Firidun bəy Köçərli - Yusif Nabi (II hissə)

 
Şәrәfi-hüsni-xülq babında vә sözün mәqamü әndazәsi xüsusunda:
 
Ey sәramәd göhәri-bәhri-hәyat,
Nüsxeyi-müntәxәbi-hüsni-sifat,
Mәskәnәt xislәtin eylә әdad,
Ol mülayimdilu dәrvişnihad!
Ol qәnitәbü tәvazöpişә,
Sal gülüstani-fәlahә rişә.
Sana helmü әdәbü hüsni-süluk
Edәr әhrari zәruri mәmluk.
Hüsni-әxlaq deyil әrzani,
Çini-әbru girehi-pişani.
Xәndәruluq әsәri-rәhmәtdir,
Turşuluq sәbәbi-nifrәtdir.
Xuyi-bәd, adәti-bәd, mәşrәbi-bәd,
Edәr әrbabını mәrdudi-әbәd.
Qürrә olmaq sifәti-şeytandır,
Randeyi-bargәhi-rәhmandır.
Sәndә zahir olıcaq kibrü qürur
Qism edәr zöhrini allahi-qәyur.
Tutalım çәrxә irişmiş cahın,
Yenә әdna qulusan allahın.
Nә qәdәr cahın olursa ali,
Damәnin busәdәn olsun xali.
Sana lazım yerә yüzün sürtmәk,
Qula düşmәz әl-ayaq öpdürmәk.
Әnbiya mәslәkini eylә qәbul,
Oldu mәmur müdaraya rәsul.
Bimüdara olamazsan rahәt,
Fәxri-alәm dedi rәsi-hikmәt.
Kәşfi-raz eylәmә biganәlәrә,
Vermә yol mәclisә divanәlәrә.
Hәr kәsi mәhrәmi-әsrar etmә,
Sirrini zivәri-bazar etmә.
Hәr kәsin qövlünü sadiq sanma.
Cümlәyi leyk münafiq sanma.
Olma mәclisdә nә bir gunә xәmuş,
Vәqtlә gah zәban ol, gәh guş.
Süxәni ibrәti-dürrü göhәr et.
Mümkün olduğu qәdәr müxtәsәr et.
Sözdә olsun sәnә dәsturi-әmәl
Mәniyi-nükteyi-ma qәllә vә dәl
Olur insanda zәban bir, iki guş,
Sәn dәxi söylә bir, ol iki xәmuş.
Et kәlamın nә qәsirü nә tәvil,
Gözlә vәqtin, nә xәfif ol, nә sәqil.
 
Hüsni-kәlami-mövzun babında vә şüәrayi-islamın mәdhindә vә filcümlә, әsl şairin vәzifә vә tәklifi xüsusunda deyibdir:
 
Ey sәfayabi-kәlami-mövzun,
Aşinayi-süxәni-gunagun,
Tәbin eylәrsә әgәr şerә hәvәs,
Sәnә mәnasını fәhm etmәk bәs.
Söxәnani-şüәrayi-әslaf
Qәlbi ayinәviş eylәr sәfaf.
 
 
TÜRK ŞÜӘRASI
 
Türkidә Nәfi ilә Baqiyә bax,
Qeyr divanları da qıl mülhәq,
Anların şeri mәtindir, amma
Qeyrisindә dәxi var çox mәna.
 
 
ӘCӘM ŞÜӘRASI
 
Şüәrayi-әcәmin divani
Hüsni-mәniyyü mәarif kani.
Talibü Saibü Ürfiyyü Sәlim,
Feyziyü hind Nәziriyü Kәlim,
Tәzә guyan zamanda Şövkәt
Mәniyi-tazәyә verdi surәt.
Camiyü Әnvәriyü Xaqani
Hәr biri mülki-süxәn sultani.
Bülbüli-şaxi-tәrazi-Şiraz,
Sәdiyü Hafizi-mәnipәrdaz,
Süxәnani-qüdәmayi-şüәra,
Hәq budur: biri-birindәn әla.
Yox nәhayәt şüәrayi-әcәmә,
Hәm әsamilәri sığmaz qәlәmә.
 
 
ӘRӘB ŞÜӘRASI
 
Şeri çoxdur şüәrayi-әrәbin-- 
Ki, o da mayәsi Şamü Hәlәbin.
Demә әbyatına namövzundur,
Anın ozanları digәrgundur.
Neçә mәnaları var rәqsavәr,
Mәşәlasa tökәr әsmaә şәrәr.
Var içindә neçә әşari-kübar,
Qoyamaz ayineyi-dildә qübar.
Neçә bin nәti-şәrifi-nәbәvi,
Midhәti-möcizeyi-Müstәfәvi,
Hәr biri qiteyi-әlmasi-sәmin,
Hәr biri dürri-girәnqәdri-mәtin.
 
 
ŞERİN HAQQINDA
 
Hikmәtamiz gәrәkdir әşar-- 
Ki, mәali ola irşadә mәdar.
Abi-hikmәtlә bulur nәvşü nüma
Gülşәni-şerü riyazi-inşa.
Olmasa şer mәcazi-mütlәq,
Versә mәnayә hәqiqәt rövnәq,
Yoxsa hәr nәzmi-tәhiyyü sadә
Ola mәnadәn o da azadә.
Baxüsus olmaya tәşbihi-tamam
İstiaratü cinasü ibham.
Demәdәn şeri sükut övladır,
Şerdәn mәqsәd olan mәnadır.
Baxsan әksәr süxәni-şairi-xam
Zülfü sünbül, gülü bülbül, meyü cam.
Çıxamaz daireyi-dilbәrdәn,
Qәddü xәddü lәbü çeşmi-tәrdәn.
Gәh baharә dolaşur, gәh çәmәnә,
İlişür sәrvü gülü yasәmәnә.
Rәhi-narәftәdә cövlan edәmәz,
Sapa vadilәri seyran edәmәz.
Edәmәz seydi-mәaniyyi-bülәnd,
Atamaz qeyr şikarına kәmәnd.
Keçinür mәniyi-xabidә ilә,
Lәfzi-mәşhuru cәhandidә ilә.
Qoxusuz lalәyә bәnzәr o süxәn-- 
Ki, ola lәfzi tәhi mәnadәn.
Hәcvdәn әlhәzәr, ey cani-pәdәr-- 
Ki, verәr mәşribi-ürfanә kәdәr.
Hәcvdәn әlhәzәr, ey cani-pәdәr-- 
Aqil etmәz anı, eylәr әhmәq.
 
Nabi әfәndinin "Xeyriyyә"sindә o qәdәr hikmәtli sözlәr, gözәl nәsihәtlәr vә xoş mәnalı şerlәr var ki, cümlәsini başdan ayağa kimi yazsaq, nәf vә faydadan xali olmaz, amma mәcmuәmizdә yer olmadığına görә, ancaq bu qәdәr yazılana kifayәt etdik.
 
İndi ol möhtәrәm vücudun başqa qisim әsәrlәrindәn dәxi bir neçә nümunәlәr gәtirmәklә әziz oxucularımızı daha da artıcıq onunla aşina edәk.
 
Qәzәli-Nabi:
 
Xәtt girdi-arizindә ki, gahi әyan olur,
Dillәr qübari-heyrәtlә rikdan olur.
 
Sorduqca çeşmi hali-әsiran qәmzәsin,
Bimü ümmid arayә girәr tәrcüman olur.
 
Mövzunqәdanü simtәnanü şәkkәrlәban
Pirә әsa, fәqirә qina, cismә can olur.
 
Lazım deyil kitabi-"Gülüstan" o afәtә,
Nә nüsxә qursa sinәsinә gülsitan olur.
 
Şәhri-Sitambulun nә gözәl mәrdümanı var,
Әn sadәlövhü nazik olur, nüktәdan olur.
 
Bahәrfi-tәlx kim var isә xaki-şәhrdir,
Әbnayi-şәhәr cümlәsi şirinzәban olur.
 
Hüsni-nәmәkbәduş bulunmaz kәnardә,
İstambul içrә, Nabi, o da rayigan olur.
 
       * * * * *
 
Adәm әsiri-dәsti-mәşiyyәt deyilmidir?
Alәm zәbuni-pәnceyi-qüdrәt deyilmidir?
 
Bu pәrdәnin dәruninә bax, iztirabı qoy,
Hәr möhnәtin vәrası mәsәrrәt deyilmidir?
 
Bәzli-hәyat rahi-mәhәbbәtdә aşiqә
Tәklif olunca canına minnәt deyilmidir?
 
Yox gәrçi sәdmeyi-sitәmindәn gürizimiz,
Әmma ki, dәsti-nazikә zәhmәt deyilmidir?
 
Hәp sәnmi kamyab olacaqsan zәmanәdәn,
Ey tәngçeşm, kar benovbәt deyilmidir?
 
Möhtaci-rizai-xaliq ikәn sәrbәsәr cәhan,
Mәhluqdәn niyaz mәzәllәt deyilmidir?
 
Nabi, zәbani-nitqim edәn xameyi-mәcaz
Mәşşateyi-әrusi-hәqiqәt deyilmidir?
 
       * * * * *
 
Bәn ol xakәm ki, xurşidi-cahanara cәlisimdir,
Tәnim süfladır, әmma mәniyi-ülvi әnisimdir.
 
Bu tufanzari-hәstidә bәn ol kәştiyyi-Nuhәm kim,
Nәfәs balayi-sәrdә badban, ruhim rәisimdir.
 
Gülüstani-cahan lәbtәşneyi-tәşrifi-insandır,
Olan rәhzәn bәnә birahiyi-nәfsi-xәbisimdir.
 
Edәr girdi-sәri-insanә gәrdiş kaseyi-gәrdun,
Nәvali-afәrinişdә mәlaik kasәlisimdir.
 
Xiyal pirәhәn etdikcә qәddi-şuxi-mәnayә,
Fәlәkdә çәrxeyi-mahi-şәbara pәnbәrisimdir.
 
Bәyazә xamayi-zәrlә dәbiri-sübh amadә,
Ütarid mәclisi-mәnadә müsәvvәdәnәvisimdir.
 
Xüruşi-çar cuyi-tәbimin asari, ey Nabi,
Sәfayi-çar mövci bәhri-asari-sәlisimdir.
 
Bu qәzәldә Nabi әfәndi insanın vücudu iki hissәdәn--ruhi-lәtif ilә cismi-kәsifdәn әmәlә gәlmәsini xeyli zәrifanә vә şairanә bәyan edib, xurşidi-cahanara ilә hәmcәlis olmağını iddia elәyir vә kamali-iftixar ilә sәrkeşlik edib deyir ki, özüm torpaqdan xәlq olunmuşamsa da vә tәnim süfla isә dә, amma ruh, ağıl vә fәhm sayәsindә hәr bir mәxluqdan әşrәf vә әzәmәm, mәniyi-ülvi mәnim әnisimdir.
 
Bu tufanzari-hәstidә, yәni bu alәmi-imkanda vә varlıq dünyasında mәn Nuhun ol nicatverici gәmisiyәm ki, balayi-sәrdә әql vә idrakım ol kәştinin badbanı vә ruhum onun rәisidir. Axırkı beytlәrdә dәxi şair özünün sair mәxluqatdan әlәm vә әfzәl olmağını, yәni kaseyi-gördun onun başına dolanmağını vә fövci-mәlayik nәvali-afәrinişdә onun kasayalayanı olmağını vә göy üzündә mahi-şәbaranın çәrxәsi onun pambıqәyirәni olmağını vә mәclisi-mәnada Ütarid ulduzu onun müsәvvәdәnәvisi olmağını şairanә nәzmә çәkir. Nabi әfәndinin bu әfkari-aliyәsi Avropa hükәmaları vә Mәşriqzәmin şüәrası әsәrlәrindә dәxi tәzkar olunmuşdur. Amma Nabi әfәndi әrusi-mәnanı qәribә bir libasa vә әcibә bir dona geyindirib izah etmişdir. Özgә bir qәzәlindә Nabi әfәndi bu mәnanı daha da açıq ifadә etmәk üçün insanı pәru balsız bir quşa tәşbih etmişdir ki, aşiyani-alәmә iktisabi-qüvvәti-pәrvaz üçün düşmüşdür. Biçarә quşun meyl vә hәvәsi havaya qalxmaqdır vә uca mәqamlarda seyr etmәkdir. Amma iqtizayi-tәbiәti olan bu arzunu icra etmәyә qanad vә quyruğu yoxdur. Zәlil vә müztәrr xak üzrә taqәtsiz düşüb, әsiri-havayi-nәfs olmuşdur:
 
Mürqi-qәdsiz iktisabi-qüvvәti-pәrvaz üçün
Aşiyani-alәmә bibalü bipәr gәlmişiz.
Cәhldәn üftadәyiz xudrәyliq vadisinә,
Yoxsa nәqşiz, mәniyi-nәqqaşә mәzhәr gәlmişiz.
 
Atidә zikr olunan qәzәl dәxi Nabinin pürmәzmun әsәrlәrindәn birisi hesab olunur:
 
Qәlәmmisal әmin ol, qәlәmtәraş olma,
Vәrәqnigar kamal ol, vәrәqtәraş olma!
Sepervәş eylә tәhәmmül, zәrrәvәş ol qәmxar,
Tәsәllüt eylәmә xәlq üzrә durbaş olma!
Kәmanmisal gәc ol, tәk atılma yabanә,
Xәdәngi-rastrovü vaditәlaş olma!
Sәrindә nәşeyi-sәhba әtasidir xakın,
Tәәddüb eylә, rüxi-xakә cürәpaş olma!
Hәrәmzadeyi-möhnәt tәvәllüd eylәmәsin,
Zәnan fikr mәhal eylә, hәmfәraş olma!
Qonarsa cuşi-xәridardәn dәrunә qubar,
Bu günә, ey gül, ümidi-xoşqumaş olma!
Dü gündә qәrәz asayiş isә, ey dil,
Bәdazmavü bәdamuzü bәdmәaş olma!
 
Bu qәzәldә zikr olunan bәzi gözәl fikirlәri vә müşfiqanә nәsihәtlәri avizeyi-guş edib, әlbәttә, unutmamalıdır. Necә ki, deyibdir:
 
Sәrindә nәşeyi-sәhba әtasidir xakın,
Tәәddüb eylә rüxi-xakә cürәpaş olma!
 
Yәni torpağın qәdrini bil, onun üzәrinә cürәpaş olma, sәnin mayeyi-hәyatın, eyş-işrәtin vә zövq-lәzzәtin torpaq hasilә gәtirdiyi nemәtlәrdәn әmәlә gәlmişdir: başındakı nәşeyi-mey xakın әtasıdır vә habelә vәliniәmin qәdrini bilib, әmәyini zay etmә, qәdrşünas ol, şükri-nemәt eylә, ta ki, haqq-taalanın nәzәri-mәrhәmәti hәmişә üstündә olsun, fәzl vә nemәt qapısı üzәrinә açıq olsun.
 
Ancaq Nabi әfәndinin bu qәzәldә bir nәsihәtini qәbul edә bilmәdik ki, o da şәxsin mәhz bir salamatlığını vә xәtadan eymәn olmağını icab edirsә dә, onu tәriqi-istiqamәtdәn vә rastrәvişlikdәn bir növ әyriliyә vә nәfspәrәstliyә sövq edir. Nabi әfәndi hifzi-can vә asudeyi-tәn üçün tövsiyyә edir ki, "kaman misal gәc ol!", yәni kaman kimi bükülüb vә qatlanıb küncifәraqәtdә salamat otur, hәqir vә üftadә ol, gәrdәnkeşlik vә sәrfәrazılıq etmә, tәk vә tәnha özünü meydani-müharibәyә atma, sәni tapdalayıb әzәrlәr, başına bәlalar gәlәr; әgәr sәn dә düz vә rast gedәn ox kimi vadiyi-tәlaşda sәy etsәn, onda yәqin ki, daşa vә qayaya toxunub, murada vasil olmamış sınacaqsan.
 
Әlbәttә, tәk öz nәfsinin salamatlığını mәnzurda tutmayıb, ümumnasın xeyir vә salahı yolunda sәy vә tәlaş edәn şәxsin başında bәlalar çoxdur, nәinki ol adamın ki, cümlә mәxluq ilә müdara edib, hәr işdә vahid öz mәnfәәti-şәxsiyyәtini gözlәyә. Әlbәttә, rastrovluqda, dürüstkirdarlıqda vә hәqpәrәstlikdә xәta vә xәtәr çoxdur, nәinki haqq söylәmәkdәn çәkinib, mәhz öz sәlahı üçün künci-fәraqәtdә sükunәt ixtiyar etmәkdә. Amma bununla belә, bizim ixtiyarımız yoxdur ki, xalqı haqq söylәmәkdәn, dürüstkirdar olmaqdan vә haqq yolunda fәdakarlıqdan daşındıraq. Bilәks, hәr bir sahibi-vicdanın vә әhli-daniş vә mәrifәtin әvvәlinci vәzifәsi әbnayi-millәti düzlüyә vә doğruluğa dәvәt etmәkdir. Vәtәn uğrunda vә millәtin tәrәqqisi vә tәalisi yolunda onları candan vә başdan keçmәyә, cürәtli, şәci vә müstәqim olmağa tәrğib vә tәşviq etmәkdir. Vә illa adam bir öz başını vә nәfsini qorumaqla, öz mәnfәәti-şәxsiyyәtini güdmәklә, hәr qisim cövr vә sitәmә tab gәtirib, hәr bir bari-töhmәt vә mәzәmmәtә mütәhәmmil olmaqla vә bu qәdәr xar vә zәlil olub, qeyrilәrin tәhti-hökumәtindә әsirvar güzәran edib, bu günә dolanmağın adını "müdara" qoymaqla hәqiqi sәadәtә vә hәqiqi nicata vasil olmaz. Belә dolanmağın nәticәsi qorxaqlıq, kәmcürәtlik vә yasarlıqdan başqa, zillәt vә mәşәqqәtdәn sәva bir şey olmaz. Öz rәy vә fikrimizi açıq demәkdәn çәkinib әyri ilә doğruya fәrq qoymayıb haqqa vә nahaqqa "bәli,bәli" demәklә belә fәna hala düşmüşük. Bizim әqidәmizә görә, tәrәqqi vә sәadәtimizә lazım olan әsbablardan birisi dә cürәtli, fәdakar vә dürüstkirdar olmaqdır. Buna binaәn Nabi әfәndinin mәzkur fәrdini bu ibarә ilә dәyişib yazsaq, daha gözәl vә mәqbul olar:
 
Kәmanmisal kәc olma, hәrasi-can etmә,
Xәdәngi-rastrovü vadiyi-tәlaş olgil!
 
Aşağıda yazılan qәzәl dәxi Nabinin hikmәtamiz kәlamlarından birisidir. Bu qәzәldә şair insanın hәr fel vә әmәlindә bir qәrәz vә bir mәnzur olduğunu bildirir:
 
Vermәzdi kimsә kimsәyә nan, minnәt olmasa,
Bir mәslәhәt görülmәz idi rüşvәt olmasa.
 
Xәlqin miyanәsindә bulunmazdı ittihad,
Mәşriblәrindә vasiteyi-xissәt olmasa.
 
Kәndi vücuduna böylә qılmazdı mәali xәlq,
Qәsdi-nümayişi-şәrәfü şövkәt olmasa.
 
Yox biqәrәz müamilә әhli-zәmanәdә,
Kimsә ibadәt etmәz idi cәnnәt olmasa.
 
Tәhsili-elmin üstünә tәrcih edәrmi nas,
Tәhsili-mәal vasiteyi-rifәt olmasa.
 
Kәmyab idi miyani-lәimandan imtizac,
Mabeynindә әlaqeyi-cinsiyyәt olmasa.
 
Etmәz zühur әrsәdә bir kimsәdәn kәrәm,
Ziminindә qәsdi-daiyeyi-şöhrәt olmasa.
 
Baxmazdı kimsә ayineyi-safә, Nabiya,
Xudbinlik әlaqәsinә alәt olmasa.
 
 
MÜQӘTTӘATINDAN NUMUNӘLӘR
 
Tәsirin anınla canibi-ülvidәn olduğun
Seyr et cәmaәtin hәrәkatın әzan ilәn.
 
İnsan odur ki, bir söz ilә bәndi-pa ola,
Heyvan odur ki, bağlayarlar risman olәn.
 
Nöqsanı başqasilә olur, Nabiya, tamam,
Hәr kimsә kim, tәkәllüm edәr tәrcüman ilәn.
 
       * * * * *
 
Dil әrşi-ilahidir, anı eylәmә tәxrib,
Dәsti-bәşәr ol xanәyi tәrmim edә bilmәz.
 
       * * * * *
 
Bihicr zövqi-vәsl nә mәlum, Nabiya,
Azadәlik sәfası giriftarlıqdadır.
 
       * * * * *
 
Bir zәrrә yox bu kargәhi-sündә әbәs,
Vasitәdir biri-birinә çәrxi saәtin.
 
       * * * * *
 
Hәqiqi sanma hәr bir gördüyün pәrhizkarını,
Fәsadә dәrdmәndin neylәsin, dәstindә alәt yox.
 
Yapılmış, hazır olmuş sәndәn ol cümlәnin kari,
Sәnin tәdbirinә, ey çәrx, zәhmәt çәkmә, hacәt yox.
 
Cahanın zirü balasın tәfәhhüs eylәdim, Nabi,
Tәvәkkül kişvәrindәn qeyri yerdә istirahәt yox.
 
       * * * * *
 
Allah isә vәzindә әgәr niyyәti-vaiz,
Kürsiyyi-sәmavatә çıxar şöhrәti-vaiz.
 
Әshabi-fәzilәt ana möhtac diyildir,
Cahillәrә, nadanlaradır xidmәti-vaiz.
 
Satmazsa әgәr xәlqә vәzifә ilә pәndi,
Nabi, o zamanlar bilinir qiymәti-vaiz.
 
Söz yoxdur әgәr dәstinә mәhşәrdә girirsә,
Balayi-mәclisdә olan rifәti-vaiz.
  
       * * * * *
 
Taki-hәqirdә bulunan miyveyi-lәziz
Ol qamәti-bülәndә bәdәldir çinardә.
 
       * * * * *
 
Bәdtәr deyilmi çәğçәğeyi-asiyabdәn,
Nabi, o bәzm kolmaya növbәtlә göftgu.
 
Bu müxtәsәr nümunәlәrdәn әlavә, Nabinin müqәttәat babında nazik işarәlәri vә hikmәtli sözlәri çox çoxdur, amma cümlәsinin buraya küncayişi yoxdur.