Firidun bəy Köçərli - Seyid Əbülqasım Nəbati (II hissə)

Yenә bu «Saqinamә»dә keçmiş padşahların şökәtü әzәmәtindәn vә namdar pәhlivanların qüvvәtü hünәrlәrindәn vә aşiqi-biçarәlәrin hali-cigәrsuzlarından söz açıb axәri-kәlamı hәzrәt Әli әleyhissәlama yetirib deyir:
 
Hanı şiri-xuda, şahi-mәrdan
Sahibi-Zülfiqari-xunaşam.
Hәlәta şәnü innәma şövkәt
«Lafәta» mәdhi-şahi әrşmәqam
Gәr mürәkkәb ola çәmii-bәhar,
Cümlә әşcar әgәr ola әqlam,
Ola katib tәmami-xәlqi-cәhan,
Yazalar vәsfi-şәnini madam,
Aqibәt qәrqi-lücceyi-xiclәt,
Matu mәbhut qasirül-övham.
«Qulkәfa» haq deyәndә bir şahә,
Mәn nә tәrif edim, mәnim ağam?!
Dur gәtir badә, saqiya, ver cam,
Lovhәşәllah, gәlin edәk bayram.
Çәkilәk bağә, bir әyaq çәkәk,
Döşәnәk gül әyağinә xoşkam.
Vәcd edәk, mәnzilә verәk zinәt,
Ruzü şәb vәcdә eylәyәk iqdam.,
Qoy qәdәm rahi-eşqә mәrdanә,
Gir xәrabatә mәstu mәstanә.
  
Seyid Әbülqasım Azәrbaycan türklәrinin Xacә Şәmsәddii Hafizi vә Şәms Tәbrizisi vә bәzi mәqamlarda Mövlana Cәlalәddin Rumisi mәnzilәsindәdir. Necә ki, Hafiz fәsahәt vә bәlağәtdә şüәrayi-farsın sәrdәftәri olub, hәmçinin Nәbati dә Azәrbaycan şüәrasının fәsihraqıdır. Necә ki, şerü kәlamında Nәbati Xacә Hafizә peyrәvilik göstәrib, habelә dә dünya zindәganlığında ustadi-kamili vә mürşidi-mәnәvisi tutduğu yol ilә gedib dәrvişlәr dairәsinә daxil olub, onlar ilә müaşirәt vә müsahibәt edәrmiş vә dünyanın malü dövlәtinә mütlәqa etina göstәrmәzmiş. Өvqatını ibadәt vә riyazәtdә vә şer yazmaqda keçirәrmiş. Xacә Hafizә nisbәtәn qәlbindә әlaqә tutduğu mәhәbbәt vә sәdaqәti aşağıda yazılan şerlәr vasitәsilә bәyan etmişdir:
 
Ey sәba, ey bәridi-aşiqi-zar,
Kuyi-cananә bircә var genә.
Açginәn şahbaz tәk şәhpәr,
Eylә Şirazә bir güzar genә.
Hafizin ruhi-pakinә bizdәn
Bir yetir eşqi-bişümar genә.
Bәdi-«әlhәmdü» sureyi--«ixlas»
Gör nәdir bir o yari-ğar genә.
Mәni-müştaqә bu hekayәtdәn
Gәldi nagәh nәvayә tar genә.
Dedi: ey dәrdü qәm giriftari,
Çox dәxi etmә ahü zar genә.
Tutgilәn damәni-tәvәkküldәn,
Әşqәri-eşqә ol sәvar genә.
Qoy qәdәm rahi-eşqә mәrdanә,
Gir xәrabatә mәstü mәstanә.
 
Yenә özgә bir yerdә Nәbati «Lisanül-qeyb» lәqәbi ilә mәşhur olan ustadı haqqında demişdir:
 
Hafizin ruhuna ixlas ilә bir fatihә ver,
Çәrxә vur, dövrә gәl, ey bәççeyi-әnqa, әnqa.
Tutiyi-baği-cinan, bulbüli-şaxi-Şiraz,
Xaceyi-«Şәms» lәqәb, şairi-ğәrra, ğәrra.
 
Vә yenә Şiraz bağının bülbüli-xoşәlhanı haqqında yazıbdır:
 
Fәrәhәfzast dorәrhaye-softeye-Hafez,
Ğәni nәmud mәra gәnce-xofteye-Hafez.
Mәlale-del bebәrәd şerә-rofteye-Hafez,
Bәr aseman çe әcәb gәr ze qofteye-Hafez,
Sәma Zohre berәqs avәrәd Mәsihara.
  
Mәlumdur ki, Xacә Hafiz, Şeyx Sәdi vә Cәlalәddin Rumi kimi nәsihәtamiz timsal vә hekayәtlәr yazmaqla belә onlardan hissәi ittixaz etmәyibdir. Ancaq mәnәn bir-birinә münasibәti olmayan qәzәllәr vasitәsi ilә hissiyyati-tәbiiyyәsindәn vә kәmalati-mәnәviyyәsindәn naşi hikmәtasa vә möcüznüma şerlәr yaradıbdır. Hәr şerin vә hәr beytin tәklikdә dәrin mәnası var. Hәr bir kәlmәsi böyük nәsihәtdir. Tәrzi-kәlamda vә şiveyi-lisanda o qәdәr hәlavәt vә fәsahәt var ki, әhli-hal onu mütaliә etdikdә valeh olur, dimağı başqa bir zövq ilә vәsfә gәlmәyәn bir feyzlә dolur. Nәbati dәxi bir mәtlәbin üstündә dayanıb durmur, pәndü nәsihәt demәkdәn vә xalqa yol göstәrmәkdәn yaxasını kәnara çәkib öz hissiyyatından vә mәnәviyyat alәmindәn dәm vurur. Bu xüsusda ibtidayi-kәlamda şair özü bunu iqrar edir ki, onun divanında qayda vә nizam olmayacaqdır vә mәnәn bir-birinә müxalif vә müğayir şerlәr çox olacaqdır:
 
Әz gәrdeşe-ruzeqaro doure-gәrdun
Divane-mәn әz rәdif gәrdәd birun,
Aşoftetәr әz şekәncә-zolfe-Leyli,
Julidetәr әz mәqale-hale-Mәcnun.
 
Başqa bir kәlamında şair öz halәtini vә dünyadan laqeyd olmağını, ata-ana vә qohum-әqrәba tanımadığını, müәyyәn bir fikrә vә mәslәkә qulluq etmәdiyini, dost-aşnadan qәti-ülfәt etdiyini vә şerdә nizam vә qayda gözlәmәdiyini bu sayaq nәzmә çәkir:
 
Bilmәrәm sәc pәdir, qafiyәni anlamaram,
Mәn qaradağlıyam, ver mәnә xurma, xurma.
 
«Möhtәrәm oğlu» deyәrlәr mәnә, adım Mәcnun,
Bir adım Xançobanı, bir bığı burma, burma.
 
Nә qәlәndәrdi, nә dәrviş, nә natiqü nә lal,
«Ma әrәfnak» deyirlәr, budu hәqqa, hәqqa.
 
Bacı-qardaş demәz, ata-anasın bilmәz,
Degilәn bir ayı ya bir dәdi-sәhra, sәhra.
 
Tәrk edib yaru rәfiqi, çәkilib pünhanә,
Gecә-gündüz oturur vahidü tәnha, tәnha i. a.
  
Şair dünyada çox yaşayıbsa da, amma kim vә nә olduğunu haradan gәlib vә haraya getdiyini vә nә növ icra vә maddәlәrdәn tәrkib bulduğunu vә hansı din vә tәriqәtdә olduğunu dürüst tәyin edә bilmәyib, «dünya» deyilәn bu vadiyi-heyrәtdә avara vә sәrgәrdan qalıbdır, müәyyәn bir mәnzilә vasil olmadığını vә hәlә mәbhut, mütәhәyyir vә lәng halında yaşamağını öz-özünә xitabәn «nә mәnәm, nә mәn mәnәm mәn» demәklә böyük bir şәkkdә vә iztirabda olmağını mövzun bir kәlamında bәyan edir. Haman kәlamı eyni ilә burada dәrc edirik:
 
Nә mәrizo, nә tәbibәm, hәlә lәng, lәngәm,
Nә hәbibo nә rәqibәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә mokәddәr, nә şadәm, nә nehan, nә aşekarәm,
Nә ze xakәmo, nә badәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә ço ğonçe dәr şekoftәm, nә nәәm, nә la şenoftәm,
Nә ğәmәş bedel nәhoftәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә şәrabiyәm, nә bәngi, nә xәyaliyәm, nә rәngi,
Nә moğәnniyәm, nә çәngi, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә rәfiqe-bustanәm, nә qәrine-qolestanәm,
Sәge-kuye-delsetanәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә setareәm, nә mahәm, nә gәda, nә padşahәm,
Bemiyane-in do rahәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә zәmin, nә asemanәm, nә әz ino nә әz anәm,
Nә diyare-lamәkanәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә pәri, nә cenno ensan, iә mәlәk, nә huro qelman,
Nә felanәmo, nә behman, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә ze kano mәdәnәm, mәn nә ze gәnco mәxzәnәm mәn
Nә mәnәm, nә mәn mәnәm mәn, hәlә lәng, lәngәm.
Nә cәvanәmo nә pirәm, nә kәmanәmo nә tirәm,
Nә sәğiro nә kәbirәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә ze lәle-bibәhayәm, ğә ze dorre-bisәfayәm,
Nә nәva, nә binәvayәm, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә holuliyәm, nә dәhri, nә kәnariyәm, nә bәhri,
Nә riyaziyәm, nә cәfri, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
Nә monәccem, nә kahen, nә sahero nә mәdahen,
Nә bezarean gәvahen, hәlә lәng, lәng lәngәm.
Nә Nәbatiyәm, nә bәngi, nә mosәllayәm, nә cәngi,
Nә mәcuso, nә ferәngi, hәlә lәng, lәng, lәngәm.
 
Yenә başqa bir kәlamında Seyid Әbülqasım özünü mәdhuş vә heyran bir halda valeh vә sәrgәrdan görüb kәmali-fәsahәtlә mәstanә halәtini bu tövr bәyan edir:
 
Өylә mәstәm bilmәzәm kim, mey nәdir, mina nәdir,
Gül nәdir, bülbül nәdir, sünbül nәdir, sәhra nәdir.
 
Od tutub canım sәrasәr yandı, amma bilmәdim
Dil nәdir, dilbәr nәdir, başımda bu sevda nәdir.
 
Bilmәdim ömrümdә hәrgiz küfrü iman hansıdır,
Әhmәdü Mәhmud kimdir, Musiyü İsa nәdir?
 
Şahbazi-övci-vәhdәt, vahidü hәyyü qәdim,
Xaliqi-әrzü sәma ol fәrdü bihәmta nәdir?
 
Sәdri-eyvani-cәlalәt, şәmi-bәzmi-kainat,
Afitabi-әrşi-izzәt «lafәta illa» nәdir?
 
Türrәhatı qoy kәnarә, rәqsә gәl divanәvәr,
Gәl, xәrabәt içrә gör bu şurişü qövğa nәdir!
 
Dürdi-safi gözlәmәk vaxtı deyil, saqi, aman!
Şişә ver, peymanә ver, sağәr nәdir, sәhba nәdir?!
 
Dur, gözün qurbanıyam, mәstanә gәl, rindanә ver,
Çox demә Cәmşiddәn, İskәndәrü Dara nәdir?
 
Lövhәşәllah, kimdi bilmәm eşq divanın yazan,
Aşiqü mәşuq kimdir, Vamiqü Әzra nәdir?
 
Şahidi-xәlvәtnişinim etdi ruxsarın әyan,
Aşiqi-divanә gәl gör zahirü ixfa nәdir!
 
Yetdi ömrün axirә, sәn bir, Nәbati, bilmәdin,
Kimdi bu gözdәn baxan, ya dildә bu guya nәdir? 
 
Nәbatinin bu şerlәri Şәms Tәbrizi әleyhirrәhmәnin aşağıda yazılan kәlamına çox bәnzәyir. Tәfavüt ancaq bundadır ki, Nәbatinin kәlamı rindanә vә aşiqanә, amma Şәms Tәbrizinin kәlamı hәkimanә vә fәlsәfanә әsәrlәrdir. Nәbatinin kәlamındakı atәşi-eşq, cuşi-zövq vә şövq qareini vәcdә gәtirir, Şәms Tәbrizinin kәlamı isә onları dәrin fikir vә әndişәyә salır.
 
Budur Şәms Tәbrizinii kәlamı:
 
Ruzha fekre-mәn inәst, hәme şәb soxәnәm
Ke, çera ğafel әz әhvale-dele-xiştәnәm.
Әz konça amәdeәm, amәdәnzm bәhre-çe bud,
Bekoca mirәvәm, axәr nәnәmai vәtәnәm.
Kist dәr quş ke, u mişәnәvәd avazәm,
Ya kodamәst soxәn mikonәd әndәr dәhәnәm.
Kist dәr dide ke, әz dide birun minekәrәd,
Ya ke, canәst nәquyi ke, mәnәş pirәhәnәm.
Mәn bexod namәdәm inca ke, bexod baz rәvәm,
An ke, avәrd mәra baz borәd bәr vәtәnәm.
To mәpendar ke, mәn şer bexod miquyәm,
Ta ke, hoşyarәmo bidar yeki dәm nәzәnәm.
Şәms Tәbrizi, әgәr ruy bema benәmayi,
Vәllah in qalebe-mordar behәm dәr şekәnәm.
 
Mәşhur çarparәsindә Nәbati püxtә vә arif olmağa vә mürği-Qafla hәmzәban olub uca mәqamlarda dövr etmәyә vә kuyi-eşqә dәlil bulmağa vә nәqşi-bütdә sirri-vәhdәti görmәyә vә dünyanın çigunәliyinә mәlumat yerişdirmәyә çox sәfәr, tәcrübә, bilik, mәhәbbәt, cürәt vә tәrkisәrlik lazım olmağını şairanә bәyan edib deyir:
 
Get dolangilәn, xamsәn hәnuz,
Püxtә olmağa çox sәfәr gәrәk.
Mürği-Qaf ilә hәmzәban olub,
Dövrә qalxmağa balü pәr gәrәk.
 
Kuyi-eşqә gәl getmә bidәlil,
Quli-dәng tәx düşmә çöllәrә.
Ta ki, salikә rәhnümun ola,
Xizri-rәh kimi rahbәr gәrәk.
 
Yox, yalan dedim, hәrzә söylәdim,
Vazehin deyim, doğru söylәyim,
Hәqqә arifi vasil etmәyә
Bir dodaqları xam şәkәr gәrәk.
 
Zülfi-әnbәrin, xali-nazәnin,
Qönçә tәk dәhan, qaşı cansitan,
Mahi-biqәrin, şahi, gülruxan,
Nәstәrәn kimi simbәr gәrәk.
 
Lalә tәk üzü al yanaq ola,
Tazә gül kimi tәrbuxaq ola,
Bir günәşqabaq, xoşmәzağ ola,
Şux sәrvqәd, zәrkәmәr gәrәk.
 
Hәminan ola mehrü mah ilәn,
Hәmzәban ola nurü nar ilәn,
Nitqi dilgüşa, lәfzi canfәza,
Gәnci-sinәsi pürgöhәr gәrәk.
 
Hәqqә aşina, xәlqdәn cüda,
Eylәmiş ola nәfyi-masәva,
Hәyyi-lamyәzәl, fәrdi-bimәsәl,
Ol Mәsih tәk bipәdәr gәrәk.
 
Qoygilәn qәdәm deyrә lacәrәm,
Nәqşi-bütdә gör sirri-vәhdәti,
Bu çigunәdәn vaqif olmağa
Bir cünuni-hәq, mәrdi-әr gәrәk.
 
Az danışgilәn, olgilәn xәmuş,
Etmә alәmә sirri-eşqi faş,
Burda durma çox, keç bu vәrtәdәn,
Bu mәqulә söz müxtәsәr gәrәk.
 
Mәn qılmayın çox da zahidi,
Üzrü var onun, aşiq olmayıb,
O, әbәs yerә xәlq olunmayıb,
Bağbanә bir kәllәxәr görәk.
 
Ciddü cәhd qıl, arif ol, gözüm,
Elmi-eşqdәn olma binәsib,
Cum bu bәhrә bir, tap bu gövhәri,
Aşiqәm deyәn tәrki-sәr gәrәk.
 
Rah pürxәtәr, bәxt vacgun,
Zülfi-yar tәk şәb siyahgun,
İndi qeybdәn Xançobanına
Nәxli-Turdәn bir şәrәr gәrәk.
 
Ya Әli, mәni cami-eşqdәn
Bir kәrәm qılıb öylә mәst qıl --
Kim, desinlә xәlq lal oturmağa,
Bu Nәbati tәk bәxtәvәr gәrәk.
 
Nә qәdәr ki, mәrhum Seyid Әbülqasım müttәqi, haqpәrәst bir zat imiş vә nә qәdәr övqatını ibadәt vә riyazәtdә keçirmәyi sevәrmiş, bir o qәdәr dә bimәrifәt vә bimәhәbbәt ibadәti, riyayi vә zahiri zöhdü tәqvanı dost tutmaz imiş, «bismillahı dәrk et(mә)miş hәmdә şәrh verәn» abidi-fasiqә vә müfәttin vaizә canü dildәn tәn vә nifrin oxuyarmış. Belә riyayi vә yalançı zahidlәri bәzi kәlamlarımda zahidlik isminә yaraşmayan sifәtlә müttәsif qılmışdır:
 
Mәn qılmayın çox da zahidi,
Üzrü var onun, aşiq olmayıb,
O, әbәs yerә xәlq olunmayıb,
Bağbanә bir kәllәxәr gәrәk.
 
Vә hәmçinin mәhәbbәti-ilahidәn bixәbәr vә mәrifәti-rәbbanidәn bisәmәr abidlәrә xitabәn demişdir:
 
Zahid, az danış, get, gözümdәn it!
Eşqdәn mәni çox da danlama,
Mәn mәgәr әbәs olmuşam dәli,
Bir o «mim»ü «dal», «ba»vü «ra»yә bax,
 
Mәndәn әt götür, ey uzunqulaq!
Zöhd satma çox, ey himar, mәhz!
Dur ayağa bir, aç o kor gözün,
Bir o gözlәri sürmәsayә bax!

(III hissə)