Frans Kafka

Frans Kafka^[a] (alm. Franz Kafka‎; d. 3 iyul 1883, Praqa, Avstriya-Macarıstan – ö. 3 iyun 1924, Kirlinq, Avstriya) — almandilli əşkinazi yəhudisi romançı və hekayə yazarı. XX əsr ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biridir. Realizm ilə fantastika elementlərini birləşdirdiyi əsərlərində əsasən tənha qalmış baş personajlar qəribə, sürrealistik vəziyyətlərlə və başa düşülməyən sosial-bürokratik qüvvələrlə üzləşirlər. Kafkanın əsərlərində yadlaşma, narahatlıq, günahkarlıq və absurdluq kimi elementlərlə qarşılaşmaq mümkündür. Ən tanınmış əsərləri "Çevrilmə" (alm. Die Verwandlung‎), "Məhkəmə" (alm. Der Process‎) və "Qəsr" (alm. Das Schloss‎) hesab olunur. Onun əsərlərindəki situasiyaları təsvir etmək üçün ingilis dilinə "kafkavari" sözü daxil olmuşdur.

Kafka Bohemiya krallığının (daha sonra Avstriya-Macarıstan imperiyasının tərkib hissəsi, indiki Çexiya Respublikası) paytaxtı Praqa şəhərində orta sinif almandilli yəhudi ailəsində anadan olmuşdur. Vəkil təhsili almış, təhsilini başa çatdırdıqdan sonra sığorta şirkətində işə düzəlmişdir. Bu zaman boş zamanlarında yazmağa başlamışdır. Həyatı boyunca Kafka gərgin və formal münasibət bəslədiyi atası da daxil olmaqla ailəsi və yaxın dostlarına yüzlərlə məktub yazmışdır. Həyatında bir neçə qadın olsa da, heç vaxt evlənməmişdir. 1924-cü ildə 40 yaşında vərəm xəstəliyindən vəfat etmişdir.

Kafkanın sağlığında çox az əsəri çap olunmuşdur: hekayə kolleksiyaları "Düşünmək" ilə "Kənd həkimi" və fərdi hekayələri ədəbi jurnallarda nəşr olunmuş, lakin az ictimai diqqət almışdır. Kafka dostu Maks Broddan tamamlamadığı "Məhkəmə", "Qəsr" və "Amerika" romanlarını məhv etməyi xahiş etmiş, lakin Maks bunu rədd etmiş və Kafkanın ölümündən sonra əsərlərini çap etdirmişdir. Onun əsərləri XX əsr ədəbiyyatına – yazıçılarına, filosoflarına, sənətkarlarına və tənqidçilərinə böyük təsir göstərmişdir.

Kafka Avstriya-Macarıstan imperiyasının Praqa şəhərində Qədim şəhər meydanının yaxınlığında anadan olmuşdur. Ailəsi mənşəcə orta sinif əşkinazi yəhudisi idi. Atası Herman Kafka (1854-1931) Yakob Kafkanın dördüncü oğlu idi, Bohemiyanın cənubundakı Strakonitse yaxınlığında yerləşən və böyük yəhudi icmasının yaşadığı Çexiyanın Osek kəndində şoxet və ya dini qəssab idi.Herman Kafka ailəsini Praqaya gətirmişdi. Səyyar satış təmsilçisi kimi işlədikdən sonra hədiyyəlik mallar və paltar pərakəndəçisi olmuş və işə 15 nəfər götürmüşdü. Herman bu zaman şirkətinin loqosu üçün zağca təsvirindən (çex dilində kavka, lakin tələffüzü və tez-tez yazılan forması kafka) istifadə etməyə başlamışdır. Kafkanın anası Yuliya (1856–1934) Poderbradı şəhərində varlı tacir olan Yakob Levinin qızı idi və ərindən daha yaxşı təhsil almışdı.

Kafkanın valideynləri çox güman ki, İdiş dilindən təsirlənmiş alman dilində danışırdılar, bu dil təhqiramiz şəkildə Mauscheldeutschadlandırılırdı. Lakin alman dili sosial cəhətdən böyük imkanlara sahib olduğundan valideynlər uşaqlarını Yuxarı alman dilində danışmağa təşviq etmişdilər. Herman və Yuliyanın 6 uşağı olmuşdur və Frans onların ən böyüyü idi. İki qardaşı Georq və Henrix Frans 7 yaşına çatana qədər ölmüşdürlər. Fransın üç bacısı olmuşdur: Qabriela ("Elli") (1889–1944), Valeriya ("Valli") (1890–1942) və Ottiliya ("Ottla") (1892–1943). Bütün bacıları İkinci dünya müharibəsi zamanı Holokostda ölmüşdürlər. Valli 1942-ci ildə Lodz gettosuna göndərilmiş, lakin bu, onun haqqında olan sonuncu sənəd olmuşdur. Ottla Fransın sevimli bacısı olmuşdur.

Herman bioqraf Stenli Kornqold tərəfindən "böyük, özünüdüşünən, təzyiq etməyi sevən biznesmen" kimi, Frans Kafka tərəfindən isə "gücdə, sağlamlıqda, səs tonunda, natiqlikdə, özünü məmnun etməkdə, dünyəvi hakimiyyətdə, dözümlülükdə, zehni vəziyyətdə [və] insan təbiəti haqqındakı biliklərdə əsl Kafka" kimi təsvir edilmişdir. İş günlərində hər iki valideyn evdə olmurdular, Yuliya Kafka hətta gündə 12 saat işləyirdi. Nəticədə, Frans Kafka uşaqlıqda böyük tənhalıq hiss etmişdir. Uşaqların tərbiyəsində əsasən mürəbbiyələr və xidmətçilər iştirak etmişdir. Kafkanın atası ilə olan problemli münasibəti əksini 100 səhifəlik "Atama məktub" əsərində tapmışdır. Bu əsərdə o, atasının avtoritet və ambisiyalı şəxsiyyətindən dərindən təsirlənməsindən şikayətlənmişdir. Atasından fərqli olaraq anası sakit və utancaq qadın idi. Kafkanın atasının dominant şəxsiyyətinin Kafkanın əsərlərində böyük təsir olmuşdur.

Kafka ailəsinin əvvəlcə onlarla yaşayan bir qız xidmətçisi vardı və ailə darısqal mənzildə yaşayırdı. Fransın otağı çox vaxt soyuq olurdu. 1913-cü ilin noyabrında ailə daha böyük mənzilə köçmüşdür, lakin Elli və Valli artıq evlənib birinci evdən köçmüşdülər. 1914-cü ilin avqustun əvvəlində Birinci dünya müharibəsinin başlamasından az sonra bacılar orduda olan ərləri ilə əlaqələrini itirmiş və buna görə də ikinci mənzilə ailənin yanına qayıtmışdırlar. Elli və Vallinin uşaqları vardı. Frans 31 yaşında Vallinin köhnə mənzilinə köçmüş və ilk dəfə təkbaşına yaşamağa başlamışdır.

Təhsili

Kafka 1889-1893-cü illərdə Fleyşmarktda (hazırda Masna küçəsi) yerləşən və oğlanlar üçün nəzərdə tutulmuş alman ibtidai məktəbinə getmişdir. Onun yəhudi təhsili 13 yaşında Bar Mitsvanın qeyd edilməsi ilə başa çatmışdır. Kafka sinaqoqa getməyi heç vaxt xoşlamamışdır və atası ilə ancaq ildə 4 dəfə ora gedirdi.

1893-cü ildə ibtidai məktəbi bitirdikdən sonra ciddi təhsilin keçirildiyi dövlət gimnaziyası olan və Köhnə şəhər meydanındakı Qoltz-Kinski sarayında yerləşən Köhnə Şəhər Alman Gimnazsiyasına qəbul olunmuş və orta təhsilini burada almağa başlamışdır. Təhsil alman dilində aparılsa da, Kafka çex dilində də yazıb oxuyurdu. O, gimnaziyadakı təhsilini 8 il davam etdirmiş və yaxşı qiymətlər almışdır. Kafka çex dilində yaxşı danışdığından tez-tez alqışlansa da, Kafkanın özü heç vaxt çex dilində səlis danışdığını düşünməmişdir, buna baxmayaraq hətta alman dilində də çex aksenti ilə danışırdı. Matura imtahanlarını 1901-ci ildə vermişdir.

1901-ci ildə Praqada yerləşən Alman Karl-Ferdinand Universitetinə qəbul olunan Kafka kimya ixtisası üzrə təhsil almağa başlamış, lakin iki həftə sonra qərarını dəyişərək hüquq təhsili almağa başlamışdır. Bu sahə onun marağına səbəb olmasa da, qarşısına geniş iş imkanları açırdı, bu isə atasını məmnun edirdi. Bundan əlavə, hüquq uzunmüddətli təhsil tələb edirdi, bu isə Kafkaya alman dili və incəsənət tarixi dərslərinə qatılmaq şəraiti yaradırdı. O, Alman Tələbələrinin Oxu və Mühazirə Zalı (alm. Lese- und Redehalle der Deutschen Studenten‎) adlı tələbə klubuna qoşulmuşdu, bu klub ədəbi tədbirlər, oxular və digər fəaliyyətlərin təşkili ilə məşğul olurdu. Kafkanın dostları arasında fəlsəfə oxuyan Feliks Veltş, varşavalı ortodoks hasidik ailədən çıxmış aktyor Yitzçak Lovi və yazıçılar Oskar Baum ilə Frans Verfel vardı.

Universitetdəki ilk ilində Kafka həyatında ən yaxın dostu olmuş Maks Brodla tanış olmuşdur. Brod tezliklə müşahidə etmişdir ki, Kafka utancaq və azdanışan olsa da, dediklərinin çoxu dərin məna kəsb edirdi. Kafka həyatı boyunca çox həvəsli bir oxucu olmuşdur. Brodun təklifi ilə onlar Platonun "Protaqor" əsərini orijinal yunan dilində, öz təklifi ilə isə Qüstav Floberin "Sentimental təhsil" və "Müqəddəs Antoninin tamahı" əsərlərini fransız dilində oxumuşdular. Kafka Fyodor Dostoyevski, Qüstav Flober, Nikolay Qoqol, Frans Qrilparser və Heynrix von Kleisti "əsl qan qardaşı" olaraq adlandırmışdır. Bundan əlavə, Kafka Çex ədəbiyyatı ilə maraqlanmış, Yohann Volfqanq Götenin əsərlərinin vurğunu olmuşdur. Kafka 18 iyul 1906-cı ildə hüquq üzrə doktorantura dərəcəsi almışdır^[b] və bir il müddətinə məcburi surətdə pulsuz vətəndaş və cinayət məhkəmələrində hüquq katibi kimi fəaliyyət göstərmişdir.

İş fəaliyyəti

1 noyabr 1907-ci ildə Kafka Assicurazioni Generali sığorta şirkətində işləməyə başlamışdır və buradakı işi bir ilə yaxın davam etmişdir. Bu dövrdəki məktublaşmaları Kafkanın iş saatlarından (08:00–18:00) narazı olduğunu göstərir. Belə ki, bu amil getdikcə onun üçün daha da çox əhəmiyyət kəsb edən yazılarına vaxt ayırması üçün böyük çətinlik törədirdi. Kafka 15 iyul 1908-ci ildə işdən istifa etmişdir. İki həftə sonra Bohemiya krallığındakı İşçilərin Qəza Sığortası İnstitutuna daxil olanda əsər yazmasına imkan verən yeni iş tapmışdır. İşi sənaye işçilərinə fərdi zərərlərdən ötrü ödənəcək kompensasiyanı müəyyənləşdirmək və araşdırmaqdan ibarət idi. Bu dövrdə iş təhlükəsizliyinə zəif diqqət yetirildiyindən barmaqları və ətrafları itirmək kimi qəzaların baş verməsi adi hal idi. Belə qəzalar xüsusilə tornaçı dəzgahı, əl burğulama maşını, yonucu dəzgahı, fırlanan mişar kimi avadanlıqlarla işləyərkən qeydə alınırdı.

İdarəçilik professoru Piter Druker Kafkanın İşçilərin Qəza Sığortası İnstitutunda işləyərkən qoruyucu şlemanı ixtira edən şəxs olduğuna inanır, lakin sahibkarının sənədlərində bu faktı dəstəkləyən heç bir dəlil yoxdur. Kafkanın atası oğlunun sığorta işini Brotberuf (hərfi tərcümədə çörək işi) – ancaq kommunal xərcləri ödəmək üçün görülən iş adlandırırdı, bu isə Kafkanın xoşuna gəlmirdi. Kafkanın vəzifəsini sürətlə artırmışdırlar: o artıq kompensasiya müraciətlərini qəbul edir və tədqiq edir, hesabatlar yazır, şirkətlərinin yüksək risk kateqoriyasında olduğunu düşünən biznesmenlərin müraciətlərinə baxırdı. Burada işlədiyi bir neçə il müddətində sığorta institutuna illik hesabatlar yazmışdır. Müdirləri Kafkanın hesabatlarından razı qalmışdırlar. Kafka işini adətən gündüz saat 2-də bitirirdi, buna görə də ədəbi yaradıcılıq üçün vaxt qalırdı. Kafkanın atası isə oğlunun ailənin mağazasını təhvil alacağını gözləyirdi. Növbəti illərdə Kafkanın xəstəliyi sığorta bürosunda işləməyə və ədəbi yaradıcılıqla məşğul olmasına mane oldu. İllər sonra Brod Kafka, Feliks və özünün də daxil olduğu bir qrup yazıçını bildirmək üçün "Yaxın Praqa dairəsi" (alm. Der enge Prager Kreis‎) terminini ortaya atdı.

1911-ci ilin sonunda Ellinin əri Karl Herman və Kafka Praqadakı ilk asbest fabrikinin şərikləri oldular. Prager Asbestwerke Hermann & Co. adı ilə tanınan şirkət Hermann Kafkanın verdiyi pulla qurulmuşdu. Kafka əvvəlcə işə pozitiv yanaşmış, vaxtının çoxunu biznesə həsr etmişdir, lakin daha sonra işin onun ədəbi yaradıcılığına mane olmasından xoşu gəlməmişdir. Bu dövrdə o, İdiş teatrının performansları ilə də maraqlanmışdır. İdiş teatr truppasının 1911-ci ilin oktyabrındakı çıxışını gördükdən sonra Kafka növbəti 6 ay boyunca özünü "İdiş dili və ədəbiyyatının içində tapmışdır". Bu maraq onun iudaizm tədqiqatlarının başlanğıc nöqtəsi idi. Bu dövrdə Kafka vegetarian olmuşdur. 1915-ci ildə Kafka Birinci dünya müharibəsində xidmət üçün orduya çağırılmışdır, lakin Kafkanın sığorta institutundakı işverənləri onun dövlət qulluğunda olduğunu əsaslandıraraq buna mane olmuşdurlar. Kafka orduya qatılmaq üçün yenə cəhd etmiş, lakin 1917-ci ildə ona vərəm diaqnozu qoyulduqdan orduya qəbul olunmamışdır. 1918-ci ildə sığorta institutu Kafkanı xəstəliyinə görə təqaüdə göndərmişdir. O dövrdə vərəmin müalicəsi olmadığından Kafka həyatının qalanını sanatoriumlarda keçirmişdir.

Şəxsi həyatı

Kafka heç vaxt evlənməmişdir. Broda görə Kafka güclü cinsi istəkdən "əzab çəkirdi" və Kafkanın bioqrafı Reyner Stax qeyd edir ki, onun həyatı "fasiləsiz qadınlaşdırma" ilə dolu idi və "cinsi müvəffəqiyyətsizlik"dən qorxurdu. Kafka yetkinlik həyatı boyunca fahişəxanalara getmiş və pornoqrafiya ilə maraqlanmışdır. Bundan əlavə, bir çox qadınla yaxınlıq etmişdir. 13 avqust 1912-ci ildə Kafka Brodun qohumu, Berlində bir diktafon şirkətinin təmsilçisi kimi işləyən Felisiya Bauer ilə tanış olmuşdur. Bir həftə sonra Brodun evində baş tutan görüşdən sonra Kafka gündəliyinə yazmışdır:

Xanım FB. Mən 13 avqustda Brodun evinə çatanda o stolda otururdu. Onun kim olması mənim üçün maraqlı deyildi, amma onu bir dəfəyə götürməli idim. Məmnunsuzluq bəlli olan sümüklü, boş üz. Çılpaq boğaz. Üzərində bluza. Paltarı onun ev halına uyğun idi, lakin sən demə, o heç bir şey idi (onu belə yaxından müşahidə edəndə özümdən soyudum...) Demək olar ki, qırılmış burun. Sarı, bir az düz, görkəmsiz saç, güclü çənə. Oturanda ona ilk dəfə yaxından nəzər salmağa imkan tapdım, lakin oturana qədər artıq onun haqqında dəyişməz fikrim vardı.

Bundan qısa müddət sonra Frans Kafka bir gecədə "Hökm" hekayəsini yazmış, "Amerika" və "Çevrilmə" əsərləri üzərində işləməyə başlamışdır. Kafka və Felisiya Bauer növbəti beş ildə əsasən məktublaşmış, nadir hallarda görüşmüş və iki dəfə nişanlanmışdırlar.^[66] Kafkanın Felisiyaya yazdığı itməmiş məktubları "Felisiyaya məktublar" adı ilə nəşr olunmuşdur. Felisiyanın məktubları isə salamat qalmamışdır. Bioqraflar Stax və Ceyms Houesə görə təxminən 1920-ci ildə Kafka oteldə işləyən kasıb və savadsız otaq xidmətçisi Yuliya Voxriçek ilə nişanlanmışdır. Ev tutub toy tarixini müəyyənləşdirsə də, toy heç vaxt baş tutmamışdır. Kafkanın atası isə sionist inancları ilə əlaqədar olaraq Yuliyanı qəbul etmirdi. Bu dövrdə Kafka "Atama məktub" üzərində işləməyə başlamışdır. Planlaşdırılmış toy tarixindən öncə Kafka başqa bir qadınla görüşmüşdür. Həyatda qadınlara və seksə böyük ehtiyac duysa da, Kafkanın özünəinamı çox zəif idi, seksi çirkli hesab edirdi və bədəninə görə çox utanırdı.

Stax və Brod qeyd edirlər ki, Kafkanın Felisiya Baueri tanıdığı dövrdə onun Berlindən olan yəhudi rəfiqəsi Marqaret Bloxla da münasibəti vardı. Brod bildirir ki, Bloxun Kafkadan oğlu olsa da, Kafka heç vaxt bundan xəbər tutmamışdır. Adı məlum olmayan bu oğlan 1914 və ya 1915-ci ildə anadan olmuş, 1921-ci ildə Münhendə ölmüşdür. Lakin Kafkanın bioqrafı Peter-Andre Alt qeyd edir ki, Bloxun oğlu olsa da, Kafka onun atası deyildi, çünki cütlük heç vaxt intim münasibətdə olmamışdır. Stax isə iddia edir ki, Bloxun oğlu olsa da, Kafkanın onun atası olması ilə əlaqədar heç bir sübut yoxdur.

1917-ci ilin avqustunda Kafkaya vərəm diaqnozu qoyulmuş və Kafka Bohemiyanın Sürau (çex. Siřem) kəndinə köçmüşdür. Burada bacısı Ottla yeznəsi Karl Hermanın fermasında işləyirdi. O, burada özünü rahat hiss etmiş, hətta burada keçirdiyi vaxtı həyatının ən gözəl dövrü hesab etmişdir. Çox güman ki, bu, onun burada məsuliyyətlərdən azad olması ilə əlaqədar idi. O, gündəliklər və oktavo tutmuşdur. Kafka bu kitablardakı qeydlərindən Zettel (kiçik kağız parçaları) üzərində 109 nömrələnmiş mətn parçası ayırmışdır. Onlar daha sonra "Sürau aforizmləri və ya Günah, ümid, əzab və düzgün yol haqqında fikirlər" (alm. Die Zürauer Aphorismen oder Betrachtungen über Sünde, Hoffnung, Leid und den wahren Weg‎) adı ilə nəşr edilmişdir.

1920-ci ildə Kafka çex yazıçı və jurnalist Milena Yesenka ilə münasibətdə olmağa başlamışdır. Ona yazdığı məktublar daha sonra "Milenaya məktublar" adı ilə çap olunmuşdur. 1923-cü ilin iyulunda Baltik dənizindəki Qral-Mürits kurortunda tətildə ikən ortodoks yəhudi ailəsindən çıxmış 25 yaşlı bağça müəlliməsi Dora Diamant ilə tanış olmuşdur. Ailəsinin yazıları üzərindəki təsirindən qurtulmaq ümidi ilə Kafka qısa müddətdə Berlinə köçmüş və Diamant ilə yaşamışdır. Diamant onun sevgilisi olmuş və Kafkanın Talmudla maraqlanmasına səbəb olmuşdur. Kafka dörd hekayə üzərində işləmişdi və onları "Aclıq sənətçisi" adı ilə nəşr etdirməyi planlaşdırmışdı.

Şəxsiyyəti

Kafka insanların onu zehni və fiziki cəhətdən iyrənc hesab edəcəyindən qorxurdu. Buna baxmayaraq Kafka ilə tanış olanlar onun sakit və əla davranış tutumuna, aydın sezilən intellektə, quru yumor hissinə malik olduğunu düşünür, ciddi görünüşünə baxmayaraq, onu yaraşıqlı hesab edirdilər. Brod Kafkanı Heynrix von Kleist ilə müqayisə etmişdir: hər iki yazıçı vəziyyətləri qüsursuz detallarla təsvir etmək qabiliyyətinə malik idi. Brodun fikrincə Kafka onun tanış olduğu ən əyləncəli adam idi. Kafka dostları ilə zarafatlaşmağı sevirdi, lakin çətin vəziyyətlərdə dostlarına yaxşı məsləhət də verə bilirdi. Broda görə Kafka həvəsli deklamasiyaçı idi: o, cümlələrini elə qurura bilirdi ki, onlar dinləyiciyə musiqi kimi səslənirdi. Brodun dediyinə görə Kafkanın əsas iki xüsusiyyəti "mütləq dürüstlük" (alm. absolute Wahrhaftigkeit‎) və "həssas vicdanlılıq" (alm. präzise Gewissenhaftigkeit‎) idi.

Kafka uşaq ikən idmana az maraq göstərsə də, daha sonra fiziki fəaliyyətlərə və oyunlara maraq göstərmişdir; yaxşı minici, üzgüçü və avarçəkən idi. Həftəsonlarında o və dostları uzun gəzintilərə çıxırdılar, onların çoxu Kafkanın özü tərəfindən planlaşdırılırdı. Digər maraq sahələrinə alternativ tibb, Montessori kimi müasir təhsil sistemləri və təyyarə ilə film kimi yeniliklər aid idi. Yazı onun üçün çox vacib idi: Kafka onu "ibadət forması" adlandırmışdı. Kafka səsə qarşı çox həssas adam idi, sakit yerdə yazmağa üstünlük verirdi.

Peres-Alvares Kafkanın şizoid şəxsiyyət pozuntusuna malik olduğunu iddia etmişdir. İddiaya görə onun üslubu ancaq "Çevrilmə" əsərində deyil, bir çox yazılarında orta səviyyəli şizoid xüsusiyyətlərini büruzə verir. Onun əzabını 21 iyun 1913-cü ildə gündəliyinə yazdığı bir başlıqda görmək olar:

Başımın içində dəhşətli bir dünya var. Amma parçalara ayrılmadan özümü və onları necə azad etməli. Və içimdəki göz yaşını onlar min dəfə geri çəkdilər və ya dəfn etdilər. Mən bunun üçün burdayam, bu, mənə kifayət qədər aydındır.

və "Sürau aforizmləri" № 50:

İnsan içindəki sarsılmaz bir şeyə olan daimi güvəni olmadan yaşaya bilməz. Buna baxmayaraq, həm bu sarsılmaz şey, həm ona olan güvən ondan daim gizlənmiş ola bilər.

Kafka heç vaxt evli olmamasına baxmayaraq, evliliyə və uşaq sahibi olmağa böyük hörmətlə yanaşmışdır. Onun bir neçə sevgilisi olmuşdur. Kafka güman ki, yemək pozuntusundan əziyyət çəkirdi. Münhen Lüdviq-Maksimilian Universitetinin psixiastrik klinikasının həkimi Manfred M.Fixter "yazıçı Frans Kafkanın qeyri-səciyyəvi nevrotik anoreksiyadan əziyyət çəkdiyini göstərən sübut" təqdim etmiş və onun ancaq depressiyada olduğunu deyil, "intihara meyilli" olduğunu da demişdir. Sander Qilman "Yəhudi pasient Frans Kafka" (1995) adlı kitabında "niyə bir yəhudi hipoxondrik və ya homoseksual hesab oluna bilər və Kafka yəhudi kişini anlamanın bu yollarının aspektlərini özündə və yazılarında necə əks etdirir" mövzusunu araşdırmışdır. Kafkanın ən azı bir dəfə (1912-ci ilin sonunda) intihara cəhd etdiyi hesab olunur.

Siyasi baxışı

Birinci dünya müharibəsindən öncə Kafka çex anarxist, antimilitarist və antiklerikalist Klub Mladých təşkilatının bir neçə görüşündə iştirak etmişdir. Kafka ilə eyni ibtidai və orta məktəbə getmiş Hüqo Berqmansonuncu akademik ildə (1900–1901) Kafka ilə münasibətlərinə xitam vermişdir, çünki "[Kafkanın] sosializmi ilə mənim sionizmin çox fərqli idi". "Frans sosialist oldu, mən isə 1898-ci ildə sionist oldum. Sionizm ilə sosializmin sintezi heç vaxt mövcud olmayıb". Berqman qeyd etmişdir ki, Kafka sosializmə olan dəstəyini göstərmək üçün qırmızı qərənfil taxırdı. Bir gündəlik başlığında Kafka anarxist filosof Pyotr Kropotkininadını çəkmişdi: "Kropotkini unutmayın!".

Kommunizm dövründə Kafkanın əsərləri Şərq blokadası sosializmi tərəfindən qızğın müzakirə olunmuşdur. Belə bir fikir var idi ki, o, parçalanan Avstriya-Macarıstan imperiyasının bürokratiyadakı əfəlliyini satirik şəkildə tənqid etmiş və sosializmin yüksəlişini təcəssüm etdimişdir. Bunu dəstəkləyən başqa bir amil Maksist yadlaşma təlimi idi. Ortodoks baxışına görə isə Kafkanın yadlaşma təsvirləri guya yadlaşmanı ortadan qaldıran cəmiyyət üçün uyğun deyildi. 1963-cü ildə Çexoslovakiyanın Liblitse kəndində Kafkanın səksən illiyi münasibətilə keçirilmiş tədbirdə Kafkanın bürokratiyanın təsvirindəki əhəmiyyəti dəyərləndirilmişdir. Kafkanın siyasi yazıçı olub-olmadığı hələ də mübahisə mövzusudur.

İudaizm və sionizm

Kafka Praqada almandilli yəhudi kimi böyümüşdür. O, xüsusilə, Şərqi Avropa yəhudilərindən təsirlənmiş, Qərb yəhudilərində olmayan mənəvi həyat intensivliyi əldə etdiyini düşünmüşdür. Onun gündəlikləri idiş yazıçıların adları ilə doludur. Hələ iudaizm və yəhudilərdən uzaq durduğu illərdə: "Yəhudilərlə ortaq nə cəhətim var? Özümlə bağlı heç bir ortaq cəhətim yoxdur, mən gərək küncdə sakitcə dayanım və nəfəs ala bildiyimə görə şükür edim". Gənclik illərində Kafka özünü ateist elan etmişdir.

Houes iddia edir ki, Kafka öz yəhudiliyinin fərqində olsa da, əsərlərində bunu əks etdirməmiş, yəhudi personajlardan, səhnələrdən və mövzulardan qaçınmışdır. Ədəbi tənqidçi Harold Bluma görə isə Kafka öz yəhudi qanından narahat olsa da, tipik yəhudi yazıçı idi. Lotar Kan da eyni şəkildə bildirir: "Kafkanın oeuvre-sındakı yəhudi qanının varlığı şübhəsiz müzakirəolunmazdır". Kafkanın ilk tərcüməçilərindən biri Pavel Aysner qeyd etmişdir ki, "Məhkəmə" əsərində yəhudilik mövzusuna toxunmuşdur: "Baş qəhrəman Yosef K. (simvolik) alman (Rabensteyner), çex (Kullix) və yəhudi (Kaminer) tərəfindən həbs olunur. Müasir dövrdə cəmiyyətə yəhudilərin təlqin edildiyi kimi baş qəhrəman da "günahsız günahkar" mövqeyindədir, lakin onun yəhudi olduğuna dair sübut yoxdur".

Dan Miron "Fələstində kədər?!" adlı essesində Kafkanın sionizmlə olan əlaqəsindən söhbət açır: "Belə görünür ki, belə əlaqənin olduğunu və onun həyatında və ədəbi yaradıcılığında sionizmin aparıcı rol oynadığını iddia edənlər də, belə əlaqənin olduğunu və əhəmiyyətini inkar edənlər də yanılırlar. Həqiqət bu iki sadə görünən qütb arasında anlaşılmaz bir yerdə yerləşir". Kafka əvvəlcə Felisiya Bauer ilə, daha sonra isə Dora Diamant ilə Fələstinə köçməyi düşünmüşdür. O, Berlində yaşayarkən Brodun fələstinli dostu Pua Bat-Tovimi müəllim tutaraq ivritcə öyrənmiş, Berlində İudaizm Təhsili Kollecində (alm. Hochschule für die Wissenschaft des Judentums‎) rabbi Yulius Qrüntalın və rabbi Yulius Quttmanın dərslərində iştirak etmişdir.

Livia Rotkirxen Kafkanı "dövrünün simvolik fiquru" adlandırmışdır. Onun müasirləri yəhudi, çex və alman mədəniyyətlərinə qarşı həssas olan yəhudi, çex və alman yazıçılar idi.

Kafka həyatının sonlarında Təl-Əvivdə yaşayan dostu Hüqo Berqmana açıqça göndərərək Fələstinə köçmək niyyətinin olduğunu bildirmişdir. Berqman Kafkanı qəbul etməkdən imtina etmişdir, çünki onun gənc uşaqları vardı və Kafkanın onları vərəmlə yoluxduracağından narahat idi.

Ölümü

1924-cü ilin martında Kafkanın səhhəti pisləşmiş, buna görə də o, Berlindən Praqaya qayıtmalı olmuşdur. Burada ailəsi, xüsusilə bacısı Ottla onun qayğısına qalmışdır. Kafka müalicə məqsədilə 10 apreldə Vyana yaxınlığında yerləşən Kirlinqdə həkim Hoffmanın sanatoriumuna getmiş və 3 iyun 1924-cü ildə burada vəfat etmişdir. Ölüm səbəbi aclıq idi: Kafkanın boğazının vəziyyəti ona rahat yemək yeməsinə mane olurdu və parenteral nutrisiya hələ mövcud olmadığından onu bəsləmək mümkün deyildi. Ölüm döşəyində ikən boğazının bağlanıb heç nə yeyə bilməməsindən əvvəl yazmağa başladığı "Aclıq sənətçisi" hekayəsi üzərində dəyişikliklər aparmışdır. Onu nəşi Praqaya gətirilmiş, 11 iyun1924-cü ildə Praqanın Jijkov rayonunda Yeni Yəhudi qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. Kafka həyatda ikən tanınmırdı, lakin o, məşhurluğu vacib hesab etmirdi. Ölümündən qısa müddət sonra məşhur olmuşdur. Kafkanın qəbirdaşı memar Leopold Ehrmann tərəfindən dizayn olunmuşdur.

Əsərləri

Milena Yesenkaya çex dilində yazdığı bir neçə məktubdan başqa Kafkanın bütün nəşr olunmuş əsərləri alman dilində yazılmışdır. Əsərlərinin çox azı onun sağlığında nəşr olunmuş və az ictimai diqqət almışdır.

Kafka romanlarının heç birini tamamlamamışdır və əsərlərinin 90%-ni yandırmışdır. Əsərlərinin çoxunu Berlində yaşayarkən Diamantın köməyi ilə məhv etmişdir. Yaradıcılığının ilk illərində Heynrix von Kleistdən təsirlənmişdir. Bauerə yazdığı məktubda onun əsərlərini ürküdücü adlandırmış, onu ailəsindən daha yaxın gördüyünü bildirmişdir.

Hekayələr

Kafkanın ilk nəşr olunmuş əsərləri 1908-ci ildə "Hyperion" jurnalında "Düşünmək" (alm. Betrachtung‎) adı ilə peyda olmuş 8 hekayə idi. 1904-cü ildə "Əziyyətin təsviri" (alm.Beschreibung eines Kampfes‎) hekayəsini yazmışdır; Kafka hekayəni 1905-ci ildə Broda göstərmiş, Brod isə onu yazmağa davam etməsinə və "Hyperion" jurnalına göndərməsinə razı salmışdır. Kafka Münhendə 1908-ci ildə bir fraqmenti, 1909-cu ilin yazında isə iki bölməni nəşr etdirmişdir.

Yaradıcılığında partlayışın baş verdiyi 22 sentyabr 1912 gecəsində Kafka "Hökm" (alm. Das Urteil‎) hekayəsini yazmış və onu Felisiya Bauerə həsr etmişdir. Brod qeyd etmişdir ki, baş qəhrəmanların adları (Qeorq Bendeman və Frieda Brandenfeld) və uydurma nişanları real həyatda Frans Kafka və Felisiya Bauerlə oxşarlıq təşkil edir. Hekayə Kafkanın inqilabi əsəri hesab olunur. Əsər oğul ilə onun nişanından sonra yeni vəziyyətlə üzləşən dominant ata arasındakı problemli münasibətdən bəhs edir. Kafka daha sonra hekayəni "bədənin və ruhun tam açılışı" və "düzgün doğumla təkamül etmiş, çirk və seliklə örtülmüş" hekayə kimi təsvir etmişdir. Hekayə əvvəlcə 1912-ci ildə Leypsiqdə nəşr olunmuş və "Xanım Felisiya Bauerə", sonrakı nəşrlərdə isə "F.-ə" həsr olunmuşdur.

1912-ci ildə Kafka "Çevrilmə" (alm. Die Verwandlung‎) hekayəsini yazmışdır. Hekayə 1915-ci ildə Leyspiqdə nəşr olunmuşdur. "Çevrilmə" Qreqor Zamza adlı kommivoyajörün səhər ungeheures Ungeziefer-a (Ungeziefer istənilməyən və çirkli heyvanlar üçün işlədilən termindir) – qorxunc zərərvericiyə çevrilməsindən bəhs edir. Tənqidçilər bu əsəri XX əsruydurmasının "toxumluq işlərindən" biri adlandırırlar. Bir işgəncə və edam alətindən bəhs edən "Cəza koloniyası" (alm. In der Strafkolonie‎) hekayəsi 1914-cü ilin oktyabrında yazılmış, 1918-ci ildə yenidən redaktə edilmiş, 1919-cu ilin oktyabrında Leyspiqdə nəşr olunmuşdur. "Aclıq sənətçisi" (alm. Ein Hungerkünstler‎) adlı hekayəsi 1924-cü ildə "Die neue Rundschau" jurnalında çap olunmuşdur. Hekayə azalan marağa baxmayaraq sənətini davam etdirməyə və aclığından şübhə edən insanları fikrindən daşındırmağa çalışan sənətçidən bəhs edir. Son hekayəsi "Müğənni Jozefina" (alm. Josefine, die Sängerin oder Das Volk der Mäuse‎) də sənətçi ilə auditoriya arasındakı münasibətdən bəhs edir.

Romanlar

Kafka ilk romanını 1912-ci ildə yazmışdır; romanın birinci fəsli "Ocaqçı" (alm. Der Heizer‎) hekayəsidir. Kafka tamamlaya bilmədiyi bu əsərinə "İtmiş adam" (alm. Der Verschollene‎) adını qoysa da, Brod Kafkanın ölümündən sonra onu "Amerika" adı ilə nəşr etdirmişdir. Romanın ilham mənbəyi öncəki ildə İdiş teatrında keçirdiyi vaxtlar idi. O, öz irsinin fərqinə varmış və elə bir fikrə gəlib çıxmışdır ki, hər şəxsin içində irsi üçün doğuşdan təqdir yaşayır. Kafkanın digər əsərlərindən daha yumoristik və bir az realistik olan bu roman despot və hissedilməz sistemin protaqonisti qəribə vəziyyətlərə salmasından bəhs edir. Kafka romanı yazarkən Amerikayamühacirət etmiş qohumlarının təcrübələrindən istifadə etmişdir. Roman Kafkanın optimist sonluqla bitən yeganə əsəri hesab olunur.

1914-cü ildə Kafka "Məhkəmə" (alm. Der Process‎) romanını yazmağa başlamışdır. Əsər bir şəxsin uzaq, əlçatmaz məhkəmə tərəfindən həbs edilib mühakimə edilməsindən bəhs edir. Şəxsin günahı nə özünə, nə də oxucuya məlumdur. Kafka romanı tamamlamasa da, son fəslini yazmışdır. Nobel mükafatı laureatı və Kafka təqaüdçüsü Elias Kanettiyə görə Felisiya romanın mərkəzində durur və Kafka bunun "onun hekayəsi" olduğunu demişdir. Kanetti Kafkanın Felisiyaya yazdığı məktublardan bəhs edən "Kafkanın digər məhkəməsi" adlı kitabında məktublarla roman arasındakı əlaqəyə toxunmuşdur. Miçiko Kakutani "The New York Times" üçün yazdığı tənqiddə bildirmişdir ki, Kafkanın məktublarında "öz uydurmasının işarələri var: hər dəqiqəyə eyni narahat diqqət; gücün dəyişkən balansları haqqında eyni paranoyak şüurlanma: eyni emosional boğulma atmosferası – təəccüblü şəkildə kifayət qədər xam canfəşanlıq və sevinc anları bir-birinə uyğun gəlir".

Gündəliyinə görə Kafka "Qəsr" (alm. Das Schloss‎) romanı üzərində işləməyə 11 iyun 1914-cü ildə qərar vermişdir, lakin romanı yazmağa 27 yanvar 1922-ci ilə qədər başlamamışdır. Protaqonist K. adlı yer ölçəndir (alm. landvermesser‎), o, naməlum səbəblər üzündən kəndi idarə edən Qəsrə daxil olmağa icazə ala bilmir. Kafkanın niyyəti o idi ki, Qəsr K.-ya ölüm döşəyində bildirir ki, "kənddə yaşamaq üçün hüquqi tələbnamə hələ ki, mövcud deyil, müəyyən köməkçi şərtlər nəzərə alınaraq, ona burada yaşamağa və işləməyə icazə verilir". Qaranlıq və sürrealist üslubda işlənmiş romanın əsas mövzuları yadlaşma, bürokratiya, şəxsin sistemə qarşı dayanarkən çəkdiyi sonsuz əziyyət, əldəedilməz məqsəd üçün aparılan boş və ümidsiz mübarizədir. Hartmut M. Rastalski tezisində deyir: "Arzular kimi onun mətnləri dəqiq "realistik" detalı absurdluqla, protaqonistlər üzərində diqqətli müşahidə və mühakiməni müəmmalı unutqanlıq və qayğısızlıqla birləşdirir".

Nəşrolunma tarixi

Kafkanın hekayələri əvvəlcə ədəbi jurnallarda nəşr olunmuşdur. Onun ilk 8 hekayəsi 1908-ci ildə iki aydan bir buraxılan "Hyperion" jurnalının birinci sayında çap olunmuşdur. Frans Bley 1909-cu ildə iki dialoqu (daha sonra "Əziyyətin təsviri"nin bir hissəsi) nəşr etmişdir. Brodla İtaliyaya səyahət etdiyi zaman yazdığı "Breşiyada təyyarələr" (alm. Die Aeroplane in Brescia‎) hekayəsi 28 sentyabr 1909-cu ildə gündəlik "Bohemia" qəzetində peyda olmuşdur. 27 mart 1910-cu ildə daha sonra "Düşünmək" kitabına daxil olacaq bir neçə hekayəsi "Bohemia" qəzetinin Şərq nəşrində çap olunmuşdur. 1913-cü ildə Leypsiqdə Brod və nəşriyyatçı Kurt Volf "Arkadia" poeziyası üçün öz ədəbi illiklərinə "Hökm. Frans Kafka hekayəsi"ni (alm. Das Urteil. Eine Geschichte von Franz Kafka‎) daxil etmişdirlər. "Qanundan öncə" (alm. Vor dem Gesetz‎) hekayəsi 1915-ci ildə müstəqil yəhudi həftəliyi olan "Selbstwehr" qəzetinin yeni il buraxılışında çap olunmuşdur. Hekayə 1919-cu ildə "Kənd həkimi" hekayə kolleksiyasının hissəsi kimi yenidən çap olunmuş, "Məhkəmə" romanının bir hissəsi olmuşdur. Digər hekayələri müxtəlif nəşrlərdə çap olunmuşdur: Martin Buberin "Der Jude" jurnalı, "Prager Tagblatt" qəzeti, "Die neue Rundschau", "Genius" və "Prager Presse" jurnalları.

Kafkanın ilk nəşr olunmuş kitabı "Düşünmək" 1904-1912-ci illərdə yazdığı 18 hekayədən ibarət idi. Veymara edilən bir yay səyahəti zamanı Brod Kafka ilə Kurt Volfu tanış etmişdir. Kurt Volf kitabı 1912-ci ilin sonunda (lakin tarix kimi 1913-cü il göstərilib) Rowohlt Verlag nəşriyyatında nəşr etdirmişdir. Kafka kitabı Broda həsr etmiş ("Für M.B.") və ona verdiyi şəxsi nüsxəyə "Artıq burada nəşr edildiyinə görə əziz Maks üçün" sözlərini əlavə etmişdir.

Kafkanın "Çevrilmə" hekayəsi 1915-ci ilin oktyabrında aylıq ekspressionist "Die Weißen Blätter" jurnalında nəşr olunmuşdur. Digər hekayə kolleksiyası "Kənd həkimi" 1919-cu ildə Kurt Volf tərəfindən nəşr olunmuş və Kafkanın atasına həsr olunmuşdur. Kafka dörd hekayəsindən ibarət sonuncu hekayə kolleksiyasını "Aclıq sənətçisi" adı ilə nəşr etdirməyi planlaşdırsa da, kitab onun ölümündən sonra – 1924-cü ildə Verlag Die Schmiede nəşriyyatında çap olunmuşdur. 20 aprel 1924-cü ildə "Berliner Börsen-Courier" qəzeti Kafkanın Adalbert Ştifter haqqındakı essesini çap etmişdir.

Maks Brod

Kafka nəşr olunmuş və olunmamış əsərlərini dostu Maks Broda buraxmış və ondan ölümündən sonra bütün əsərlərini məhv etməsini istəmişdir. Kafka yazmışdır: "Əziz Maks, mənim son istəyim: Arxamca buraxdığım hər şey – gündəliklər, əlyazmalar, məktublar (özümki və digərlərinin), qaralamalar və s. oxunmamış yandırılsın". Maks bu xahişi yerinə yetirməkdən imtina etmiş, romanlarını və digər əsərlərini 1925-1935-ci illərdə nəşr etdirmişdir. 1939-cu ildə Fələstinə qaçarkən nəşr olunmamış bir çox kağızı özü ilə aparmışdır. Kafkanın sonuncu sevgilisi Dora Diamant (daha sonra Dimant-Lask) da onun arzusunu yerinə yetirməmiş, ondan gizlicə 20 dəftərini və 35 məktubunu saxlamışdır. Onlar 1933-cü ildə Gestapo tərəfindən müsadirə olunsa da, alimlər onları axtarmağa davam edir.

Kafkanın əsərləri Brod tərəfindən nəşr olunmağa başladıqdan sonra böyük diqqət çəkməyə və müsbət rəylər almağa başlamışdır. Brod Kafkanın dəftərlərini xronoloji sıra ilə düzməkdə çətinlik çəkmişdir. Problem o idi ki, Kafka tez-tez kitabın müxtəlif hissələrini müxtəlif vaxtlarda yazırdı; bəzən ortadan yazırdı, bəzən isə sondan. Brod Kafkanın tamamlanmamış əsərlərinin çoxunu çapa vermişdir. Məsələn, Kafka "Məhkəmə" romanının bəzi fəsillərini nömrələməmiş və tamamlamamışdır. Eyni şəkildə, "Qəsr" romanının bəzi cümlələrini tamamlamamış, bəzi hissələrini anlaşılmaz saxlamışdır. Brod fəsilləri yenidən qaydaya salmış, mətni redaktə etmiş, punktuasiyanı dəyişdirmişdir. "Məhkəmə" 1925-ci ildə Verlag Die Schmiede nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunmuşdur. Qalan iki roman Kurt Volf tərəfindən çap olunmuşdur: "Qəsr" (1926) və "Amerika" (1927). 1931-ci ildə Brod Kafkanın 1917-1924-cü ildə yazdığı hekayələri "Böyük Çin səddi" adı ilə nəşr etdirmişdir. Kitabı Gustav Kiepenheuer Verlag nəşriyyatı buraxmışdır. Brodun buraxdığı seriyalar adətən "Dəqiq nəşrlər" adlandırılır.

Müasir nəşrlər

1961-ci ildə Malkolm Pasli Kafkanın bir çox orijinal əlyazmasını Oksford Bodli kitabxanasına aparmaq hüququ əldə etmişdir. "Məhkəmə" romanının mətni hərracda satın alınmışdır və hazırda Almaniyanın Marbax-am-Nekkar şəhərində Alman Ədəbi Arxivlərində saxlanılır. Daha sonra Pasli Kafkanın romanlarını bərpa edən komandaya (Gerhard Neuman, Yost Şillemeit, Yürgen Born daxil olmaqla) komandaya başçılıq etmişdir; onlar S. Fischer Verlag nəşriyyatı tərəfindən yenidən nəşr olunmuşdur. Pasli "Qəsr" (1982) və "Məhkəmə" (1990) romanlarının, Yosy Şillemeit isə "Amerika" (1983) romanının redaktoru olmuşdur. Onlar "Həlledici nəşrlər" və ya "Fischer nəşrləri" adlandırılır

Nəşrolunmamış kağızlar

Brod 1968-ci ildə vəfat etdikdən sonra sayının minlərlə olduğu təxmin edilən Kafkanın kağızlarını katibəsini Ester Hoffeyə buraxmışdır. O, bəzilərini satmış və ya nəşr etdirmiş, lakin çoxunu qızları Eva və Ruta buraxmışdır. Onlar isə kağızları çap etdirməkdən imtina etmişdirlər. 2008-ci ildə bacılar və İsrail Milli Kitabxanası arasında məhkəmə prosesi başlamışdır. İsrail Milli Kitabxanasının iddiasına görə Brod 1939-cu ildə Fələstinə mühacirət edəndə bu kağızlar İsrail xalqının mülkünə çevrilmişdir. Ester Hoffe "Məhkəmə" romanının orijinal əlyazmasını 1988-ci ildə 2 milyon $ qarşılığında Marbax-am-Nekkar şəhərində yerləşən Müasir Ədəbiyyat Muzeyinə (Almaniya Ədəbi Arxivi) satmışdır. Ancaq Eva 2012-ci ilə kimi həyatda qala bilmişdir. 2010-cu ildə Təl-Əvivdə keçirilmiş məhkəmədə kağızların nəşr olunması istənmiş, lakin məhkəmə prosesi davam etmişdir. Hoffe ailəsi kağızların onların şəxsi mülkiyyəti olduğunu iddia edir, Milli Kitabxana isə "onların yəhudi xalqına məxsus olan mədəni mülkiyyət" olduğunu bildirirdi. Milli Kitabxana bunu da bildirir ki, Brod kağızları onlara öz istəyi ilə miras qoymuşdur. Təl-Əviv Ailə Məhkəməsi 2012-ci ilin oktyabrında kağızların İsrail Milli Kitabxanasına aid olduğuna dair qərar qəbul etmişdir.

Tənqidi şərhlər

Şair Uisten Oden Kafkanı "XX əsrin Dantesi" adlandırmışdır. Romançı Vladimir Nabokov onu XX əsrin ən böyük yazıçılarından biri hesab etmişdir. Qabriel Qarsiya Markes Kafkanın "Çevrilmə" əsərini oxumaq ona "hər cür müxtəlif yolla yazmağın mümkünlüyü"nü göstərdiyini qeyd etmişdir. Kafkanın əsərlərindəki əsas mövzularından biri (ilk dəfə "Hökm" hekayəsində) ata-oğul münaqişəsidir: oğulu təhrik edən günahkarlıq hissi əzab və kompensasiya şəklində təzahür edir. Digər əsas mövzulara və arxetiplərə yadlaşma, fiziki və psixoloji qəddarlıq, dəhşətli tapşırıqda olan personajlar və mistik çevrilmədir.

Kafkanın stili ilk dəfə 1916-cı ildə "Berliner Beiträge" qəzetindən Oskar Valzel tərəfindən "Çevrilmə" və "Ocaqçı" əsərlərini dəyərləndirərkən Kleistə bənzədilmişdir. Kafkanın nəsr stilinin təbiəti müxtəlif şərhlərə səbəb olmuş və tənqidçilər onun yazı stilini müxtəlif ədəbi məktəblərə aid etmişdirlər. Misal üçün, marksistlər Kafkanın əsərlərini şərh etmək üzərində kəskin şəkildə mübahisə etmişdirlər. Bəziləri onu reallığı dəyişdirməkdə günahlandırmış, bəziləri isə onun kapitalizmi tənqid etdiyini hesab etmişdirlər. Əsərlərində ümumi məzmun daşıyan ümidsizlik və absurdluq ekzistensializmin simvolu kimi görünür. Kafkanın bəzi kitapları ekzistensializm hərəkatından təsirlənmişdir, lakin onun əsərlərinin çoxu eksperimental modernist janrla əlaqələndirilir. Kafka insanlarla bürokratiya arasında anlaşılmazlıqlar mövzusuna da deyinmişdir. Uillyam Burrou qeyd etmişdir ki, bu əsərlərində mübarizə, əzab, tənhalıq və münasibət ehtiyacı konsepsiyalarından istifadə olunmuşdur. Bəziləri, məsələn Tomas Mann, Kafkanın əsərlərini alleqorik hesab etmişdirlər: vəzifə, təbiət üçün metafizik, tanrı üçün.

Jil Delöz və Feliks Qvattariyə görə Kafkanın əsərlərindəki yadlaşma və işgəncə mövzuları tənqidçilər tərəfindən həddindən çox vurğulanıb. Onlar hesab etmişdirlər ki, Kafkanın əsərləri daha təmkinli, təxribatçı və ürəkaçandır. Onlar bunu da qeyd etmişdirlər ki, personajların mənasız mübarizəsinə diqqət yetirərək Kafkanı oxumaq onun yumor oyununu üzə çıxarır; Kafka öz problemləri haqqında lazımınca şərh vermir, ancaq insanların problemlərə necə düşdüyünü göstərir. Kafka əsərlərində bədxah, absurd dünyalar yaratmışdır. Kafka öz əsərlərinin ilkin versiyalarını dostlarına oxumuşdur və bütün diqqətini yumoristik nəsrin üzərinə verirdi. Yazıçı Milan Kundera bildirmişdir ki, Kafkanın sürreal yumoru Dostoyevskinin cinayətə görə cəzalandırılmış personajlarının təqdimatının əksi ola bilər. Kafkanın əsərlərində cinayət baş verməməsinə baxmayaraq, personaj cəzalandırılır. Kundera inanır ki, Kafkanın bu xarakteristik situasiyaları onun patriarxal ailədə böyüməsindən və totalitar dövlətdə yaşamasından irəli gəlir.

Kafkanın hüquqi arxa planının təsirini və uydurmasında qanunun rolunu aydınlaşdırmaq üçün cəhdlər edilmişdir. Bir çox şərhə görə qanun və qanunauyğunluq əsərlərində vacib yer tutur. Belə ki, əsərlərində qanun sistemi tez-tez despot şəkildə təqdim olunur. Kafkanın əsərlərində qanunun anonim, başadüşülməz gücləri təmsil etdiyi hesab edilir. Onlar fərddən gizlidir, lakin sistemin günahsız qurbanları olan insanların həyatlarını idarə edirlər. Bu absurdist şərhi dəstəkləyən tənqidçilər Kafkanın özünü absurdkainatla münaqişədə olduğunu təsvir etdiyi misalları istinad kimi gətirirlər. Məsələn, Kafka gündəliyində yazır:

Dörd divar arasında sıxışıb qalmış mən özümü xarici ölkədə dustaq olmuş immiqrant kimi tapdım;... mən öz ailəmi əcnəbi və dərkedilməz adətləri, qaydaları və dilləri olan yadlar şəklində gördüm;... baxmayaraq ki, istəmədim, onlar məni öz qəribə adətlərində iştirak etməyə məcbur etdilər;... mən müqavimət göstərə bilməzdim.

Buna baxmayaraq, Ceyms Houes bildirir ki, Kafkanın "Məhkəmə" əsərindəki məhkəmə araşdırması təsvirlərinin çoxu (onların metafizik, absurd, karıxdırıcı və kabus kimi görünmələri) dövrünün Almaniya və Avstriya cinayət proseslərinin doğru və məlumatlı təsvirlərinə əsaslanır. Sığorta şirkətində işləməsinə baxmayaraq təcrübəli vəkil kimi Kafka "dövrünün leqal debatlarından dərindən tanış" idi.

Tərcümələr

Frans Kafkanın "Məhkəmə" romanı Qanun nəşriyyatı, "Amerika" romanı isə Bakı Kitab Klubu tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək buraxılmışdır. "Çevrilmə" novellası, atasına ("Atama məktub" adı ilə) və Milenaya yazdığı məktublar ("Milenaya məktublar" adı ilə) da Qanun nəşriyyatı tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Şərq-Qərb nəşriyyatı Kafkanın "Qəsr" romanı və 5 novellasını ("Çevrilmə", "Kənd həkimi", "Akademiya üçün hesabat", "Müğənni Jozefina", "Balaca qadın") "Frans Kafka. Seçilmiş əsərləri" adı ilə buraxmışdır. Bundan əlavə, Qanun nəşriyyatı "Hökm" və "Çevrilmə" novellalarını, pritçalarından nümunələri, gündəliklərindən və çex jurnalisti Qustav Yanouxla söhbətlərindən parçaları "Vəsiyyət" adı ilə buraxmışdır. 2017-ci ildə İdiot Yayın Evi Kafkanın "Cəza koloniyası" əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə edərək nəşr etmişdir.

İrs

Ədəbi və mədəni təsiri

Digər məşhurlardan fərqli olaraq Kafkanın adı başqaları tərəfindən nadir hallarda çəkilir. Bunun əvəzinə, onun baxış bucağı və fikirləri qeyd edilir. Professor, ədəbi tənqidçi və yazıçı Şimon Sendbenk Xorxe Luis Borxes, Alber Kamü, Ejen İonesko, Con Maksvell Kutzee və Jan Pol Sartr kimi yazıçıların Kafkadan təsirləndiyini bildirmişdir. "Financial Times" qəzeti Kafkanın Joze Saramaqoya təsir etdiyini bildirmiş, yazıçı və redaktor Al Silverman isə Cerom Selincerin Kafkanın əsərlərini oxumağı sevdiyini qeyd etmişdir. 1999-cu ildə 99 müəllif, elmi işçi və ədəbi tənqidçidən ibarət komitet Kafkanın "Məhkəmə" və "Qəsr" romanlarını XX əsr almandilli ədəbiyyatının ən görkəmli 2-ci və 9-cu romanlarıolaraq göstərmişdir. Sendbenk qeyd edir ki, Kafka bütün dünyada tanınmasına baxmayaraq, onun qəribə stili hələ də önə çəkilməyib. Binqemton Universitetində alman dilivə müqayisəli ədəbiyyat professoru olan və Kafkanın əsərlərini öyrənən Nil Kristian Peycs deyir ki, Kafkanın təsiri ədəbiyyat sərhədlərini aşır, təsviri incəsənət, musiqi və populyar mədəniyyət sahələrinə nüfuz edir. Alman və yəhudi ədəbiyyatı professoru Harri Steynhauer XX əsrdə ədəbiyyat cəmiyyətinə Kafkadan daha güclü təsir etmiş yazıçının olmadığını bildirmişdir. Brod bir gün XX əsrin "Kafka əsri" adlanacağını demişdir.

Mişel-Andre Bossi Kafkanın qətiyyən sarsılmaz və sonsuz bürokratik kainat yaratdığını qeyd etmişdir. Kafka hüquqi və elmi terminlərlə dolu qərib üslubda yazmışdır. Ciddi kainatının həmçinin uzaqgörən yumoru vardı: "Guya rasional olan dünyanın köklərindəki məntiqsizlik". Kafkanın personajları tələyə düşür, başları qarışır, günahlandırılır, cəhdləri nəticəsiz qalır və onların qeyri-real dünyasını başa düşə bilmirlər. Postkafka uydurmasının, xüsusilə elmi fantastikanın böyük qismi Kafka kainatının mövzularını və qaydalarını izləyir. Bu, Corc Oruell və Rey Bredberi kimi müəlliflərin əsərlərində görülə bilər.

Aşağıda Kafkanın təsiri ilə yaradılmış əsərlərə misallar verilmişdir:

Kafkavari

"Kafkavari" termini Kafkanın əsərlərini (əsasən "Məhkəmə" və "Çevrilmə" əsərləri) xatırladan vəziyyət və konsepsiyaları təsvir etmək üçün istifadə olunur. Əsas bənzərlik insanları məğlub edən bürokratiya, mənasızlıq, disorientasiya və köməksizlik hissi oyadan sürreal, kabus kimi mühitdir. Kafkavari qurmada yer alan personajlar labirint kimi qarışıq olan situasiyalardan qaça bilmirlər. Kafkavari elementlər tez-tez ekzistensialist əsərlərdə peyda olur, lakin termin artıq ədəbiyyat hüdudlarını açmış, real həyatda qəribə, başadüşülməz, qarışıq, məntiqsiz vəziyyətlər və hadisələri bildirmək üçün istifadə edilməyə başlamışdır.

Bir çox film və televiziya əsəri Kafkavari stildə çəkilmişdir. Bu stil xüsusilə antiutopik elmi fantastikada rast gəlinir. Bu janrda olduğu hesab edilən əsərlər sırasına Patrik Bokanovskinin1982-ci il istehsalı "Mələk" filmi, Terri Gilyamın 1985-ci il istehsalı "Braziliya" filmi və 1998-ci il istehsalı neonuar "Qaranlıq şəhər" filmi aid edilir. Başqa janrlarda olub Kafkavari stildə olan filmlər isə "İcarədar" (1976) və "Barton Fink" (1991) filmləridir. "Məhbus" və "Alaqaranlıq zona" teleserialları isə Kafkavari stildə olan teleseriallar hesab olunur.

Ümumi və çox geniş istifadəsinə baxmayaraq Kafka tədqiqatçıları terminin düzgün şəkildə istifadə edilmədiyini bildirirlər. Daha doğrusu, müəllif Ben Markus "Atlantika" adlı əsərində Co Fasslerin "Kafkavari olmaq nə deməkdir" əsərindən yararlanaraq deyir: "Kafkanın tipik xüsusiyyətləri dilin təsiredici istifadəsi, fentezi ilə reallıq arasında qalan qurma və ümidsizliklə mübarizə duyğusudur".

Xatirəsi

Frans Kafkanın doğulduğu binaya 1966-cı ildə Karel Hladik və Yan Kapliçki tərəfindən dizayn olunmuş xatirə lövhəsi quraşdırılmışdır. Praqaşəhərində Quadrio ticarət mərkəzinin yaxınlığında 11 metr hündürlüyündə və 42 fırlanan paneldən ibarət Frans Kafkanın başı adlı heykəl quraşdırılmışdır. Heykəlin müəllifi David Çernidir. 2003-cü ildə isə Praqa şəhərinin qədim Yəhudi kvartalında Duşni (Müqəddəs Ruh) küçəsində müəllifi Yaroslav Rona olan Frans Kafka heykəli quraşdırılmışdır.

Praqada Kafka və onun əsərlərinə həsr olunmuş Frans Kafka muzeyi fəaliyyət göstərir. İlk Kafka sərgisi 1999-cu ildə Barselonada açılmış, 2002-03-cü illərdə Nyu-Yorkdakı Yəhudi muzeyinə transfer edilmişdir. 2005-ci ilin yayında Praqada indiki muzey açılmışdır. Muzeydə bir çox Frans Kafka kitabları, eləcə də, orijinal məktublar, gündəliklər və rəsmlər sərgilənir. Muzeyin kitab mağazasında ziyarətçilər Kafkanın istənilən əsərini satın ala bilərlər.

2001-ci ildə Frans Kafka Cəmiyyəti və Praqa şəhəri tərəfindən Frans Kafka mükafatı adlı illik ədəbiyyat mükafatı təsis edilmişdir. Mükafat "mədəni, milli, nitqi və dini tolerantlığahumanist yanaşma və töhfəyə görə, ekzistensialist, vədəsiz xarakterə görə, ümumi insanı inandırıcılığına görə və bizim dövr haqqında fikirləri çatdırmaq qabiliyyətinə görə" təqdim edilir. Seçki komissiyasının üzvləri və alıcılar dünyanın istənilən ölkəsindən ola bilərlər, lakin yaşayan müəlliflərin çex dilində ən azı bir əsəri olmalıdır. Qalib oktyabrın sonunda – Çexiya Dövlət Bayramında Praqanın Qədim şəhər zalında 10.000 ABŞ dolları, diplom və bürünc kiçik heykəlciklə mükafatlandırılır.

1998-ci ildə San-Dieqo Dövlət Universiteti tərəfindən Kafka layihəsi başladılmışdır. Layihənin məqsədi Kafkanın son yazılarını tapıb üzə çıxarmaqdır.

Əsərləri

• Kənd həkimi
• Akademiya üçün hesabat

Qeydlər