra uzaqlaşmaq istər.) 
 
Şeyx Sən’an 
 
(ona yaqlaşaraq) 
 
Aman, ey pir mürşid, mərhəmət qıl! 
 
Dərviş 
 
(uzaqlaşaraq, böyük bir istiğna ilə) 
 
Uzaq bəndən, uzaq, ey mərdi-qafil! 
Tərəddüd runüma həp gözlərində, 
Çəkil get! Yoq sədaqət sözlərində, 
Vəfa yoq səndə, şeyxim, tez cayarsın, 
Həmən, bir başqa xülyaya uyarsın. 
 
Şeyx Sən’an 
 
(iləriləyərək) 
 
Aman! Ey pakdamən pirim, əfv et! 
Aman! Səbr et, sözüm var... 
 
Dərviş 
 
(etinasız) 
 
İstəməm, get! 
 
Dərviş “get!” mə’nasını anlatır bir tevr ilə əlini sallar. Feyləsufanə baqışlarla, məcnunanə adımlarla uzaqlaşıb gedər. Şeyx Sən’anı böyük bir şaşqınlıq və düşüncə alır. 
 
Mə’yus olaraq bir tərəfə çəkilir. 
 
Şeyx Sədra 
 
(onu təskin ilə) 
 
Möhtərəm şeyx! Bir düşün... zira 
Sana layiq deyil bu hal əsla. 
Fəzlədir bəncə böylə bir təşviş, 
Sən böyük şeyx; o, sərsəri dərviş... 
İki mübhəm sözün nə qiyməti var!? 
Böylə sərsəm əqidədən nə çıqar? 
 
Şeyx Sən’an 
 
Məhv olub getdi həp düşüncələrim, 
Bəni yalnız bıraq, rica edərim. 
 
Şeyx Sədra itaət və təslimiyyətlə geri çəkilir, Bu sırada uzaqdan incə və narin ahənglə çalğı səsi eşidilməyə başlar. Şeyxlər və müridlər heyrətlə baqışırlar. Şeyx Mərvan ilə Şeyx Nəim və müridlərdən bə’zisi barmaqlarıyla qulaqlarını tıxamaq istərlər. 
 
Şeyx Sədra 
 
(heyrət və təzyiflə onlara) 
 
Pək əcayib şu halınız!.. Mutlaq, 
Burda lazımmıdır qulaq tıqamaq? 
Ürfü şər’ olmuyor bu fikrə şərik, 
Çəkilir şeymidir bu sərsəmlik! 
Musiqi, nəğmə ən gözəl sən’ət, 
Bunu hiç mən’ edərmi bir hikmət!? 
İştə, bülbüllərin təranələri, 
Nevbaharın nəsimi-nəğməgəri, 
İncə yapraqların öpüşmələri, 
Nazlı afətlərin gülüşmələri, 
Nəğmeyi-şuxi həzrəti-Davud, 
Yaxud ahəngi-şe’r giryeyi-ud, 
Həp birər musiqi deyilmi? 
Şeyx Mərvan 
 
(kinayə və istehza ilə) 
 
Əvət, 
Bu da bir ictihadi-pürhikmət. 
 
Şeyx Sədra 
 
Etsəniz ictihadə gər diqqət, 
O da bir başqa musiqidir, əvət!.. 
 
Yan tərəfdəki cığırdan, öndə çalğıçılar olduğu halda, süslənmiş gürcü qızları, əlvan geyimli çocuqlar və dəliqanlılar görünməyə başlar. Şeyxlər və müridlər bir tərəfə çəkilib onları tamaşa edərlər. 
 
Q ı z l a r və ç o c u q l a r 
 
(aşağıdakı şərqiyi çalğıya uyduraraq həp bir yerdə söylərlər) 
 
Əsər nəsimi-dilgüşa, 
Gülər bahari-nəş’əza. 
Çəmən, çiçək, günəş, hava, 
Cihanı xüldzar edər
D ə l i q a n l ı l a r 
 
Səfalıdır çəmən, çiçək, 
Fəqət nə çarə eyləmək 
Ki, hər baqışda bir mələk 
Könülləri şikar edər. 
 
Q ı z l a r v ə ç o c u q l a r 
 
Məhəbbət əhli daima 
Olur bəlayə aşina. 
Cəfayə etməz e’tina, 
Nigarə can nisar edər. 
 
D ə l i q a n l ı l a r 
 
Gözəllərin vəfası yoq, 
Cəfası var, səfası yoq, 
Bu sözlərin əsası yoq, 
Nə etsə yarə, yar edər. 
 
Dəliqanlılardan dört-beşi şeyxləri salamlar; birisi də çalğıçılara “çal!” deyə, bir qızla bərabər rəqsə başlar. Oğuzla Özdəmir də onlara yaqlaşıb əl çalar. Sonra dəliqanlılardan bir-ikisi Oğuza əl və göz işarətlərilə oynaması için rica edərlər. O da bir qızla bərabər ləzgicə rəqs eylər. Rəqs bitdikdə həpsi bir yerdə əvvəlki şərqiyi çalğıya uyduraraq oquya-oquya uzaqlaşıb gedərlər. Özdəmirlə Oğuz da şeyxlərə yünül bir təmənna edərək onları izlər. 
 
Şeyx Mərvan 
 
(Özdəmirlə Oğuzu göstərib istehzalı qəhqəhə ilə) 
 
Şeyx Sən’anı şimdi gəl qandır, 
Sanki bunlar da bir müsəlmandır. 
 
Şeyx Sədra 
 
Onların baqmıyıb da zahirinə, 
Baq riyasız təmiz yürəklərinə. 
Var fəqət bə’zi şeyx bədbatin, 
Zahiri-halı xoş, yürək xain... 
Çəkməz əl şeytənətlə vəsvəsədən, 
Həp müzəvvirlik onca danişü fənn... 
 
Şeyx Sən’an 
 
(sərsəm bir halda dərvişin getdiyi tərəfə doğru iləriləyərək) 
 
A-h, o dərviş, o ruhi-müstəsna!.. 
 
Şeyx Sədra 
 
(Sən’ana yaqlaşaraq) 
 
Möhtərəm şeyx, halınız nə fəna?! 
 
Şeyx Sən’an 
 
Nerdə dərviş? O nerdə, göstəriniz? 
 
Şeyx Mərvan 
 
Dəlidir, şeyx, o həm də bir dinsiz. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Dəlilik başqa bir fəzilətdir, 
Dinsiz olmaq da bir təriqətdir. 
Dəlidir, sözlərində mə’na var, 
Sərsəridir, başında sevda var. 
O deyil gərçi zahirən Mənsur, 
Həp “ənəlhəq” diyor da, çırpınıyor. 
 
Şeyx Sədra 
 
(çəkilməkdə olan Sən’anı izləyərək) 
 
Getdi, şeyxim, çəkildi, getdi inan, 
Hiç bilinməz o nerdədir əl’an? 
 
Şeyx Sən’an 
 
Başqa laf istəməm, xayır... yalınız 
Azacıq şimdi bəndən ayrılınız; 
Bir qadar Kür boyunca tək-tənha, 
Düşünüb gəzmək istərim... 
 
Şeyx Mərvan 
 
Əcəba! 
 
Əcəba biz də gəlsək olmazmı? 
 
Şeyx Sən’an 
 
Yenidən siz də deşməyin yaramı. 
 
Şeyx Nəim 
 
(gələrək) 
 
Şeyx!.. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Get, get, düşüncəsiz budala! 
 
Şeyx Sədra 
 
Bən nasıl? 
 
Şeyx Sən’an 
 
(əlilə rədd edərək) 
 
İstəməm, xayır!.. Əsla!.. 
 
Pək dalğın adımlarla uzaqlaşıb gedər. Hər kəsi dəhşətli bir heyrət istila edər və şeyxin getdiyi sırada pərdə enməyə başlar. 
 

Pərdə

II SƏHNƏ