Hüseyn Cavid - Şeyx Sənan /Birinci pərdə (II səhnə)

 
Məkkeyi-müəzzəmədə böyük bir yol... Yol kənarında bir taqım evlər, uzaqda böyük came’lər, bilxassə qara örtülü Kə’bə görünür. Vəq’ə on yıl sonra vaqe olduğu için birinci səhnədəki əşxas, simaca gözə çarpacaq dərəcədə dəyişmişdir. Pərdə açıldıqda əlində su dəstisi olduğu halda küçücük bir ərəb qızının yoldan keçdiyi görülür. 

Şeyx 
Sədra ilə Əbülüla digər tərəfdən çıqarlar. 
 
Şeyx Sədra 
 
Bu nə müdhiş hava, susuzluqdan 
Adəta qavrulub yanar insan. 
 
Əbülüla 
 
(Kə’bəyi göstərərək) 
 
Şübhəsiz olmasaydı Beytullah, 
Məkkə olmazdı hiç iqamətgah. 
Burda ömr eyləmək fəlakətdir, 
Şimdi bildim Mədinə cənnətdir. 
 
Şeyx Sədra 
 
(yoldan keçən qıza) 
 
Gəl, qızım, bir içim su ver bana sən. 
 
(Qız məmnun bir tövr ilə gülümsəyərək dəstiyi verir) 
 
Əbülüla 
 
Baş-beyin çatlıyor hərarətdən. 
 
Şeyx Sədra 
 
(azacıq sudan içər, dəstiyi iadə ilə) 
 
Sana, yavrum, Xuda əcir versin. 
 
Əbülüla 
 
Su nasıldır? Sərinmi? 
 
Şeyx Sədra 
 
Sorma!.. 
 
Əbülüla 
 
Niçin?  
 
Şeyx Sədra 
 
İstiyorsan al iç də baq, qandır, 
Su deyil, adəta yapışqandır. 
Allah-Allah! Tənəffüs etdikcə, 
Ruhu təzyiq edər bir işgəncə. 
Halım, eyvah, pək müşəvvəşdir, 
Yudduğum həp alavdır, atəşdir. 
 
Hər ikisi böyük bir intizar içində çəkilib gedər. Bu sırada Ş e y x Mə r v a n ilə Şeyx Nəim görünür. 
 
Şeyx Nəim 
 
(Şeyx Mərvana) 
 
Düşünürsün də həp inildərsin, 
Söylə, Mərvan, niçin mükəddərsin? 
Həp dəyişdin Mədinədən çıqalı... 
 
Şeyx Mərvan 
 
Sorma, gönlüm yaralıdır, yaralı, 
Kor olaydı şu tək gözüm də bənim, 
Kaş ki, Zəhrayı görmiyəydi, Nəim!.. 
 
Şeyx Nəim 
 
Şu fəsahətlə sən niçin əcəba 
Onu ram etmədin!?. 
 
Şeyx Mərvan 
 
Xayır, əsla, 
Yoqdu əsla təşəbbüsümdə qüsur, 
Kim ki, mə’yub olursa, rədd olunur ^[1]
 
 
İştə çirkinlik öylə bir illət 
Ki, dəmadəm qazandırır nifrət. 
 
Şeyx Nəim 
 
Batinin əksidir fəqət zahir. 
 
Şeyx Mərvan 
Bir yalan sözdür İştə şöhrətgir. 
 
Şeyx Nəim 
 
Bunca əndişə bisəmər... zira 
Şeyx Hadi, Əbülüla, Sədra 
Bir-birindən zəki, gözəl insan; 
Yenə Zəhracə möhtərəm Sən’an! 
 
Şeyx Mərvan 
 
(hiddətli) 
 
Onu xəllaqi-eşqə sormalıdır. 
 
Şeyx Nəim 
 
Xayır, insanda tale olmalıdır. 
 
Şeyx Mərvan 
 
(yola baqaraq, usanmış bir halda) 
 
Əcəba nerdə qaldılar bunlar? 
 
Şeyx Nəim 
 
Baqalım, bəlkə başqa maneə var. 
 
Hər ikisi geri dönər. Bu sırada i k i k o r ə r ə b görünərək, birinci suzişli və tutqun ahənglə ud çalar, ikinci də yaralı səslə hicaz məqamında olaraq aşağıdakı əbyatı oqur. 
 
İ k i n c i k o r 
 
Nə eşq olaydı, nə aşiq, nə nazlı afət olaydı, 
Nə xəlq olaydı, nə xaliq, nə əşki-həsrət olaydı. 
Nə dərd olaydı, nə dərman, nə sur olaydı, nə matəm, 
Nə aşiyaneyi-vüslət, nə bari-firqət olaydı. 
Gönüldə nuri-məhəbbət, gözümdə pərdeyi-zülmət... 
Nə nur olaydı, nə zülmət, nə böylə xilqət olaydı. 
Nədir bu xilqəti-bimərhəmət, şu pərdəli hikmət? 
Bu zülmə qarşı nolur bir də bir ədalət olaydı. 
Tükəndi taqətü səbrim, ədalət! Ah, ədalət! 
Nə öncə öylə səadət, nə böylə zillət olaydı. 
 
Qəzəl bitmək üzrə ikən dəvəçi qiyafətində bir ərəb sür’ətlə gəlib keçər. 
 
B i r i n c i k o r 
 
Ey keçən arqadaş!.. 
 
Dəvəçi 
 
Nədir dərdin? 
 
B i r i n c i k o r 
 
Bizə Sən’anı göstər, Allah için. 
 
Dəvəçi 
 
Şimdi əl’an o, Məkkədən çıqıyor. 
 
B i r i n c i k o r 
 
Bizi bir dərdi-biaman sıqıyor, 
Ona Sən’an bulur da bəlkə dəva... 
 
Dəvəçi 
 
Nə imiş dərdiniz sizin əcəba?  
 
B i r i n c i k o r 
 
Biz eşitdik yığın-yığın kor, lal, 
Hər tərəfdən sağır, çolaq və topal, 
Şeyx Sən’anə iltica ediyor, 
Hər kəs ondan şəfa alıb gediyor. 
İştə kordur bizim də gözlərimiz, 
Yalvarıb biz də bir şəfa diləriz. 
 
Dəvəçi 
 
(acı-acı gülərək) 
 
Bu kəramətlə ya niçin Sən’an 
Şeyx Mərvanə eyləməz dərman?! 
Barı açsın onun da tək gözünü, 
Xalq seyr eyləsin də mö’cüzünü. 
 
B i r i n c i k o r 
 
Şeyxi göstər də, bəlkə çarə bilir... 
 
Dəvəçi 
 
Burda siz bəkləyin, o şimdi gəlir. 
 
Dəvəçi gedər. Korlar mə’yus bir halda düşünür. Bu sırada Zəhra ilə Əzra erkək qiyafətində görünürlər. Zəhra şimdi pək dəyişmiş, bət-bənizi uçmuş... Adəta sarı bir gül yaprağı qadar solğun, daima düşüncəli və məhzundur. 
 
Əzra 
 
Xastasn, xasta... Nazənin Zəhra, 
Səni er-gec xərab edər bu hava. 
Bu nasıl bət-bəniz? Deyilmi yazıq? 
Niyə bilməm Mədinədən çıqdıq. 
 
 
Zəhra 
 
Qalmamış bəndə ixtiyar əsla, 
Neyləyim, başqa çarə yoq, Əzra! 
Son nəfəsdir, düşün də qıl tədbir... 
 
Əzra 
 
Nə gəlir əldən a-h! Şeyx Kəbir 
Oldu mane sənin səadətinə, 
Oldu bais sənin fəlakətinə. 
Dedi Sən’anə: “Qafil olma, saqın! 
Sana düşman qadındır, İştə qadın...” 
Dinləyib şeyxi binəva o zaman, 
Dəyişib oldu başqa bir insan... 
 
Zəhra 
 
Daha bir çarə yoq, keçən keçmiş, 
Çünki Sən’an yürəklə and içmiş. 
Həp qadınlardan eyliyor nifrət, 
Başqa bir fikrə bəsliyor hörmət. 
 
(həzin bir ah ilə) 
 
Onu son dəmdə bir də görsəydim, 
Daha qalmazdı həsrətim, dərdim. 
 
Dəvəçi 
 
(getmiş olduğu tərəfdən evdətlə gəlib keçərək, korlara) 
 
Şimdi Sən’an müridlərilə gəlir, 
Sorunuz, bəlkə, bəlkə çarə bilir... 
 
K o r l a r 
 
Tanrı versin cəzayi-xeyr sana.  
 
Birinci kor udu torba içinə qoyub saqlar. 
 
Zəhra 
 
(Əzrayə) 
 
Bəni tut, a-h, bir şey oldu bana. 
 
Əzra 
 
Gəl də yoldan bir az kənar olalım. 
 
Zəhra 
 
Baq, fənalaşdı büsbütün halım. 
 
Əzra 
 
Üzülürsün, aman, aman, Zəhra! 
 
Zəhra 
 
(Əzranın yardımilə bir tərəfə çəkilərək) 
 
Bəndə can yoq, inan, inan, Əzra! 
Ayrı düşdükcə Şeyx Sən’andan, 
Bana guya cihan olur zindan. 
 
Bu sırada ş e y x l ə r və m ü r i d l ə r görünməyə başlar 
 
Şeyx Mərvan 
 
Nə səfərdir bu, anlamam ki?! 
Şeyx Nəim 
 
Əvət, 
 
Hiç də mə’nası yoq bunun, əlbət.  
 
Əbülüla 
 
Yalınız borcumuz itaətdir. 
 
Şeyx Sədra 
 
Başqa söz söyləmək cəhalətdir. 
 
Şeyx Əbülləhyə 
 
Nə çıqar böylə boş səyahətdən? 
Xəlqi məhrum edər ibadətdən. 
 
Şeyx Cəfər 
 
Bəncə hiç şübhə yoq ki, insilə cin 
Yaratılmış fəqət ibadət için. 
 
Şeyx Sədra 
 
Buna idrakınız varırmı sizin? 
Sizcə məchul... qədri şeyxinizin. 
Hər kimin qəlbi korsa, keçmiş ola!.. 
Şeyx Sən’anı anlamaz əsla. 
 
Əbülüla 
 
Şeyximiz sahibi-kəramətdir, 
Hər nə söylərsə eyni-hikmətdir. 
 
Dəvəçi 
 
(çabuq dönərək) 
 
Əcəba şeyx nerdədir?.. Dəvələr, 
Yük ağırdır, əzildilər yeksər.  
 
Şeyx Mərvan 
 
Pək təbii bu, yüklənən əzilir. 
 
Şeyx Sədra 
 
Hiç məraq etmə, şimdi gəlir. 

Dəvəçi sür’ətli adımlarla gəldiyi tərəfə dönər. 
 
B i r i n c i k o r 
 
Bizə imdad edin, aman! 
 
İ k i n c i k o r 
 
Hələ dur! 
 
Əbülüla 
 
(yola baqaraq, arqadaşlarına) 
 
Gəliyor, iştə şeyximiz gəliyor. 
 
Hər kəs bir tər tərəfə çəkilib şeyxin vüruduna müntəzir olur; Ş e y x S ə n ’ a n , Şeyx Hadi və Şeyx Əbuzər sür’ətli adımlarla gəlirlər. 
 
Şeyx Hadi 
 
(ümuma) 
 
Möhtərəm arqadaşlar! On sənədir, 
Tərk qılmış cihanı Şeyx Kəbir. 
Şeyx Sən’an ki, bəhri-hikmətdir, 
İştə ondan bizə əmanətdir. 
İctihadilə bəlli bir ustad. 
Bizi on yıldır eyliyor irşad. 
Şimdi əzm eyliyor də Turanə, 
Keçəcək sonra xaki-Iranə. 
Bu səfərdən məramı şeyximizin,  
 
Pək böyük, pək ağırdır, iştə bilin! 
Bən də yoldaşlarımla bir yandan, 
Hində əzm etmək üzrəyim əl’an. 
Pək böyükdür bu yolda niyyətimiz, 
Böyük olsun gərək də himmətimiz, 
Məqsəd ancaq Məhəmmədin dini 
Bürüsün az zamanda yer yüzünü, 
Yola gəlsin də bə’zi sapqınlar, 
Haq nədir anlasınlar azğınlar. 
Dini-islamə istəməz pərdə, 
Nəşr edilsin gərək o hər yerdə. 
Böylə haq yolda kim olursa fəda, 
Ona yardımçıdır rəsuli-xuda... 
 
Ş e y x l ə r 
 
Öylədir, öylə... 
 
Müridlər 
 
Şübhə yoq artıq. 
 
K o r l a r 
 
Şeyx, ya şeyx! 
Şeyx Əbuzər 
 
(korlara) 
 
Bəkləyin azacıq. 
Şeyx Sən’an 
 
(parlamaqda olan günəşi göstərir) 
 
Arqadaşlar! Şu parlayan günəşin, 
Feyzi birdir cihand hər kəs için. 
Türk, hindu, ərəb, əcəm bilməz,  
 
Nuru hər yanda artar, əksilməz. 
Mə’nəvi bir günəş də var: nəvvar – 
O da islam dinidir, parlar. 
Parlar, afaqı nurə qərq eylər. 
Həq, həqiqət nədirsə həp söylər. 
Pək müqəddəsdir, İştə məqsədimiz, 
Bunu lakin, saqın unutmayınız: 
Bir çoq alimnüma xəyanətkar, 
Dini-islamə rəxnə salmışlar. 
Bir yığın ictihadi-bimə’na. 
Qaldırır hər tərəfdə bir də’va. 
 
Şeyx Sən’an söylədiyi sırada: göyə, Kə’bəyə, həmayilindəki Qur’ani-şərifə işarətlə birər-birər göstərir. 
 
Xaliqi-kainat halbuki bir... 
İştə Qur’an və Kə’bə həp birdir. 
Əhli-islama həp şu birliyi biz 
Nəşrü isbata qeyrət etməliyiz. 
 
Bu sırada Əbülüla, Şeyx Əbülləhyə və Şeyx Cəfər kəndi aralarında qonuşurlar. Şeyx Sən’an sözünə davam ilə 
 
Arqdaşlar! Bu yolda zəhmət var; 
İstirahət deyil, əziyyət var. 
Cəbr yoq, zor yoq, istəyən qalsın, 
Kim ki, məmnun deyilsə ayrılsın. 
 
Əbülüla 
 
Şeyx Cəfərlə, Şeyx Əbülləhyə, 
Şeyxəna! Dönmək istiyor geriyə. 
 
Şeyx Cəfər 
 
(Şeyx Sən’ana) 
 
İxtiyarız da, şeyx! Mə’zuruz, 
Səfər etməkdən İştə qorxuyoruz.  
 
Şeyx Əbülləhyə 
İzn versən dönüb də hər ikimiz, 
Həp ibadətlə iştiğal edəriz. 
 
Şeyx Hadi 
 
(mə’nalı və istehzalı bir qəhqəhə ilə Şeyx Əbülləhyəyə) 
 
Əyilib qalqacaq, yeyib içəcək, 
Sonra qıl köprüdən qolay keçəcək! 
 
(hər ikisinə) 
 
İxtiyar, dul qadınların da bütün, 
Həp bu mərkəzdədir məramı bu gün! 
Əcəba!.. Həzrəti-Rəsulüllah, 
Cümlə əshab – Əli, Ömər həmrah, 
Daima hərbgahə qoşmuşlar, 
Haqqı təbliğ için vuruşmuşlar. 
Bu niçin? Söyləyin, niçin, əcəba? 
Yoqsa bir aldanışmıdır? 
 
(Şeyx Cəfər və Şeyx Əbülləhyə) 
 
Haşa!.. 
Şeyx Sən’an 
 
(hər ikisinə) 
 
Hiç zərər yoq, gedin Mədinəyə siz, 
Bunu lakin unutmayın hərgiz, 
Quru, boş səcdənin yoq aqibəti, 
Haq sevər yalnız əhli-mə’rifəti. 
 
K o r l a r 
 
Ey böyük şeyx, mərhəmət!.. Imdad!..  
 
Şeyx Sən’an 
 
Siz nə istərsiniz? 
 
B i r i n c i k o r 
 
Fəqət imdad, 
Bizə imdad edib şəfa veriniz! 
Görmüyor kainatı gözlərimiz. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Böylə e’cazkar bir insan, 
Xayır, əsla yaratmamış Yaradan. 
Bir qulum bən də pək həqir, aciz, 
Bu yalan iftirayə uymayınız. 
Həm də görməkdə bir məziyyət yoq, 
Kədər, işkəncə var; məsərrət yoq. 
Gərçi görmək də başqa ne’mətdir, 
Görməmək ən böyük səadətdir. 
 
B i r i n c i k o r 
 
Bizi rədd etmə, ah, inayət qıl! 
 
İ k i n c i k o r 
 
Nə olur, şeyx, bir kəramət qıl!.. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Nə zamandan tutuldu gözləriniz? 
 
B i r i n c i k o r 
 
Anadan doğmadır bənimki təmiz. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Həp cinayət!.. Qadın cinayatı! 
Həp qadın cürmi-ehtirasatı! 
 
Ah, bunlar niçin doğar-doğurur? 
Şu qadınlar, niçin doğar-doğurur? 
 
(ikinci kora) 
 
Anadan doğma kormusun sən də? 
 
B i r i n c i k o r 
 
Bəndə əsrarı həp onun, bəndə... 
Ağlamaqdan bu hal gəlmiş ona, 
Çünki aşiqdi bir gözəl qadına. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Həp cinayət, qadın cinayatı! 
Həp qadın cürmi-ehtirasatı! 
 
(şeyxlərə və müridlərə) 
 
Hər səfalət doğar qadınlardan, 
Baş verir hər fəlakət onlardan. 
Öncə Həvva, o möhtəris nənəmiz, 
İşləyib bir cinayət, açdı bir iz. 
Bizi qovdurdu baği-cənnətdən, 
Qıldı məhrum qürbi-rəhmətdən, 
Qadın insanı haqdan ayrı salır. 
Həp qadınlar başa bəla sayılır. 
 
(Korları göstərir) 
 
İştə bunlar, zavallı insanlar, 
Nəyə sızlar, yanar?.. Səbəb onlar!.. 
 
B i r i n c i k o r 
 
Şeyx, ya şeyx! Görmək istiyoruz. 
 
İ k i n c i k o r 
 
Bizi mə’yus qılma, məğduruz. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Nəyi görmək dilərsiniz, bilməm? 
Yanıyor zülm içində həp aləm! 
Görməməkçin şu çirkin işləri siz, 
Yalvarıb haqqa, həmdü şükr ediniz. 
 
Dəvəçi 
 
(gələrək) 
 
Buyurun, şeyx əfəndi!.. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Pək gerçək, 
Gedəlim, haydı, yolçu yolda gərək... 
 
Gedərlər. 
 
Zəhra 
 
(Əzra ilə bərabər gələrək) 
 
Getdilər, ah, getdilər... 
 
Əzra 
 
Zəhra! 
 
Hiç təlaş etmə, gəl! 
 
Zəhra 
 
(niyazkar) 
 
Aman, Əzra!.. 
 
Əzra 
 
(əlilə göstərir) 
 
Döndü Sən’an, baq, İştə baq, gəliyor, 
Gəliyor, həm də baq, nasıl məsrur... 
 
Zəhra 
 
Ah, yarəbbi, çoq şükür!.. Lakin, 
Bu gəliş, kim bilir, əcəb nə için?.. 
 
Şaşqın bir halda dörd-beş adım çəkilib bəklərlər. Şeyx Sən’an, Şeyx Əbuzər, Şeyx Əbülləhyə və Şeyx Cəfər bərabər dönüb gəlirlər. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Şeyx Əbuzər! Sənin də sinnin çoq, 
Həm vücudunda istitaət yoq. 
Sən də bunlarla şimdi bir yerdə 
Get, tapın rövzeyi-peyəmbərdə. 
Daima eylə Haqqa həmdü səna... 
Azacıq xastadır fəqət Zəhra. 
 
( hər üçünə) 
 
Gecə-gündüz xəbər bilin ondan, 
Unutub qafil olmayın bir an. 
Həm nəzakət bu, həm səvab işdir... 
 
Əzra 
 
(Şeyx Sən’anə yaqlaşaraq) 
 
Səni Zəhra vidayə gəlmişdir. 
 
(Şeyx Sən’anda dərin bir heyrət... Zəhrayı göstərərək)  
 
İştə, qarşında titrəyir duruyor, 
İştə, solğun çiçək qadar məğdur!.. 
 
Şeyx Sən’an 
 
Ah, Zəhra! Zavallı, solğun nur! 
Səni Sən’an görüncə alçalıyor. 
Gəlməz əldən əyilməmək... Əlbət, 
Səndə var çünki başqa ülviyyət. 
Bəni əfv eylə, ey şikəstə həyat! 
Sən mələksin... Fəqət... Fəqət... Heyhat... 
 
Zəhra 
 
Ah, Sən’an!.. Aman!.. Böyük Sən’an!.. 
 
(Həmən bayılıb Əzranın qolları arasına düşər) 
 
Şeyx Sən’an 
 
(acı və dəhşətli bir sükutdan sonra) 
 
Şeyx Əbuzər! Müvazib ol... hər an 
Onu təskin için çalış... Zira 
Pək fəna xastadır... 
 
(Əzraya) 
 
Saqın, Əzra! 
Onu gözdən ayırmayın əsla. 
 
(dört-beş adım uzaqlaşaraq) 
 
Əlvida!.. Əlvida!.. Gözəl Zəhra!.. 
 

Pərdə

(1) - Küll mə’yub mərdud.