Fırlanan (rotor) mühərrik

Rotor mühərrik – konstruksiyası ilə bənzər, aparıcı xüsusiyyəti ilə birləşdirilmiş istilik mühərrikləri ailəsinin adıdır - əsas işçi elementinin hərəkət növüdür. Fırlanan daxili yanma mühərriki (DYM) – mühərrikin əsas hərəkət edən işçi elementi – rotordur – fırlanma hərəkətini icra edir.

Mühərriklər əsas valın fırlanan hərəkətini həyata keçirməlidir. Fırlanan DYM bu gün ən çox yayılmış porşen DYM-dən fərqlənir ki, bunun da əsas hərəkət edən işçi elementini (porşen) təkrarlanan hərəkət edir. Əsas işçi elementi fırlanan mühərriklərdə, fırlanan hərəkəti əldə etmək üçün əlavə mexanizmlər tələb olunmur. Porşen mühərriklərində porşenin təkrarlanan hərəkətini, dirsəkvari valın fırlanma hərəkətinə çevirmək üçün geniş və mürəkkəb soxulcanvari şatun mexanizmlərindən istifadə etmək lazımdır.

Tarixi

Qədim dövrlərdən külək və su dəyirmanlarının pərləri məlum olmuşdur ki, bunları ibtidai fırlanan mühərrik mexanizmlərinə aid etmək olar. Tarixdəki ilk istilik mühərriki – İskəndəriyyəli Heronun eolipili (eramızın I əsri), fırlanan mühərriklərə aiddir. XIX əsrdə, porşenli buxar mühərriklərinin kütləvi yaranması ilə birlikdə, fırlanan buxar mühərrikləri yaradılmağa və fəal istifadə edilməyə başladı. Bunlara, atmosferə daim açıq, genişləndirmə kameraları olan fırlanan buxar mühərrikli maşınları aid etmək olar – bunlar, buxar turbinləri və kip möhürlənmiş genişləndirmə kameraları olan buxar mühərriklərdir: bunlara, məsələn, XIX əsrin sonlarında Rusiyada bir çox nüsxədə müvəffəqiyyətlə işləyən N.N.Tverskin "dönmə maşını"nı aid etmək olar.

XIX əsrin ilk onilliyində DYM-nin kütləvi istifadəsinin başlaması ilə effektiv fırlanan DYM yaratmaq cəhdləri başladı. Ancaq bu tapşırıq, böyük mühəndislik çətinliyi imiş və yalnız 1930-cu illərdə təsnifatına görə atmosferə açıq yanma kamerası olan fırlanan DYM-nə aid işləyə bilən dizel turbin yaradıldı.

Kip möhürlənmiş yanma kamerası olan səmərəli fırlanan DYM, yalnız 1950-ci illərin sonlarında Almaniyanın NSU şirkətinin bir qrup tədqiqatçısı tərəfindən yaradıldı, burada Uolter Froyd (Walter Freude) və Feliks Vankel (Felix Wankel) fırlanan porşenli mühərrikin sxemini hazırladılar.

50 ildən artıqdır ki, geniş yayılmış və kütləvi şəkildə istifadə olunan qaz turbinlərindən fərqli olaraq, Vankel və Fredin fırlanan mühərrikləri, porşenli DYM üzərində aşkar üstünlüklər göstərməmiş və bu mühərriklərin sənayedə kütləvi istifadəsinə mane olan nəzərə çarpan çatışmazlıqlara malik idi. Lakin, mümkün konstruktiv həllərin toplumu, geniş mühəndislik axtarışları üçün geniş bir sahə yaradır ki, bu da Viqriyanov pərli – fırlanan mühərrik, İsayevin üç vuruşlu və beş vuruşlu fırlanan mühərrikləri və 2 vuruşlu fırlanan – porşenli mühərrik kimi konstruksiyaların yaranmasına səbəb olmuşdur.

Fırlanan DYM-nin təsnifatı

Fırlanan mühərriklərin əsas bölünməsi, yanma kamerasının işləmə növünə görə baş verir - bir müddət kip şəkildə bağlanır və ya atmosferlə daim əlaqəlidir. Sonuncu növə qaz turbinləri daxildir, bunların soyutma kameraları tullantı qaz burnundan (atmosferdən) yalnız fırlanan çarxdan qalın bir arakəsmə ilə ayrılır.

Öz növbəsində, kip möhürlənmiş yanma kameraları olan fırlanan DYM 7 fərqli quruluşa bölünür:

1. əsas işçi elementinin qeyri – bərabər çox yönlü (geriyə fırlanan) hərəkəti ilə fırlanan mühərriklər;

2. əsas işçi elementinin qeyri – bərabər bir istiqamətə yönəldilmiş (titrəyişli-fırlanan) hərəkəti ilə fırlanan mühərriklər;

3. əsas işçi elementinin sadə və bərabər fırlanan hərəkəti ilə və rotorda hərəkət edən bərkidici qapaqları olan. Xüsusi bir vəziyyət – rotordakı mexanizmin iki tərəfini oynaq birləşdiriciyə (şarnir) meyl edən bərkidici qapaq ilə;

4. əsas işçi elementinin sadə və bərabər fırlanan hərəkəti ilə və gövdədə hərəkət edən kipləşdirilmiş qapağı olan fırlanan mühərriklər;

5. əsas işçi elementinin sadə və bərabər fırlanan hərəkəti ilə və kipləşdirilmiş elementlərin eynisi ilə sadə fırlanan hərəkətindən istifadə edərək fırlanan mühərriklər;

6. ayrı – ayrı kipləşdirmə elementlərindən istifadə edilmədən və işçi kameralarının formalarının yayvari (spiral) təşkil etmədən əsas iş elementinin sadə fırlanma hərəkəti ilə fırlanan mühərriklər;

7. əsas işçi elementinin planetar fırlanan hərəkəti olan və ayrı-ayrı kipləşdirmə elementlərindən istifadə edilmədən fırlanan mühərriklər.

Froyd və Vankelin fırlanan mühərrikləri və "fırlanan-porşen" adlandırılan texniki baxımdan kifayət qədər düzgün olmayan 2 vuruşlu fırlanan-porşenli mühərrik 7-ci təsnifat qrupuna aiddir.

Hazırladı: AVTO KLUB AZƏRBAYCAN klubunun təsisçisi, araşdırmaçı avtoekspert Natiq Nazimoğlu

Mənbə: AvtoKlub Azərbaycan