Firidun bəy Köçərli - Mirzə Fətəli Axundov (III hissə)

Burada naqil, süxәnku vә raviyi-şirinmәqal ilә bizim işimiz olmayıb da, müsәnnifi haqqında -- yәni mәrhum Mirzә Fәtәli barәsindә kәmali-cürәt ilә deyә bilәrik ki, onun komediyalarını oxuduqda bizә yәqinlik hasil olur ki, bunların müsәnnifi әlhәqq «hәkimi-rövşәnrәvan vә arifi-tәbayei-insani»dir. Çünki bizim komediya yazanların heç biri Mirzә Fәtәli kimi nә ürәkdәn güldürür vә nә dә doğrudan ağladır. Bu bacarıq vә qabiliyyәt vә tәbayei-insaniyyәyә bәlәdiyyәt, bu ruhşünaslıq ancaq o mәrhumun tәmsilatında görünür. Mәrhumun dramanәvislikdә izhar qıldığı qabiliyyәt vә kәmalat doğrudan da vәsfә gәlәsi deyil.

O tәmsilatdan әlә alıb oxuduqda olduğumuz övzavü zamanı bilaixtiyar unudub, özümüzü mirzeyi-mәrhumun yazdığı zamanda, vәsf qıldığı övzavü mühitdә vә әlvan dәstgah içindә görürük. Әfradi-mәclis guya bir-bir gözümüzün önündәn növbәnöv libaslarında gәlib keçirlәr. Biz onların hәrәkatü sükәnatını, necә ki, var, müşahidә edirik; danışdıqları söhbәti eşidirik; gülәnlәr ilә gülüb, ağlayanlar ilә ağlayırıq.
 
Burada Axundovun yazdığı komediyalar ilә oxucularımızı aşina etmәyi artıq bilirik. Zәnni-acizanәmizcә әhli-savaddan az adam tapılar ki, mәzkur komediyaları oxumamış olsun vә bundan әlavә onlardan hәr birisi dәfaat ilә sәhneyi-tamaşaya qoyulubdur. Zaqafqaziyanın elә bir şәhәri vә qәsәbәsi yoxdur ki, mәrhum Axundovun komediyalarından bir-ikisi oynanılmamış olsun. Şayani-diqqәt Axundovun komediyalarında sәhneyi-tamaşaya gәlәn ünas tayfasıdır.
 
Mәlum olsun ki, Axundovun әsrindә arvad mәsәlәsi mәhәlli-müzakirәyә qoyulmamışdı. O vaxtlarda müsәlman alәmindә arvadların hüququ, hürriyyәt vә müsavatı barәsindә bir söz dә danışılmazdı vә danışmaq da olmazdı. Әvvәl kәsi ki, arvadları da insan dәrәcәsinә qoyub, onların haqqü hüququ barәsindә söz açıbdır vә oiları sәhneyi-tamaşaya gәtiribdir, o, mәrhum Mirzә Fәtәli olubdur.
 
Arvadların dolanacaqı, fikrü xәyallarını, kişilәr ilә rәftarü әlaqәlәrini vә onların әhvali-ruhiyyәlәrini vә sair müxtәlif sifәtlәrini mәrhum mirzә artıq mәharәtlә tәhrir qılıbdır. Demәk olar ki, Mirzә Fәtәli bu vaxtacan gizlindә, qara pәrdәlәr altında vә zülmat içindә yaşayan ana-bacılarımızın üzәrinә bir işıq qapısı açıbdır; onların nicat vә sәadәti üçün yol göstәribdir. Müsәlmanlar üçün tәzә bir alәm kәşf edibdir ki, onsuz diriliyimiz, tәrәqqi vә sәadәtimiz qeyri-mümkündür.
 
Mirzәnin müsәlman arvadlarını sәhneyi-tamaşaya gәtirmәsi, әlbәttә, müasirlәrinә xoş gәlmәzdi. O cәhәtә ona gizlindә vә aşkarda lәnәt oxuyub, olmazın sözlәri haqqında deyirdilәr.
 
Möhtәrәm Әbdürrәhim bәy Haqverdiyev «Xәyalat» adı ilә yazdığı әsәrindә Hatәmxan ağa ilә Mirzә Fәtәlinin arasında vüqua gәlәn nizavü davanı tәhrir qılıb, Hatәmxan ağanın dilindәn deyir: «Hәlә bunlar hamısı dursun kәnarda, sәn mәnim özümü mәsxәrәyә qoyubsan, bu heç. Bu övrәt-uşaq ilә nә işin var? Sәn özün hәrçәnd müsәlmanlıqdan kәnarsan, amma yenә nә qәdәr olsa, sәnin qanın müsәlman qanıdır. Heç sәnә müsәlman ismәtinә toxunmaq yaraşarmı? Qardaş, niyә mәnim övrәtimin, qızımın adını camaat bilsin? Eyib olsun sәnin üçün, çox eyib olsun!»
 
Hatәmxan ağa nәinki öz arvad-uşağının sәhnәyә çıxmağına, hәtta qeyrilәri onların adlarını bilmәyә dә razı deyil. Belә şeylәr onun qeyrәt vә namusuna toxunur, onu xalq içindә bәdnam edir. Bunların cümlәsinә yenә haman bidin, lamәzhәb mirzә sәbәb olubdur.
 
Bu da mәişәtimizdә yeni bir «reforma», tәzә bir dәgişirilik, tәzә adәt vә qanun.... Bu yolda dәxi mirzәnin çәkdiyi cәfalar, eşitdiyi föhşlәr vә nalayiq sözlәr vә hәr qisim tәnәlәr hәdsiz vә hesabsızdır vә tәqrirә gәlәsi deyil....
 
Diqqәt yetirmәli burasıdır ki, mәrhum Mirzә Fәtәli komediyalarında yazdığı arvadların cümlәsi qeyrәt, namus, ismәt vә hünәr sahiblәridir. Bu komediyalarda bir arvad nәzәrә gәlmәz ki, bihәya, bacarıqsız vә yasar olsun. Bәzilәrinin öz kişilәrindәn zirәk vә bacarıqlı olmaqları müşahidә olunur.
  
Mirzә Fәtәlinin tәsnif qıldığı altı komediyalarının ancaq birindә -- «İbrahim Xәlil kimyagәr»dә arvad tayfasından bәhs olunmur. Yerdә qalan beş komediyaların hamısında kişilәr ilә arvadlar da bәrabәr sәhneyi-tamaşaya gәlib, öz fikirlәri, işlәri vә dolanacaqları ilә bizi tanış edirlәr. Sözümüzü sübuta yetirmәk üçün mәtlәbә bir az tulü tәfsil vermәk lazım gәlir.
 
Mirzә Fәtәli komediyalarında hәyat sәhnәsinә gәtirdiyi arvadlar bunlardır:
 
1. «Müsyö Cordan» tәmsilindә Hatәmxan ağanın arvadı Şәhrbanu xanım. Hәr cәhәtdan öz kişisi Hatәmxan ağadan qoçaq, cürәtli vә bacarıqlı olduğu görünür.
  
Şahbaz bәy -- ki, Hatәmxan ağanın qardaşı oğludur vә qızı Şәrәfnisa xanımın nişanlısıdır, -- istәyir hәkimi-nәbatat Müsyö Cordan ilә Paricә gedib, orada firәng dilini öyrәnsin vә mәrifәt kәsb etsin. Şәhrbanu xanım Şahbaz bәyin bu fikrindәn duyuq düşüb istәyir mane olsun. Qeyz ilә Şahbaz bәyә deyir ki, «Sәn azıb yolundan vә izindәn çıxıbsan. Heç vaxtı Paricә gedә bilmәzsәn. Sәn istәyirsәn gedib orada üzüaçıq gәzәn firәng arvadları ilә vaxtını keçirәsәn vә gülüzlü balamı gözüyaşlı qoyasan?! Müsyö Cordana bir toy tutaram ki, gәldiyi yolu da azar vә Parici dә unudar».
 
Hatәmxan ağa Şәhrbanu xanım ilә bacarmır vә Şahbaz bәyin Paricә getmәyi baş tutmur. Komediyanın axırında Xanpәri nәnә deyir: «Eh, xanım! Әgәr kişilәrin ağlı var, niyә biz onları hәr qәdәmdә min yol alladırıq vә öz bildiyimizi edirik?!»
  
2. «Hekayәti-xırsi-quldurbasan»da Namazın arvadı Zalxa Bayramın işini düzәltmәkdә vә tәdbir tökmәkdә artıq dәrәcәdә ağıl vә fәrasәt büruz edir. Axmaq, qorxaq vә bivec Tarıverdini alladıb yoldan çıxardır vә bacarmadığı işә, yәni quldurluğa göndәrir. Zalxa bu barәdә fikirlәşib öz-özünә deyir: «Vallah, әgәr Tarıverdi mәnim sözlәrimdәn quldurluğa getsә, biçarәnin heç tәqsiri yoxdur. O neylәsin ki, bu viran olmuş ölkәnin qızları quldurluq, oğurluq bacarmayanı sevmirlәr. Divanbәyiyә deyәn yoxdur ki, niyә biçarә gәdәlәri oğurluqdan vә quldurluqdan ötrü incidirsәn? Bacarırsan, ölkәmizin qızlarına qadağan elә ki, quldur olmayan oğlanlardan zәhlәlәri getmәsin. Onda mәn zamin ki, qurd qoyun ilә otlaya».
 
Zalxanın bu sözlәrindә olan doğruluğa şübhә yoxdur. Qız tayfasının sevdiyi oğlan gәrәkdir qoçaq vә zirәk olsun, aciz vә qorxaq kişini ünas tayfası dost tutmaz. Xüsusәn, keçmiş әsrlәrdә, bas-tut, vur-öldür әyyamında qızın sevdiyi ancaq rәşid, qoçaq, quldurluqda adı çıxan oğlan olarmış.
 
Haman bu komediyada sadә bir kәndçi qızı Pәrizadın cavan vә qoçaq Bayrama olan tәmiz eşqi vә eşqindә göstәrdiyi dәyanәt vә sәbat adamı heyrәtә salır.
 
3. «Hekayәti-mәrdi-xәsis»dә Hacı Qaranın arvadı Tükәzin әrindәn min kәrә qoçaq, ağıllı vә yaxşı olmağı görünür. Tükәz öz әri Hacı Qaraya deyir: «Sәn xәsis, ölmәli murdarsan. Sәndәn ömründә bir kәs bir xeyir görmür. Uşaq aşıq yığan kimi, sәn dә pulu yığmısan. Boğazın elә qurusun ki, su da ötmәsin!...» Hacının acizliyini vә qorxaqlığını zikr edib deyir: «Bu yaraqların iyirmisini üstünә taxsan da, mәn arvadlığım ilә yenә sondәn qorxmaram!...»
 
Hәmçinin bu «Mәrdi-xәsis» tәmsilindә gözәl, ağıllı vә dәyanәtli Sona xanım naçalnikә zamin olub, nişanlısı Heydәr bәyi hәbsdәn vә bazxastdan xilas edir vә onu әyri yola getmәkdәn daşındırır.
 
4. «Sәrgüzәşti-vәziri-xani-Sәrabi»dә vәzirin hәrәmlәri Ziba xanım vә Şölә xanım vә qaynanası Pәrixanım sadәdil vәzirin başına kәlәk gәtirirlәr; onun başına badya geydirib Teymur bәyi evdәn çıxardırlar. Arvadlar biri-birini günülәyir, bir-birinin üstünә şәr atır, bir-birinin ayağından çәkir, amma öz sahiblәrinә xәyanәt göstәrmirlәr.
 
Nә Şölә xanımın vә nә Ziba xanımın Teymur ağa ilә gizlindә heç bir әlaqәsi yoxdur. Şölә xanımın qız bacısı Nisә xanım hökumәt vә dövlәt sahibi olan xana getmәk istәmәyib, can-dildәn sevdiyi Teymur ağanı ona tәrcih verir. Zülm vә mürüvvәtsizlik müzmәhill olub, haqqü әdalәt onlara qalib gәlir.
 
5. «Mürafiә vәkillәrinin hekayәti»ndә Sәkinә xanım o qәdәr mәtanәti-qәlb, cürәt, әqlü tәdbir göstәrir ki, adamın ağlı heyrәtdә qalır ki, nә sayaq elm vә tәrbiyә görmәmiş bir yetim qızda bu qәdәr kamal, mәrifәt vә dәrrakә olsun.
  
Bir tәrәfdәn qardaşının mütәdәn dul qalmış arvadını Tәbrizin şeytan fikirli mürafiә vәkillәri әldә dәstaviz edib, ondan irs tәlәb edirlәr, bir tәrәfdәn Ağahәsәn tacirbaşının hiylәvü dәsisәlәri onu rahat qoymur, üçüncü tәrәfdәn onun şöhrәtpәrәst bibisi Zibeydә xanım istәyir onu könülsüz tacirbaşıya versin.
  
Hәr tәrәfdәn bәdxah, mühil vә tamahkar adamlar.... Sәkinә xanım bu qәdәr hiylәsazların vә tamahkarların hücumundan özünü itirmәyib, vәsfә gәlmәyәn hünәrlәr zahir edir vә düşmәnlәrinә qalib gәlir, bibisinә açıq deyir ki, «Mәn Ağahәsәnә getmәyәcәyәm. Zira ki, o nadürüst oğlu altmış min tümәn adın eşidib, onun üçün mәni istәmәyә talib olubdur. Yoxsa o, mәni sevdiyindәn ki, almaq istәmir! Әgәr o, mәni alan idi, niyә qardaşım sağlığı heç bir ağız açmadı?»
 
Sәkinә xanım Ağahәsәnin özünә dә deyir ki, «Mәn sәnә getmәyәcәyәm!»
 
Ağahәsәn deyir: «Xanım, mәndәn nә tәqsir sadir olubdur ki, mәni özündәn uzaq edirsәn?» Sәkinә xanım cavabında deyir ki, «Heç tәqsir sadir olmayıbdır. İndi mәn özüm öz vәkilimәm. Mәn sәnә getmәk istәmirәm; mәn sәni sevmirәm. Könülә ki, güc yoxdur?»
 
Ağahәsәn deyir: «Xanım, bu söz sәnә çox zәrәr gәtirәr, belә buyurma!»
 
Sәkinә xanım cavabında deyir: «Hәr nә bacarırsan, elә, әlindәn gәlәni әsirgәmә, әsirgәsәn, namәrdsәn!»
 
Ağahәsәn axırda daralıb dürüştlük ilә deyir: «Yaxşı! Sәnә mәn oyun tutum ki, dastanlarda deyilsin. Өlәnәdәk dadı damağından getmәsin!»
 
Sәkinә xanım deyir: «Get! Sәndәn qorxan sәndәn әskikdir, әlindәn gәlәni beş qaba çәk!»
 
Axırda Sәkinә xanım müddәilәrinә qalib gәlib cümlәsini mәyus vә mәhkum etdirir.
Bu minval üzrә oxucular özlәri görürlәr ki, Mirzә Fәtәlinin tәmsilatında zikr olunan arvadlar aciz vә bacarıqsız adamlar deyillәr, bәlkә onların әksәri kişilәrdәn qoçaq vә hünәrlidirlәr.
 
Әlbәttә, bu qisim aqilә vә cәmilә arvadların sәhneyi-tamaşaya gәtirilmәsi sәbәbsiz deyil. Mirzә Fәtәli altmış sәnә bundan müqәddәm öz müasirlәrinә göstәrir ki, sizin içinizdә belә gözәl canlar, belә mamuslu vә qeyrәtli ana-bacılarınız, etibarlı arvadlarınız vardır. Vәli siz onları vücud hesab etmәyib, hәr qәdәmdә hüquq vә ixtiyarlarını tapdalayırsınız; haqsız incidib, xarü zәlil edirsiniz vә belә cahilanә hәrәkәtinizdә mәişәtinizi pozğun edib, özünüzü vә nәslinizi fәlakәtә salırsınız....
 
Mirzә Fәtәli Axundovun komediyaları bunlardır:
 
1. «Hekayәti-Molla İbrahimxәlil kimyagәr». Keyfiyyәti dörd mәclisdә bәyan olub itmama yetir. Tәsnif olunubdur hicrәtin 1267-ci tarixindә.
 
2. «Hekayәti-müsyö Cordan hәkimi-nәbatat vә dәrviş Mәstәli şah mәşhur cadugәr». Tәmsili-güzarişiәcib. Keyfiyyәti dörd mәclisdә bәyan olur. Yazılıbdır 1267-ci sәnәdә.
 
3. «Hekayәti-xırsi-quldurbasan». Keyfiyyәti üç mәclisdә bәyan olub itmama yetir. Yazılıbdır 1268-çi sәnәdә.
 
4. Sәrgüzәşti-vәziri-xani-Sәrab». Tәmsili-güzarişi-әcib. Keyfiyyәti dörd mәclisdә bәyan olub itmama yetir. Yazılıbdır hicrәtin 1267-ci sәnәsindә.
 
5. «Sәrgüzәşti-mәrdi-xәsis -- Hacı Qara». Tәmsili-güzarişi-әcib. Keyfiyyәti beş mәclisdә bәyan olur. Yazılıbdır 1269-cu tarixdә.
 
6. «Mürafiә vәkillәrinin hekayәti şәhri-Tәbrizdә». Qәribә bir tәmsildir. Keyfiyyәti bәyan olur üç mәclisdә. Yazılıbdır 1272-ci tarixdә.
 
Әdәbiyyatın bu növü Mirzә Fәtәli kimi qabil әdibin qәlәmindәn әvvәlinci dәfә olaraq Azәrbaycan türklәrinin arasında vücuda gәldikdә cümlәni heyrәtә salır. Mirzә Fәtәlinin zamanına kimi bu qisim әsәrlәr, yәni komediyalar müsәlmanlar arasında görülmәmişdi.
 
Bu әsәrlәri mütaliә etdikdә guya hәr kәs özünü, qohum-qardaşını vә dost-aşnasını vә filcümlә әtrafında dolanan adamları görür, onlar ilә danışır, söhbәt edir....
 
Әvvәlinci imtahan, o da belә kamil vә gözәl surәtdә, eybdәn xali, qüsurdam uzaq, nәzafәt vә mühәssәnat ilә dolu; Azәrbaycan türklәrinin dolanacağının, adatü adabının hәqiqәt göstәrici bir aynası.
 
Әlhәqq bu komediyalar xәzinә malıdır. Әrbabı nәzәrindә bunlar üçün qiymәt bulunmaz. Odur ki, bu komediyalar sәhneyi-tamaşaya qoyulduqda vә çapdan çıxdıqda hamının fikrü diqqәtini öz tәrәfinә cәlb edir.
 
Әcnәbi qövmü tayfalarının gözü önündә tәzә bir dünya açılır. Bizim mәişәtimizin vә dolanacağımızın üzündәn Mirzә Fәtәli pәrdәni çәkib, bizim varlığımızı vә hәyatımızı dünyaya kәşf edir. Ol sәbәbdәndir ki, Mirzә Fәtәlinin komediyaları hәlә türk dilindә çapa verilmәmiş rus dilinә tәrcümә olunaraq 1853-cü tarixdә -- ki, hicrәtin 1269-cu sәnәsinә mütabiqdir, -- tәbdәn çıxır[8]. Bu komediyaların şöhrәt vә sәdası sürәtlә hәr yerә dağılır, onların barәsindә rus vә Avropa dillәrindә çıxan curnal vә qәzetlәrdә gözәl mәqalәlәr yazılır, hәr yerdә onların tәrifi olunur. Çox çәkmir ki, Axundovun komediyaları İran mәmlәkәtindә dә şöhrәt kәsb edir. Şahzadә Cәlalәddin Mirzәnin sәrkatibi (sekretarı) Mirzә Cәfәr onları türkdәn fars dilinә tәrcümә edib Tehranda çapa verir. Heyfa ki, bu tәrcümә indi nadir tapılan әsәrlәrdәn olubdur.
 
[8]- Mirzә Fәtәlinin komediyaları «Aldanmış kәvakib» ilә bir yerdә türk dilindә ancaq altı il rus çapından sonra -- 1859-cu sәnәdә tәb olunur.
 
Avropa üdәba vә lisaniyyunu bu komediyalardan bәzini öz dillәrinә tәrcümә ediblәr. 1882-ci sәnәdә İngiltәrәdә «Sәrgüzәşti-vәziri-xani-Sәrab» tәmsili ingilis dilinә tәrcümәsi ilә bir yerdә çapdan çıxır. Bu tәrcümәyә әlavә olaraq mәxsus lüğat vә bir para qeydlәr qoşulur.
 
1886-cı tarixdә mәşhur әdib Varbie de Meunard! Paricdә «Yournal Asiatigue» adlı cәridәdә «Hekayәti-İbrahimxәlil kimyagәr»i çap elәyir.
 
1889-cu ildә Stokholm lisaniyyun cәmiyyәtinin curnalında «Hekayәti-xırsi-quldurbasan» tәb olunur vә haman sәnәdә Alfons Silyer (Alfons Cillere) ismindә bir şәxs fars dilindә «Vәziri-xani-Sәrab» ilә «Mürafiә vәkillәri»ni çap etdirir. Vә yenә haman sәnәdә Vyana şәhәrindә professor Vurmund «Hәkimi-nәbatat müsyö Cordan»ın fars dilindәki tәcrümәsini lüğatı vә bәzi qeyd vә bәyanatı ilә mәәn çap etdirir. Vә hәmçinin 1882-ci sәnәdә Tiflis şәhәrindә Nikolay Qulak ismikdә bir şәxs ki, әlsineyi-Şәrqiyyәyә, xüsusәn fars dilinә dara idi, Mirzә Fәtәlinin komediyalarını nemsә dilinә tәrcümә edir[9].
 
[9]-Mәlum ola ki, Qulak sabiqdә Tiflisdә әvvәlinci gimnaziyada nemsә dilinin müәllimi idi. Sonradan artıq sinnә dolmağa görә, qulluqdan çıxıb, әdәbiyyatla mәşğul olardı. Hәkim Xәyyamın «Rübaiyyat»ını vә Füzulinin «Leyli vә Mәcnun»unu nәzm ilә rus dilinә tәrcümә edirdi. O tәrcümәlәrdәn bәzilәri «Kәşkül» qәzetindә hissә-hissә dәrc olunardı.
 
Mәrhum Mirzә Fәtәli Axundov yuxarıda zikr olunan komediyalardan başqa tarixi-islamiyyәnin 1273-cü sәnәsindә-- ki, miladın 1857-ci ilinә mütabiqdir,--«Aldanmış kәvakib» vә yaxud «Hekayәti-Yusif şah» adında qәribә bir hekayәt yazıbdır. Bu qәziyyәnin vüquu sәfәviyyә padşahlarından Şah Abbasın zәmani-sәltәnәtinә tәsadüf elәyir. Bu tәәccüblü әhvalatın İran-zәmindә hәqiqәtdә vaqe olub, ya olmamağına söz verә bilmәrik. Amma yәqinәn deyә bilәrik ki, bu qisim әhvalat vә qәzayat orada baş verә bilәr. «Aldanmış kәvakib»dә Mirzә Fәtәlinin ümdә mәtlәbi İran vәzirlәrinin sәyahәt vә avamlığını vә öz ali mәnsәblәrinә әsla layiq olmamaqlarını göstәrmәk imiş.
 
İnsafәn bu mәtlәbi müsәnnifi-mәrhum böyük mәharәt ilә bәyan edibdir. «Aldanmış kәvakib»i oxuduqda yәqinlik hasil olur ki, İran kimi böyük bir dövlәtin viran olmağına, «dövlәti-әliyyәnin» belә zәif vә nәhif hala düşmәyinә «ümәnayi-dövlәt» vә «ülәmayi-giram» vә «vüzәrayi-zülehtiram» olublar. Bu rәy vә qövlün haqq vә doğru olmağını Şah Abbasın müqәrrәb vәzirlәri vә әrkani-dövlәt onun hüzurunda lisani-bәlağәtsәnci ilә sübuta yetirirlәr. Onlardan hәr biri öz qәbahәt vә sәfahәtlәrini kәmali-iftixar ilә bәyan edir.
 
Qәdim şövkәtli vә әzәmәtli İranı xarab edәn vә pozğun hala salan vüzәra cahilanә işlәrini vә tәdbirlәrini hüsni-xidmәt vә böyük hünәr mәqamında qoyub, dövlәti-әliyyәyә sәdaqәtlә xidmәt etmәklәrini sübuta yetirmәk istәyirlәr. «Aldanmış kәvakib»i oxuyandan sonra Mirzә Hüseyn xanın mәrhum Mirzә Fәtәli Axundova nisbәt büruz etdiyi büğzü әdavәt hansı mәnbәdәn cuş etmәyi vazeh olur.
 
Axundovun komediya yazan müsәnniflәrә vә hәqiqi әdibә mәxsusi olan qabiliyyәtlәrindәn birisi dә budur ki, mәrhum öz tәmsilat vә hekayәtlәrindә әhvalatı vә keyfiyyәti söylәnәn adamların hәr birini öz dili ilә danışdırır.
 
Әkinçidәn tutmuş vәzirә vә padşaha kimi hәr hansı sinfin dilindәn söz açırsa, elә bir sayaqda söylәyir ki, guya müsәnnif haman o sinfin vә dairәnin özündәndir vә yainki onların sözlәrini eşitdikcә bir-bir sinәsinә yığıbdır. Bu qabiliyyәtdәn әlavә Mirzә Fәtәlinin dilindә artıq dәrәcәdә nәmәkrizlik, zarafat vә şirinlik var. Hәr kәs onun kәlamını oxuyur isә, könlü açılır vә dodağı altında öz-özünә gülür. Mirzәnin tәbiәtindәn zövqü xoştablıq mayası vә yaranmasında zarafat vә lәtafәt xәmirәsi olduğu üçün hәmişә onun meyli zarafatçı, lәtifәku vә güşadәqәlb adamlar ilә imiş. Mәzәçilik vә zәrifanә danışıb-gülmәk onun tәbiәtinin tәqazası olduğu üçün bәzi işlәri vә danışıqları dәxi başdan-ayağa gülünc vә zarafat imiş. Onun bamәzә işlәrini vә dilindәn söylәnәn lәtifәlәri vә türfә sözlәri cәm etsәk, gözәl bir kitabça әmәlә gәlәr.
 
Şah Abbasın vәzirlәri padşahın hüzurunda ulduzların sәdәmeyi-üzmasını dәf etmәk üçün artıq vüqar vә tәmkin ilә danışdıqları sözlәrә diqqәt yetirilsә, haman sözlәrin tamamisi boş vә bimәzmun vә mayeyi-istehza olmağına şübhә qalmaz. Belә ki, sәrdar Zaman xan özünün sahibi-әqlü tәdbir olmağını hüzzari-mәclisi-xassәyә bәyan etmәk üçün әsla mәtlәbә dәxli olmayan Osmanlı qoşununun İran üstünә hücumundan söz açıb deyir: «Әgәrçi bizim qoşunumuz hesab vә әdәdcә tayifeyi-osmaniyyәdәn kәm deyildi, nәhayәt, mәnim heyfim gәldi ki, firqeyi-naciyәnin qoşununu güruhi-zallәnin müqabilindә tәlәfә verdirәm. Ona binaәn әmr etdim ki, Osmaniyyә sәrhәddindәn ta nәhayәti-mülki Azәrbaycan tamam dehatın ziraәtini xarab etsinlәr vә yolları pozsunlar.
 
Vәqti ki, Bәkir paşa (Osmanlı әskәrlәrinin sәrkәrdәsi) sәrhәddimizә daxil oldu, әgәrçi müqabilindә bizim qoşundan bir nәfәr görmәdi, amma yollar bir mәrtәbәdә xarab olunmuşdu ki, әsla özü ilә topxana gәtirmәyә qadir olmayıb, ancaq atlı vә piyadası ilә әnvai-zәhmәtdәn sonra Tәbrizә varid oldu vә hәr tәrәfә dәstәlәr göndәrib, zәxirә tәhsilinә iqdam etdi. Әlinә bircә hәbbә vә bir öküz vә qoyun düşmәdi. Naçar üç gündәn sonra üftanü xizan, ac vә әfsürdә Tәbrizdәn kusi-rehlәt döyüb qaçdı. Bu tәdbir ilә mülki-İran tayifeyi-biganәnin hücumundan mәhfuz qaldı.
 
Yolları pozmaq vә körpülәri yıxmaq bir mәrtәbәdә tәdbiri-müfid göründü ki, dövlәti-әliyyә Bәkir paşanın qaçmağından sonra dәxi belә sәlah gördü ki, onları hәmişә bu qәrarda baqi qoysun, dübarә bu tayifeyi-biganәnin ehtiyatı ilә. Bu tәriq ilә dövlәti-әliyyәnin qoşunundan bir nәfәrin dәxi burnu qanamayıb, әsagiri-mәnsurәnin cümlәsi hәmsayә düşmәnlәrin vәhşәti üçün salim qaldı. Belә işlәr xüsusunda astaneyi-әliyyәnin qoca iti tәdbir göstәrmәkdә aciz deyil. Amma kәvakib ilә müxalifәt etmәkdә ağlım hәr bir әlacdan qasir görünür».
 
Sәrdar Zaman xanın bu gunә öz hüsni-xidmәtlәrini tәrif etmәyi, ağıllı vә tәdbirli binagüzarlıqlarını vәsf qılmağı doğrudan da adama gülünc gәlir; «әsakiri-mәnsurә» «güruhi-zallә»nin hücumuna davam gәtirә bilmәyib qaçır. Vәtәnin uğrunda, onun mühafizәsi üçün bir damcı da qan tökülmür. Bu heç.... Mәqami-heyrәt burasıdır: öz әllәri ilә vәtәnin viran olmağı, әkinçilәrin ziraәti, bağbanların bağü bostanları dağılıb altı-üstә çevrilmәyi, malü mәvaşinin pәrakәndә olması; yolların xarablığı, körpülәrin uçurulub dağılmağı kәmali-iftixarla şahın hüzurunda söylәnir vә bu sözlәrdәn padşahın «astaneyi-әliyyәnin qoca iti»nә әsla qәzәbi tutmur. Bu çox qәribә haldır!... Sәrdari-rövşәn zәmirin tәdbir vә sәlahdidi ilә yolların dağınıq vә körpülәrin uçuq halda qalmağı bir dәrәcәdә sәlah göründü ki, onları bu qәrarda baqi saxlamağa hökm olundu, zira ki, tayifeyi-biganәnin hücumundan ehtiyatda olmaq lazımdır.
 
Hәqiqәtdә hәm gülmәli vә hәm ağlamalı haldır!... Ümuri-mәmlәkәt belә şәxslәrin ixtiyarında olduğu әsnada abadiyi-vәtәn vә tәrәqqiyi-mәmlәkәt, әlbәttә, qeyri-mümkündür:
 
Xanemani ke, to başi mәhrәm,
Vay bәr siyrәte-an әhle-hәrәm.
 
Hәmin bu qәrar üzrә «mәclisi-xassın» sair üzvlәri dәxi -- ki, ibarәt olsun vәzir Mirzә Möhsündәn, müstövfi Mirzә Yәhyadan vә mollabaşı Axund Sәmәddәn --öz әhmәqanә tәdbirlәri ilә vә xilafi-әqlü qanun әmәllәri ilә qoca vә şöhrәtli İranı belә fәna hala salmaqlarını, әhaliyә hәddindәn ziyadә zülm etmәklәrini, dini-paki-Mәhәmmәdini pozub, başqa bir hala salmaqlarını iftixar ilә şәrh qılıb hәmaqәt vә sәfahәtlәrini bәyan edirlәr. Әgәr doğrudan da işin künhünә diqqәt yetirilsә, İranın viran olmasına vә bundan sonra onun bir dә hәyat vә ricәtinә ümid qalmamasına ümdә sәbәb tamahkar, şöhrәtpәrәst, dünyadan bixәbәr, avam vә cahil vüzәra ilә ülәma olublar.
 
Mәrhum Mirzә Fәtәli Axundov öz zamanının fәridi vә ürәfavü üdәba dairәsinin ruhu mәqamında imiş, Cümlә әhli-qәlәm vә sahibi-elmü idrak ilә tanış imiş; cümlә şüәra vә üdәbaya ol mәrhumun hüsni-tәsiri keçibdir. Necә ki, sabiqdә zikr olundu, onunla Qarabağın müqtәdir şairi Qasım bәy «Zakir» tәxәllüsün mabeynindә dostluq vә yaxınlıq var imiş vә bu dostluğa ümdә sәbәb hәr iki әdib vә şairin qәlәmi, türfә kәlamı vә tәblәrindә olan zәrafәt vә nәzakәt olubdur.
 

(IV hissə)