Firidun bəy Köçərli - Qasım bəy "Zakir" təxəllüs (VI hissə)

Bu minval ilә şikәstә Zakir bülbüli-zardan әhval cәm edib deyir: Bu diyarın adәt vә qanununu mәn tәvarixdә oxumuşam. Onları xeyli müstәhsәn surәtdә tәhrir qılıblar. Bayram gecәlәrini sübhә kimi bu şәhәrin әhalisi çirağan edib, eyşü işrәtdә keçirirlәrmiş. Bәyzadә vә әmirzadәlәr boynu qәlladәli sәgi-şikar ilә övqatını seydgahlarda sürәrlәrmiş. Böyüklәr astanasında pәhlivanlar vә qızmış nәrlәr küşti tutarlarmış. Bir yandan cәvahirfüruşlar, bir tәrәfdәn zәrgәrlәr gözәl nazәninlәrә bәzәk vә zinәt әsbabı mühәyya edәrlәrmiş. Karvansaralarda qәlәndәrlәr qәsidә oxuyub, tacirlәr vә sәyyahlar vә hәr qisim qәribü qürәba sübhә kimi şirin nağıl vә hekayәtlәr söylәrmiş. İndi onlardan bir әsәr vә bir nişanә varmı? Şairin öz kәlamına rücu edәk:
 
Aşiqә söylәrmi qasid әnqәrib,
Qәm yemә, dilrüba sәnәdir nәsib?
Zimistan qeydindәn çıxan әndәlib
Axtarırmı tәzә aşiyan, gәzәm?
 
Cәvahirfüruşlar satırmı gövhәr?
Xublar yaraşığı görürmü zәrgәr?
Karvansaralarda tacir, qәlәndәr,
Necә keçәr şami-qәriban, gәzәm.
 
Gecә-gündüz daim bangi-cәrәsdәn,
Qulaq tutulurmu sәdavü sәsdәn
Bakıdan, Dәrbәnddәn, Krım, Çәrkәsdәn
Gәlirmi mәtai-bipayan, gәzәm.
 
Sayeyi-sәrvdә mәcmәi-xuban
Yenә әylәşirmi xoşdilü xәndan?
Yoxsa ki, onlara saqiyi-dövran
İçiribdir mey yerinә qan, gәzәm?
 
Nazәninlәr ta tülui-afitab
Oturub gecәlәr çәkirmi gülab?
Çeşmi-aşiq kimi fәvvarәdәn ab
Tökülürmü hovza nümayan, gәzәm?
 
Sonra şair yenә bülbüldәn soruşur ki, müzәyyәn mәhәllәlәr vә münәqqәş otaqlar yenә irәliki halında dururmu vә yenә otların içindә xanәndә vә nәvazәndәlәr gözәl nәğmәlәr oxuyurlarmı? Tövlәlәrdә köhlәn atlar kişnәşirmi? Hamamlar yenә әzәlki kimi rövnәqlidirmi vә onlara külli ağçalar sәrf olunurmu? Bağlarda vә bağçalarda seyr edәnlәr vә nazәnin cananlar yenә qaqqıldaşa-qaqqıldaşa gәzirlәrmi?
 
Amma çox әfsus ki, şair burada zikr qıldığı şәnlikdәn, tәrәqqi vә tәmәddündәn564 bir әsәr görmәyib, mәyus vә pәrişan olur vә bülbüli-biçarә ona belә xәbәr yetirir:
 
Bülbüli-biçarә verdi xәbәri,
Dedi ki, qalmayıb şәnlik әsәri,
Mәn Zakirәm, onu görәndәn bәri
Gәrәk Mәcnun olub, biyaban gәzәm.
 
Şair özü guya bülbüli-әfsürdәdilin belә hüznavәr xәbәrini pişәzvәqt dәrk edib deyir: Bu puç dunyaya etibar yoxdur; bunun bir sәfası müqabilindә yüz cәfası var. Ona binaәt yәqindir ki, keçmiş şövkәtü cәlaldan, sәrvәtü maldan vә namdar şәxslәrdәn bir әsәr yoxdur. Tamamını «qara yer» öz kamına çәkibdir. İndi әlac ona qalıbdır ki, mәn dә özümü qibleyi-hacәt olan imamzadәyә yıxıb, onun mübarәk sәhnindә döşәnәn tәnlәrә huşü diqqәtlә nәzәr edib, öz sağlığımdan peşman olam:
 
Qibleyi-hacәtә yıxıb özümü,
İmamzadәyә sürtüb üzümü,
Xak olan tәnlәrә dikib gözümü,
Olam sağlığıma peşiman, gәzәm.
 
Hәrgiz bu cahanә yoxdur etibar,
Sәfası bir isә, yüz cәfası var.
Baş götürüb gedim diyarbәdiyar,
Elәyim alәmi imtahan, gәzәm.
 
Hәr kәs Zakirin bu kәlamını başdan-ayağa diqqәti-tamam ilә oxuyub, onda şair yad etdiyi mәqamları seyrü tәfәrrüc qılsa vә әzәlki hal ilә indiki övzavü әhvalı tәtbiq etsә, bilaşübhә, onun dә ürәyi qan ilә tutulub, gözlәrindәn bilaixtiyar yaş tökülәr. Odur ki, biçarә bülbülün verdiyi xәbәr şairin keyfini pozub, halını pәrişan elәyir vә Mәcnunsifәt onu kuhü biyabana salır:
 
Mәn Zakirәm, onu görәndәn bәri
Gәrәk Mәcnun olub biyaban gәzәm.
 
Necә ki, yuxarıda zikr olundu, sabiqdә Cәfәrqulu xan ilә Zakirin mabeynindә ülfәt vә zarafat var imiş. Onun xana yazdığı namәlәrdәn bir neçәsi başdan-ayağa lәtifәli vә zәrifanә yazılmış şerlәrdir. Xanın Cәbrayıla getmәyi barәsindә şair istehza tәriqi ilә yazıb izhar edir ki, iki gündәn ziyadә orada qalmasın; әvvәla özünә xan deyәn kәs gәrәkdir xalqı incitmәsin vә saniyәn, o yerin adamlarında nә mәrifәt var ki, xan onların söhbәtindәn vә ülfәtindәn bir feyz kәsb edә bilsin:
 
O babili Vәli Mәmmәd deyil mütlәq sәnin babın,
Nә layiq şahbazın hәmnişini bir qürab olsun.
Qoyucaq, Daşkәsәnlidәn güzәr qıl badi-sәrsәr tәk,
Әli-allahidәn daim gәrәkdir ictinab olsun.
 
Şairin әqidәsincә adamın malı vә dövlәti olmasa da, yola gedәr, ta ki, hәmnişini vә yoldaşı әhli-zövqü kәmal olsun. Şuşa şәhәrindә şair hәr qisim әziyyәt vә cәfanı ancaq müsahib dәrdindәn qәbul edir:
 
Bu şәhri-Şişәdә gәr bizi şişә taxsalar xoşdur --
Ki, hәmsöhbәt bizә ol növi-qövmi-bihesab olsun.
 
Nә hasil әhli-sәhra söhbәtindәn, abi-әngurun
Gәrәkdir neçә müddәt şişәdә qalsın, şәrab olsun.
 
Yenә Zakir başqa bir namәsindә mәslәhәt üzü ilә Cәfәrqulu xana yazır:
 
Өzün bil, xani-valaşәn, sözüm budur sәnә әvvәl,
Sәnin hәmsöhbәtin daim gәrәkdir xoşdәmaq olsun.
 
Әbusiqәmtәrir, karü kurü lal yoldaşdan
Gәrәk adәm hәzәr etsin, gәrәk çox-çox iraq olsun.
 
Xanın tәbi-şeriyyәsinә rişxәnd edib deyir:
 
İyirmi gündә bir şeri deyincә «ya Әli» dersәn,
Gәrәk şair bizim Zakir kimi hazırcavab olsun.
 
Yenә hәzl tәriqincә şair Cәfәrqulu xana yazdığı bir kağızında xanın әxlaqü әtvarını vә әhli-әyalı ilә vә qohum-әqrәbası ilә nә növ rәftar etmәsini filcümlә bәyan etmişdir. Haman kağızı xan Şuşa qalasında qaçaq olduğu әsnada yazmışdır ki, belә başlanır:
 
Vücudi-lәtifin, ey taci-sәrim,
Eşitdim Qәlәdә bәrhәm olubdur;
İztirabә düşüb bu macәradәn,
Tamam әhli-Şişә, pürqәm olubdur.
 
Bu namәnin axırından belә anlaşılır ki, xani-mәrhum neçә vaxt imiş ki,öz әhli-әyalını vә qohum-әqrәbasını nәzәrdәn salıb, onlara iltifat etmәz imiş. Amma indi mәrәzin şiddәtindәnmi vә ya başqa bir illәtin vüquundanmı tәrәhhümә gәlib, onları başına cәm edib, haqlarında mehribanlıq göstәrir:
 
Qış günü Doyranda qalan әhli-beyt,
Yay Әylisә mәskәn salai әhli-beyt,
Didarına müştaq olan әhli-beyt
Üzün görüb şadü xürrәm olubdur.
 
Tәәccüb eylәrәm, allahü әkbәr,
Boyaqçının küpü azıbdır mәgәr
Yüz ildi nәzәrdәn saldığın Yetәr
Tazәdәn sizinlә hәmdәm olubdur.
 
Qövmü qardaş düzülübdür yanına,
Duagudur dövlәtinә, şanına;
Neylәsin, qarışıb qanı qanına,
Fәqirlәr sileyi-әrham olubdur.
 
Otaqda qatıban qurunu yaşa,
Yeyәrlәr, içәrlәr verib baş-başa;
Biz görәn tәk deyil Abdulla paşa,
Cürәt bәhәm edib, ötkәm olubdur.
 
Düşmüşdü nәzәrdәn müddәt binәva,
Çıxmalı deyildi üzә mütlәqa;
Neçә gündü saçı, saqqalı guya --
Külahi-Buxara tәk püf-nәm olubdur.
 
Өz xәlәfin gәrәk gözlәyә kişi,
Sağlığında ola alış-verişi;
Hidayәt ağanın düzәlib işi,
Vәliәhdliyi möhkәm olubdur.
 
Xan varisi lazimәdir ola xan,
İşlәyә bәratı hәr tәrәf, hәr yan;
Gurginә dönmüşdü biçarә oğlan,
Zahirәn ki, indi Rüstәm olubdur,
 
Mehrü mәhәbbәtin keçsә bu minval,
Çıxar aralıqda olan qilü qal;
Basqın qoşun kimi dağılan әtfal --
Yığılıb üstünә, sәrcәm olubdur.
 
Bu minval yenә bir neçә bamәzә qafiyәlәr yazıb, axiri-kәlamda deyir:
 
Yarımayıb bir kәs ömründә sәndәn,
Mükәddәr qayıdıb qapına gәlәn.
Әsirgәmә feyzin, ey qibleyi-mәn, --
Düşәndә Zakirә kәm-kәm olubdur.
 
Yuxarıda isimlәri zikr olunan möhtәrәm şәxslәrdәn әlavә, mәrhum Zakirin sair dost vә aşnalarına bir çox әhәmiyyәtli mәktubati-mәnzumәsi vardır ki, cümlәsinin buraya küncayişi yoxdur. O mәktublardan mәşhuru Baharlı Mirzә İsmayıla, Zәngilanlı Mәhәmmәd bәy Behbud bәy oğluna, Sarıcalı Mirzә Mehdiyә, Quyular Әli bәyә, Böyük bәyә yazdığı namәlәrdir vә bunlardan maәda mәrhum Baba bәyә yazdığı «Car müqәddimәsi»dir vә «Tәbiblәrin hәcvi»dir. Bu iki axırkı әsәrlәrin barәsindә müxtәsәrәn mәlumat vermәyn faydadan xali görmәdik.
 
Baba bәyә yazdığı «Car müqәddimәsi»ndәn belә anlaşılır ki, Dağıstanda şuriş olan zamanı -- ki, qazi Mәhәmmәd әfәndi ilә Hәmzә bәyin tәhrik vә iğvası ilә başlanmışdı, -- Car mahalında lәzgilәr arasında dönüklük vә üsyan büruz etmişdi. Onların müqabilinә rus qoşunundan maәda Şәki, Gәncә vә Qarabağ xanlıqlarından dәxi atlı qoşun mühәyya olunub göndәrilmişdi. Qarabağdan gedәn nücәba sinfindә Qasım bәy dәxi var imiş. Bunların sәrkәrdәsi Miklaçevski imiş ki, o davada çox hünәr göstәribdir. Şair özü dә bir gün davaya çıxıb lәzgi tutub:
 
Mәn özüm dә bir gün çıxdım cövlana,
Görmәyibsәn, yolum düşdü bu yana;
Bir tüfәngli lәzgi mәrd-mәrdana
Tutulub әlimdә giriftar oldu.
 
O yerin meyvәcat vә mәhsulatını şair tәrif edib deyir:
 
Yer-yemiş babında misali-cәnnәt,
Eşidibsәn gendәn özün dә әlbәt.
Alma, şabalıtı yeyәnә minnәt,
Hәr çadıra girsәn bir tağar oldu.
 
Dımıq qoyun әti manәndi-şәkkәr,
Basdırma, qovurma hәr şamü sәhәr;
Bala barmaq batırmayır gәdәlәr,
İnәk ayranından bimiqdar oldu.
 
Sәrasәr әhvalı şәrh etdim sizә,
Qәnimәtü yәğma çıxıbdır dizә;
Tarının bir lütfü budur ki, bizә,
Nә bir yağış yağdı, nә dә qar oldu.
 
Bu «Müqәddimә»dә lәtifәli şer Qarabağ atlılarının bir parasının haqqında yazdığı sözlәrdir ki, qoçaqlar döyüş vә davaya çәndan hәris olmayıb vә ad-san qazanmaq fikrinә düşmәyib, әsnayi-cәngdә ancaq öz canlarının qeydinә qalıblar:
 
O ki, bizim atlılardan bir para
Vermişdi özünü püşti-divara,
Nә dәğdәğә çәkdi, nә düşdü dara,
Bir az yoldaşından intizar oldu.
 
Bu mәktub vә bundan başqa bir çoxları Adolf Bercenin mәcmuәsinә daxil olmayıbdır.
 
Qasım bәyin әsrindә universitetdә tәhsil edәn vә darülfünunun tibb şöbәsindә mәlumat kәsb edәn tәbiblәr olmadığından, İrandan gәlәn vә öz vәtәnimizdә nәşvü nüma tapan Әzrail ortaqları çox imiş. Şair bunların hәcvindә dostlarından birisinә yazır:
 
Mәnә buyurmuşdun Qәlәyә gәlsin,
Yenә cuşә gәlib bәhri-iltifat.
Sәnin mәrhәmәtin, mәnim ixlasım
Mehri-münәvvәr tәk alәmә isbat.
 
Qalmışam aranda müddәti-mürur,
Tәbiәtә sәfra eylәyibdir zur;
İstәr idim olam azimi-hüzur,
Naxoşam, hәrәkәt eylәyib ixlat.
 
Bağır oğlu Mәmmәd, Mәşәdi Hacı,
Әliqulu, Müqim sәrimin tacı,
Hәr mәrizә eylәsәlәr әlacı,
Ehtiyatın görün, tez olur mәmat.
 
Tiryәk yedirirlәr hәr kim olsa diqq,
Heyzәdәn aldırır xuni-basәliq.
Yenә bu hal ilә o qövmi-zindiq --
Өzlәrin sanırlar Әrәstu, Bokrat.
 
Falicә verirlәr qürsi-tәbaşir,
Müstәsqayә abi-kasni-maşәir;
Mәrizin mәrәzi yәni çәkә dir,
Sahibin çaparlar üç qatü dörd qat.
 
Nüsxeyi-tibbdә «şeş» oxur «şiş»i,
Mәlamәtdәn yoxdur qәmü tәşvişi;
Tәşxisi-mәrәzdә hәmin danişi
Budur ki, canı var, tәrlәsә mirat.
 
Tәbiәti-harrә xalis әngәbin,
Qabizә süfufü yәhuda darçin,
Bәlğәmi-mizacә tüxmi-xiyarin --
Münasib bilirlәr daimül-övqat.
 
Mәrizin üstünә yetişәn mәhәl,
Dәrviş Kәlbi hazır olur әlbәәl
Qәdәmlәrin guya katibi-әcәl
Yazıbdır baisi-mövtü münacat.
 
Fisqlәri zahir manәndi-günәş,
Hәq bilir sözümdә yoxdu qәllü qәş;
Yolları hәr yerә düşsә, sayәvәş --
Yanlarınca gedәr «әyyühәssәlat».
 
Gah görürsәn bir-birilә tapışır,
Gah atlanıb hәr tәrәfә çapışır
Lәnü tәn bunlar ilә yapışır,
Necә ali-Mәhәmmәdә sәlavat.
 
Qәlәnin adamı yetdi yarıya,
Necә ki, qoyuna ac qurd darıya;
Az çәkәr ki, mәzar dәyәr yarıya,
Bu növ ilә eylәsәlәr hәrәkat.
 
Vilayәtә salıbdılar şurü şeyn,
Şәrbәt tәk içirlәr dәmül-әxәveyn;
Bunların yanında qatili-Hüseyn
Zimmәdәn bәridir ruzi-әrәsat.
 
Bir kimsәyә ariz ola sәdәmә,
Baxmazlar fәqirә, yoxsula, kәmә,
Qәdәm götürmәzlәr hәqqül-qәdәmә,
Ya on tümәn pul gәrәkdir, ya bir at.
 
İmalәdә yәdi-beyzalәri var,
Hәqq üçün bir ondan başları çıxar;
Mәrәzi-digәrdә, inanma, zinhar,
Vüqufları ola, heyhat, heyhat!...
 
Otuz il laәqәl gedib qoyuna,
Bilfel çobandı, baxsan boyuna;
Dağılmışda xub düşmüşük oyuna,
Yetәn olmadımı әhli-kәramat.
 
Sәn gör necә xәrab olub zәmanә,
Çәmәnli Cәfәr dә mәrdü mәrdanә,
O da tәbib olub girib meydanә,
Çölün çәngәlindәn yığıbdı qat-qat.
 
O ki, İsmailin saf azıb vazı,
Gahi yerdә qılar ölü namazı,
Gah tapıb özü tәk bir annamazı
İşә qoyar xah türkü xah tat.
 
Gәrәk bu cahandan eylәmәk hәzәr,
Өz yerindә deyil çünki xeyrü şәr,
Nә tәbib, nә alim, Zakir, müxtәsәr,
Axtarasan yoxdu bir niksifat.
 
Tәsәllütü yoxdur «Töhfә»yә әsla,
Bilmәz nәdir «Qarabadın» mütlәqa;
Ağızdan-ağıza öyrәnib әmma
«Tibbi-Yusifi»dәn bir neçә әbyat.
 
Zakirin әsrindәn bu haladәk az qalıbdır yüz sәnә tamam olsun, amma mәәttәәssüf, yenә dә bizim biçarә «qara camaat» vә avam xalq bu qisim tamahkar vә avam tәbiblәrin çәngindәn xilas olmayıblar. Bunlar әksәr övqat mәrәzi bilmәkdә, yatalağı zatül-cәnbdәn tәmyiz etmәkdә aciz qalıb, bir mәrәzin әlacü dәrmanını başqasının haqqında istemal edirlәr vә yatalağı müsri mәrәzlәrdәn hesab etmәyib, mәrizin qab-qacağını, rәxtixabını vә yatacaq mәnzilini ayırmırlar. Ol sәbәbdәn mәrәz sağlara da sirayәt edir.
 
Bu qisim avam vә zülmkar tәbiblәrin haqqında hәqir sabiqdә Bakıda nәşr olunan «İrşad» ruznamәsinin 1906-cı sәnәsindә çıxan 108-ci nömrәsindә «Әcәlsiz ölәnlәrimiz» sәrlövhәsi ilә uzun bir mәqalә yazmışdıq. Haman mәqalәdә mәrhum Zakirin burada dәrc olunan әbyatından bir neçәsini yazıb, şәrhi babında bunu da әlavә etmişdik ki, bizim mayeyi-hәyatımız olan dәhat әhli indi dә sahibsiz vә qeydkeşsiz cәhalәt alәmindә mütәhәyyir vә sәrgәrdan qalmaqdadırlar, sadәliklәri vә avamlıqları ucundan hәr qisim bәlalara düçar olmaqdadırlar.
 
Cümlә elm vә mәrifәt kәsb etmişlәrimizә borcdur ki, onların qeydinә qalıb, cәhl qaranlığından onları xilas etsinlәr; nicatü sәadәtә çıxmaqlarına yol göstәrsinlәr. Vәli çox әfsus ki, darülfünunlarda tәbabәt elmini kәsb etmiş olan müsәlman tәbiblәrindәn çox azı tapılar ki, kәndә getmәyi özünә qәbul elәsin. Әksәri şәhәrlәrdә qulluq edirlәr; o yerlәrdә ki, onlarsız da tәcrübәli vә haziq tәbiblәr az deyil.
 
Qara camaatımız yenә irәliki kimi bilkülliyyә elmsiz vә tәcrübәsiz tat ilә türk әlindәn -- ki, әlhәqq әcәl saqilәridirlәr,--badә nuş etmәkdәdirlәr. Camaat pulu ilә ali mәktәblәrdә elm vә bilik tәhsil edәnlәrimizin müqәddәs borclarıdır ki, avam xalqın imdadına yetişsinlәr vә әcәlsiz fövt olmaqlarına mane olsunlar.
 
Bundan әlavә, gәrәkdir әhi-qәlәmimiz tәbabәtә dair kitabçalar rusdan tәrcümә edib vә risalәlәr tәrtib qılıb, tavanalı şәxslәrin hәmiyyәti ilә çap etdirsinlәr vә mәccanәn xalq içindә intişar elәsinlәr. Bizim zәnnimizә görә, bimәzmun komediyalar vә mәişәtimizә әsla münasibәti olmayan kitabçalar yazmaqdan belә risalәlәr artıq faydalıdır. Belә kәndlәrdә vә müsәlman mәrkәzlәrindә әczaxanalar vә xәstәxanalar açmaq da himmәt vә mәrifәt sahiblәrinin baş vәzifәlәrindәndir.
 
Zakirin şüğlü vә sәnәti mülkәdarlıq vә maldarlıq olduğuna görә, övqatını özünә mütәәlliq Xızrıstan kәndindә әkinçilәr vә köçәrilәr ilә bir yerdә keçirәrmiş. Onlar ilә yaz vә qış müaşirәt vә müamilәt edib, bir havada, bir övzai-mühit içrә dolanıb, özü dәxi bir növ tәrәkәmәlәnmiş imiş. Onların ehtiyacını öz ehtiyacı vә onların şadlığını öz şadlığı, onların qara gününü öz qara günü hesab edәrmiş. Bu axır vaxta kimi bizim çöl bәylәrinin әksәri bu növ güzәran edirlәrdi. İndi bәylәr vә mülkәdarlar başqa sayaqda başlayıblar dolanmağı. Өz halal kәsblәrini vә gözәl şüğllәrini darğalara vә nökәrlәrә vagüzar edib vә kәndlәrini buraxıb şәhәrә köçüblәr; günlәrini bazarlarda, meydanlarda, qәhvәxanalarda vә klublarda boş vә bikar keçirmәkdәdirlәr.

(VII hissə)