Firidun bəy Köçərli - Mirzə Fətəli Axundov (I hissə)

Mirzə Fətəli Axundov
(1811 -1878)

Milli әdiblәrimizin atası, tәmsilat (dram) yazanlarımızın ustadi-kamili, әdәbiyyatımızın fәxri, şәkkü şübhәsiz, mәrhum Mirzә Fәtәli Axundovdur ki, onun qәlәmindәn әdәbiyyatın hәr növ әsәrlәri vücuda gәlibdir: bimisl komediyalar, tәnqidә dair gözәl mәqalәlәr, abidar şerlәr, fars vә türk dillәrindә şirin hekayәlәr vә qeyrilәri. Mirzә Fәtәlinin tәbindә elә bir zәriflik, yaratmaqlıq qüdrәti, yoxdan vücuda gәtirmәklik qüvvәsi var imiş ki, bunun misli az mühәrrirlәrdә müşahidә olunur. Bu bir allah vergisidir ki, hәr qәlәm әhlinә nәsib olmaz, hәr әdiblik iddiasına düşәni mәsud qılmaz. Mәrhum Mirzә Fәtәliyә haqq-taala belә gözәl tәb ilә belә ziyadә xoş xasiyyәt, әqli-sәlim, açıq fikir, artıq fәrasәt vә zәkavәt dәxi mәrhәmәt qılmışdır. Heyrәt etmәli bir sirrdir: istәdiyinә basa-basa verir, istәmәdiyinә heç zad vermir.
 
Mәrhum Mirzә Fәtәli Axundov tәvәllüd edibdir Nuxa şәhәrindә, tarixi-mәsihiyyәnin 1811-ci sәnәsindә, vәli tәvәllüd günü vә ayı mәlum deyil.
 
Altı-yeddi sinndә Mirzә Fәtәli ata vә anadan mәhrum olub yetim qalır. Bu fәna halda qaldığı әsnada onun dayısı axund Hacı Әli Әsgәr hәmşirәzadәsini öz himayәsi altına alıb, tәlim vә tәrbiyәsinә mәşğul olur. Mәzkur axund isә öz vaxtının möhtәrәm vә fazil ülәmasından biri hesab olunurmuş. Bu möhtәrәm alimin tәhti-nәzarәtindә Mirzә Fәtәli müsәlmanca binalı tәlim alıb, türk, fars vә әrәb dillәrini öyrәnir. Axund Hacı Mirzә Әli Әsgәr hәmşirәzadәsinin, xüsusәn, әrәbcә oxuyub kamil olmasına diqqәt yetirirmiş, bu qәsd ilә ki, gәlәcәkdә Mirzә Fәtәlini ruhani mәnsәbinә hazırlaşdırsın. Amma iş özgә sayaq üzrә gedir vә mirzәyi-mәrhumun ruhani olmağı baş tutmur.
 
Vaxta ki, Mirzә Fәtәli 17 sinnә yetişir, onun dayısı hәcc ziyarәtinә getmәli olur vә bacısı oğlunu özü ilә götürüb, Gәncә şәhәrindә rәfiqi axund molla Hüseynin yanında qoyur ki, mәzkur axund ona әrәb dilini tәlim etsin. Burada Mirzә Fәtәli mәşhur Mirzә Şәfi ilә görüşür. Mirzә Şәfi cavan Fәtәlinin ağlını, fitri zәkavәt vә fәrasәtini görüb vә gözlәrindәn yağan anlaq vә mәrifәt nurunu dәrk edib, gәlәcәkdә ondan böyük xidmәtlәr vüquә gәlmәsini Mirzәyә bәşarәt verir vә onunla bir neçә müddәt görüşüb danışandan sonra filosof Mirzә Şәfi cavan Fәtәlinin fikir vә xәyalatını başqa bir sәmtә çevirir. Mәlum ola ki, Mirzә Şәfi tәbi-sәlim sahibi vә ülumi-mütәnәvviәyә dara bir vücud imiş ki, әşari-abidarı vә asari-fәlsәfәsi ilә Avropada, xüsusәn, Almaniyada iştihar bulmuşdu. Almaniyada onun asar vә әşarının mәcmuәsi nemsә dilinә tәrcümәsi ilә Bodenştedt adlı alim bir şәxsin ehtimamı ilә tәb olunmuşdur.
 
Mirzә Şәfi ilә görüşdükdәn sonra Axundov ruhani olmaq fikrindәn bilmәrrә daşınıb, Avropa mәdәniyyәti ilә aşina olmaq niyyәtinә vә qulluq etmәk qәsdinә düşür. Bu niyyәtlәrinә nail olmaq üçün dayısı hәccdәn müraciәt edәndәn sonra Mirzә Fәtәli özü dә Nuxaya gәlir vә burada dayısının izni ilә tәzә açılmış uyezdni şkola girib, can-dildәn rusca oxuyub-yazmağa mәşğul olur. Mәrhum Rәşidbәyin verdiyi mәlumata görә, Mirzә Fәtәli uyezdni şkolanın elmini tamam edir. Amma Axundovun öz yazmağına görә, bir ildәn ziyadә haman şkolada qalmır. Hәr halda şkoladan çıxandan sonra Mirzә Fәtәli әziz vә mehriban dayısının ayağına düşüb, ondan ilhah vә iltica elәyir ki, onu qulluğa qoysun. Mәrhum Hacı Mirzә Әli Әsgәr bacısı oğlunun könlünü sındırmayıb, tәvәqqeyinә әmәl elәyir vә onu özü ilә Tiflisә gәtirir vә burada rus dövlәti tәrәfindәn tәyin olunmuş Gürcüstan ümurinin baş hakimi Baron Rozenә әrizә verib, onu 1834-cü ildә әlsineyi-şәrqi mütәrcimliyinә qәbul etdirir. Baron Rozen cәnabları cavan Fәtәlinin haqqında ki, o vaxt 23 yaşında idi, artıq dәrәcәdә iltifatlar göstәrәrmiş. Belә ki, mәrhum Axundov özü tәrcümeyi-halını yazıb bu mәqama gәldikdә baronun yaxşılıqlarını zikri-xeyir ilә yad edib deyir: "Bilmirәm hansı dil ilә bu sәrdarın yaxşılıqlarını izhar vә şükrgüzarını әda elәyim". Mirzә Fәtәli bu qulluğunda ömrünün axırına kimi qalıb, sәdaqәt ilә öz vәzifәsini yerinә yetirir vә bu ixlas vә sәdaqәtin vә hüsn xidmәtlәrinin әvәzindә polkovnik çini vә neçә-neçә nişanlar alır. Qulluq işlәrindәn fariğ olan zamanı asudә vaxtlarını rus kitablarının mütaliәsinә sәrf qılıb, xeyli mәlumat kәsb edir. Onun artıq sevdiyi fәlsәfәyә, siyasi vә iqtisadi elmlәrә dair kitablar imiş. Mәrhum bir neçә davalarda öhdәsinә hәvalә olunmuş bәzi mühüm vә ağır sifarişlәri kamalınca yerinә yetiribdir. Mirzә Fәtәli vәfat edibdir Tiflis şәhәrindә, tarixi-mәsihiyyәnin 1878-ci sәnәsindә, fevral ayının 28-ci günündә, altmış yeddinci sinnindә; dәfn olunubdur Tiflisdә müsәlman qәbristanlığında, cәnabi-hәqq tәqsiratını bağışlayıb, rәhmәtinә vasil elәsin. Amin!
 
       * * * * *
 
Mәrhum Mirzә Fәtәlinin fars dilindә öz yazdığı tәrcümeyi-halı 1887-ci sәnәdә "Kәşkül" qәzetәsinin 43, 44 vә 45-ci nömrәlәrindә dәrc olunubdur. Mәrhumun tәrcümeyi-halına dair yuxarıda icmalәn verdiyimiz әhvalata iktifa etmәyib, onun öz yazdığı tәfsilatı fars dilindәn türkә tәrcümә edib, necә ki, var eynilә burada zikr edirik. Heyfa ki, "Kәşkül"ün 43-cü nömrәsi ki, onda Mirzәnin tәvәllüdündәn 22 sinninә çatınca başına gәlәn qәzavü qәdәr yazılıbdır, tapılmadı. 44-cü nömrә axund Hacı Әli Әsgәrin hәccdәn qayıtmağından başlanır, bu sayaq: "Әlqissә, ikinci atam Axund Hacı Mirzә Әli Әsgәr hәccdәn müraciәt elәdi. Ondan sonra mәn dә Nuxaya gәldim vә bir neçә vaxt әrәb dilindә yazılmış kitabların, o cümlәdәn Şeyx Bәhayi-әleyhirrәhmәnin "Xilasәtül-hesab" adında yazılmış kitabının mütaliәsinә mәşğul oldum. Bu әsnada Nuxa şәhәrindә rus mәktәbi açıldı. İkinci atamın icazәsi ilә rus dilini öyrәnmәk üçün bu mәktәbә girib, bir il burada tәlim alıb çıxdım, çünki yaşım artıq idi vә bir ildәn ziyadә burada oxumağa qadir olmadım. Bir ildәn sonra 1834-cü tarixdә ikinci atam özü ilә mәni götürüb Tiflisә apardı vә burada sәrdar Baron Rozenә әrizә verib tәvәqqe elәdi ki, mәni öz dәftәrxanasında Şәrq dillәrinin mütәrcimi mәnsәbinә qәbul elәsin vә rus yazıçılarından bir nәfәrini mәnim üçün kömәkçi tәyin etsin, ta ki, rus dilindә biliyim artıb qüvvәt tapsın. Bilmirәm hansı bir dil ilә bu sәrdarın, yәni Baron Rozenin yaxşılıqlarını zikr edib şükrgüzarını yerinә yetirim. Mәlәk xasiyyәtli olan bu әmir ikinci atamın iltimasını fovrәn qәbul edib, iltifat vә mәrhәmәtlәrini mәnim haqqında zahir qıldı ki, onları vәsf etmәkdә acizәm. O vaxtdan bu günә kimi mәn Qafqaziya sәrdarlarının hüzurunda әlsineyi-şәrqiyyә mütәrcimi olub, hәr birindәn әnvai-iltifat vә mәrhәmәtlәr görmüşәm....
 
Xassә mütәvәffi general feldmarşal knyaz Vorontsovdan razı vә şakirәm ki, Baron Rozendәn sonra mәnim ikinci vәliyyül-nemәm olubdur vә bu әmirü-kardan vә rövşәnzәmirin iltifatının vasitәsi ilә mәndә müsәnniflik qabiliyyәti büruz edibdir. Altı komediya--yәni tәmsil--türk-Azәrbaycan dilindә tәlif edib, hüzuri-alilәrinә tәqdim etmişәm. Cümlәsi mәqbul vә tәhsin olunub, әvәzindә çox әnamlara nail olmuşam. Tәmsilatımı Tiflis teatrında ki, onun da banisi knyaz Vorontsov olubdur, sәhneyi-tamaşaya qoydular, hüzzari-mәclisdәn çox afәrinlәr vә tәriflәr eşitdim. Ondan sonra "Yusif şahın hekayәtini" yenә türk dilindә tәsnif etdim. Bu yeddi tәsniflәrim rus dilinә tәrcümә olunub çapa verildi vә onların haqqında Berlin vә Peterburq jurnallarında xeyli tәrifnamәlәr yazılıbdır.
 
1857-ci tarixi-mәsihiyyәdә islam әlifbasının tәğyiri babindә bir kitabça fars dilindә yazmışam. Mәzkur әlifbanın tәğyiri vacib vә mühüm әmrlәrdәn olmağını xeyli dәlillәr vasitәsi ilә sübuta yetirmişәm. 1863-cü tarixdә Qafqaz canişini imperatorzadeyi-әfxәm veliki knyaz Mixail Nikolayeviçin icazәsi ilә bu xәyalımı elan etmәk üçün İstambula azim oldum. Cәmi sәfәr xәrcimi veliki knyaz öz xәzinәsindәn mәrhәmәt elәdi vә vәziri Qruzenştern İstambulda olan rus sәfirinә bir kağız yazdı ki, mәnim mәtlәbimin әncama yetmәyi üçün Osmanlı dövlәtinin övliya vә әrkanından tәvәqqe elәsin ki, lazimeyi-tәqviyәt vә müavinәti müzayiqә etmәsinlәr.
 
Әlifbanın tәğyiri babindә tәrtib qıldığım kitabçanı rus elçisinin draqomanı müәrrifliyi ilә sәdrәzәm Fuad paşanın hüzuruna pişnәhad etdim vә yazdığım tәmsilatı vә Yusif şahın hekayәsin dә nişan verdim. Kitabçamı sәdrәzәm hәzrәtlәrinin әmri ilә osmaniyyәnin cәmiyyәti-elmiyyәsindә mülahizә edib, hәr bir xüsusda mәqbul vә müstәhsәn gördülәr vә lakin icrasına icazә vermәdilәr. Bu sәbәbә ki, kitabçada qәrari-sabiqi üzrә hüruflar bir-birinә culaşır vә kәlmәlәrin tәrtibindә çәtinlik müşahidә olunur. Bu irada cavabım bu oldu ki, belә olan surәtdә lazımdır islam әlifbasını bilkülliyyә tәrk edib, avropalıların üsuli-xәttini götürmәk vә yazını soldan sağa yazıb, oxumaq vә nöqtәlәri bilmәrrә saqit etmәk vә hürufların şәklini latın hәrflәrindәn intixab edib, tәzә әlifba tәrtib eylәmәk vә hürufi-müsәvvәtәni hürufi-samitәnin yanına yazmaq. Hәqirin bu rәyini İstambul ülәma vә vüzәrası öz fәhm vә qanacaqlarına müvafiq görmәyib, qәbul etmәdilәr vә orada olan İran vәziri-muxtarı Mirzә Hüseyn xanın mәnim barәmdә olan qәdimi әdavәti büruz edib, İstambul vәzirlәrinin әdәmi-müvafiqәtinә sәbәb oldu. Xülasә, mәramimә çatmayıb, İstambuldan geri qayıtdım.
 
Dövlәti-Osmaniyyәdә әgәrçe müsәlman әlifbasını tәğyir etmәk fikrim qәbula keçmәdi, amma bu zәhmәtimin әvәzindә mәnә Mәcidiyyә nişanı fәrmani-tәhsin ilә әnam olundu. Mirzә Hüseyn xandan İstambulda xeyli mәrarәt vә küdurәtlәr çәkdim ki, onların hamısını zikr etsәm baş ağrılığı olar. Müşarileh sabiqdә Tiflis şәhәrindә öz dövlәtinin konsulu idi vә mәlum oldu ki, batindә mәnim ilә böyük әdavәti var imiş, vәli onun әdavәtindәn mәn qafil idim vә onu özümә dost hesab edib, evindә mәnzil etdim. Axırda әdavәtini büruz edib, mәni cәmi Osmaniyyә vәzirlәrinin nәzәrindә islam dini vә dövlәtlәrinin bәdxahı nişan verdi. Necә ki, mәlum oldu, onun әdavәtinin sәbәbi bu imiş ki, guya mәn öz tәmsilatımda iranlıların әxlaqi-zәmimәlәrini hәcv qılmışam, vәhalonki drama dair әsәrlәrin şәrti vә xüsusәn komediyanın tәqazası xәlayiqin eyblәrini vә әxlaqi-zәmimәlәrini eyni ilә göstәrmәkdir. Çün müşarileyh drama fәnnini vә onun şәrtlәrini anlamayır vә ülumi-dünyәviyyәdәn bilkülliyyә bibәhrәdir va hiylә vә tәzvirdәn, büxl-hәsәddәn vә hirs-tamahdan başqa bir şeyә qabiliyyәti yoxdur; ona binaәn belә qiyas elәyir ki, mәnim bu hәrәkәtim iranlılara nisbәt büğz vә әdavәtimdәn naşıdır. Onun belә әdavәti zahir olandan sonra evindәn çıxıb, özgә bir yerdә mәnzil etdim.
 
Tiflisә qayıdandan sonra әlifbamızın qüsuru vә tәğyiri barәsindә tәzәdәn yenә bir kitabça Tehrana göndәrdim. Bu kitabçada hürufi-müqәttәәni hürufi-müttәsilәyә tәrcih etdimsә dә, yenә ülәmanın qorxusundan rәsmi-xәtti sabiqi-qәrar üzrә sağdan sola yazmağı nişan verdim. Tehranda hәmçinin mәnim bu fikir vә tәsәvvürümә mültәfit olmadılar vә bu mәsәlә әlan tәrәqqipәrvәrlәr ilә mühafizәkarlar arasında İstambulda mayeyi-mübahisә olub, bir mәqamda qәrar tutmayıbdır.
 
Digәr әlifba mәsәlәsinin üstündә qeyri bir kitabça yazıb öz dövlәtimin böyüklәrinin icazәsi ilә osmanlı dövlәtinin sәdrәzәmi olan Әli paşaya Tiflisdәn göndәrdim. Bu kitabçaya әlavә olaraq osmanlı danişmәndlәrindәn Suavi әfәndinin әlifba barәsindә yazdığı tәnqid (kritika) dәxi qoşulmuşdu. Vәli bu kitabça da bisәmәr qaldı. Әlifbanın tәğyiri xüsusunda bu qәdәr sәy vә güzarişim nәticәsiz qaldığını fars dilindә yazılmış bir mәnzumәdә bәyan etmişәm.
 
Bu macәradan sonra Rzaqulu xanın ki, "Hidayәt" tәxәllüsü ilә mәşhurdur, "Rovzәt-üs-sәfaya" mülhaqat tәrzindә yazdığı tarixә müxtәsәr bir (kritika) tәnqid yazıb Tehrana göndәrmişәm vә bundan bir sәnә keçmiş "Süruş" tәxәllüslü Tehran şairinin ki, Mәliküş-şüәra lәqәbi ilә şöhrәtlәnmiş idi, yazdığı bir qәsidәyә tәnqid yazıb, öz aşinalarıma Tehrana göndәrdim.
 
Әlan ki, 1878-ci ildir, ömrüm altmışdan keçibdir vә rus dövlәtinin mәrhәmәtindәn irәliki xidmәtdә qalıb, onun lütf vә himayәtindәn bәhrәmәndәm".
 
Mәrhum Mirzә Fәtәlinin öz yazdığından görünür ki, müsәlman әlifbasının tәğyir vә tәbdili onun baş fikirlәrindәn olub, bu yolda artıq sәy vә tәlaş etmişdir. Amma çifayda, bir tәrәfdәn, qәflәt vә cәhalәt vә digәr bir tәrәfdәn, qәrәzi-şәxsi büxl vә hәsәd bizim camaat vә millәt işlәrinin çoxuna mane olduğu kimi, mәrhum Mirzәnin dәxi bu gözәl fikrinә mane olub, onun bu qәdәr çәkdiyi sәy vә zәhmәti sәmәrәsiz qoyub. Әgәr hürufatımızın qüsuru babindә söz açıb mәtlәbә tul vә tәfsil versәk, әsil mәtlәbdәn bir az kәnar düşәrik vә kitabçamızda o tәfsilata yer tapılmaz. Vәli bununla belә bu mühüm mәsәlә barәsindә dinmәyib keçsәk vicdanımız bizi rahat qoymaz. Әlifba xüsusunda filcümlә öz rәyimizi bildirmәk istәyirik.
 
Әrәbdәn götürdüyümüz sillabi xәttdә o qәdәr qüsur vә nöqsanat var ki, tәhrirә sığası vә tәqrirә gәlәsi deyil vә biz müsәlmanların tәrәqqi vә tәala yolunda Avropa әhlindәn dalda qalmağımızın böyük sәbәblәrindәn birisi dә hәmin bu mayeyi-sәadәt vә mәbdәi-tәrәqqimiz olan oxumaq vә yazmaq alat vә әsbabının qüsur ilә dolu olmağıdır. Bir әlifbanın ki, irab vә hәrәkәsi vә qәdәri-kәfafincә hürufi-müsәvvәtәsi vә müәyyәn bir şәkildә hürufatı olmaya vә qәdim misirlilәrin heroqlifinә bәnzәyib, bir kәlmәnin neçә cür oxunmağına yol verә, әlbәttә, onun bu tәrәqqi әsrindә bәqası sәlah deyil vә nә qәdәr tәbdil vә tәshihinә tez çarәlәr bulunsa, bir o qәdәr dә irәli düşәrik, dünya vә axirәt işlәrimiz qaydaya düşüb öz yolu ilә rast gedәr. Ülum vә fünundan ki, bu qәdәr bәhs edib, mәclis vә mәhfillәrdә danışırıq, qәzet vә jurnallarda yazırıq vә heç biri bizim üçün müyәssәr olmur, hürufimiz tәbdil olduqda qiylü qalsız, asan vәch ilә onlardan bәhrәmәnd vә mәnfәәtbәrdar olarıq.
 
Xәtti-alfabiti ki, Avropa millәtlәri arasında icra vә istemal olunur, cәmi dillәrdә olan sövtlәri әksiyi--otuz, artığı--otuz beş әdәd hәrflәrin vasitәsi ilә әda elәyir. Az-çox tәrbiyәli adam әcnәbi millәtin xәtti-alfabiti ilә tәrtib olunmuş әlifbasını üç-dörd saatın әrzindә öyrәnib oxumağa başlar. Bisavad uşaq bir-iki ayın müddәtindә oxuyub yazmağa qadir olur. Bir adam xәtti-alfabiti ilә yazılmış bir sәhifәni oxuya bilsә, haman xәtt ilә basılmış kitabların hamısını düz vә asan oxuya bilәr. Amma bizim çox dәrin oxumuş mollamız aşina olmadığı kitabı oxumaqda acizdir. İki sәtr güc ilә oxuyub duruxur. Eşitmәdiyi bir sözü düz oxuya bilmir. Buna sәbәb, әlbәttә, bizim sillabi xәtti ilә tәrtib olunmuş әlifbamızdır. Burada hәqiqәt gün kimi aydın vә rövşәndir vә әqli-sәlim sahiblәri bunu inkar edә bilmәzlәr. Amma avamlığın zoru, adәt vә ayinin gücü bizim canımıza bir dәrәcәdә sirişt edibdir ki, hәqiqәti görüb, tәsdiq vә qәbul etmәkdә aciz olmuşuq. Kömürә ağ, qatığa qara deyә-deyә qalmışıq.
 
Hәr halda piyada atlıya vә atlı dәmir yol (vapor) ilә gedәnә yoldaş olmayan kimi, biz müsәlman qövm vә millәtlәri dәxi qәdim heroqlif şәklindә düzәlmiş әlifbamız ilә mәdәniyyәt alәmindә Avropa әhalisinә yoldaş deyilik vә ola da bilmәrik. Mәrhum Axundov bu barәdә yazır: "Әgәr islam xalqlarının әlifbası sillabi deyil, alfabiti olsaydı, özü dә soldan sağa yazılsaydı, mәdәni tәrәqqi alәmindә, heç şübhәsiz ki, islam xalqları Avropa xalqlarından irәlidә olardılar. Çünki mәdәniyyәt toxumu әvvәllәr islam xalqlarının yaşadığı Şәrq ölkәlәrindә göyәrmişdir. Lakin sillabi әlifbanın çәtinliyi nәticәsindә elm vә maarif bu xalqların bütün tәbәqәlәri arasında yayılmamış vә islam xalqları yaşayan torpaqlarda toxumu çüruyüb zay olmuşdur. Halbuki Avropada alfabiti әlifbanın asanlığı nәticәsindә mәdәniyyәt vә elm tәrәqqi etmişdir.
 
Min dәfә tәәssüf olsun ki, islam xalqının dövlәt başçıları öz әlifbalarının dәyişdirilmәsinin vacib olduğunu dәrk etmirlәr vә gündәn aydın olan bu mәtlәbi başa düşmürlәr. Halbuki onlar yeni tәnzimat, dәmir yol çәkmәk, buxar gәmilәri düzәltmәk, teleqraf xәtlәri çәkmәk, hәrbi silahlarını tәzәlәmәk vә bunlar kimi başqa mәsәlәlәr haqqında uzun-uzadı danışırlar. Halbuki bütün bunlar әlifbanı dәyişmәk mәsәlәsinә nisbәtәn ikinci dәrәcәli, bu mәsәlә isә hәr bir yeniliyin bünövrә daşıdır. İnsanın belә bir xalqın içәrisindә doğulması vә haqqı anlaması böyük bәdbәxtlikdir. Çünki o, haqqı öz xalqına başa sala bilmәyib, dünyadan hәsrәt vә kәdәrlә gedәcәkdir. İmza: Mirzә Fәtәli Axundzadә".
 
Mirzә Fәtәli tәrtib qıldığı әlifbasının Osmanlı vә İran mәmlәkәtlәrindә qәbul olunmadığını, avam vә kütahnәzәr İran vәzirlәrinin, xüsusәn İstambulda müqim İran sәfiri Mirzә Hüseyn xanın büğz vә әdavәtini vә filcümlә öz hali-dilini fars dilindә gözәl vә mövzun bir mәnzumәdә bәyan etmişdir ki, eyni ilә aşağıda dәrc olunur. Bu mәnzumә Firdövsiyi-Tusi әleyhirrәhmәnin "Şahnamә"si sәbkindә inşad olunubdur ki, sahibinin fünuni-şerdә mahir vә xoştәb bir şair olmağına şәhadәt verir. Mәrhum Axundov mәnzumәnin ünvanını bu sayaq başlayıbdır: "Qafqaz canişininin mütәrcimi Kolonel Mirzә Fәtәli Axundzadәnin 1284-cü ildә vәsf-halına dediyi mәnzumәdir".
 
Bu daimi olmayan dünyada mәnim ömrüm
Hәsrәt vә qüssә ilә başa çatdı.
Vәtәn sevgisi üzündәn
Çox tәdbirlәrә әl atdım.
Ancaq sәyim bir nәticә vermәdi,
Bu әsrdә bir könül sahibi görmәdim.
Türklәrin vә İran torpağının böyüklәri
Hamısı Çin xalqı kimi yatmışdılar.
Cavanlığım getdi, qüvvәm puç oldu,
Zövqlü vә ehtiraslı bir cavan görmәdim.
Dәniz yolu ilә Ruma sәfәr etdim,
Yeni alifbanı o ölkәdә
Bütün dövlәt başçılarına göstәrdim.
Xәyalım çiy deyildi, çox pişkin idi.
Birәr-birәr mәnә "Yüz sağ ol!" dedilәr.
Dünya gözümdә behişt bağına döndü,
Mәnә böyük cәlal düzәltdilәr,
Şaha layiq peşkәşlәrlә әzizlәdilәr.
Dünya muradımca idi, fәlәk mehribandı.
O dәqiqәdә sәadәt mәnimlә hәmnәfәsdi.
Birdәn bir sarı üzlü kişicik
Mәnim arzu piyalәmә zәhәr damızdırdı.
Onun vәzirlәrin yanına yolu vardı,
Mәni dinin vә dövlәtin düşmәni kimi qәlәmә verdi.
O natәmiz kişi bu ittiham ilә
Mәni hәr kәsin yanında xatırlayırdı.
O, türklәri dәhşәtә saldı,
Dövlәt şurası başçılarını qorxutdu.
"On illik zəhmәtim onun sayәsindә heç oldu,
Yerdәn sızıltımı göy eşitdi.
Pak allah mәnim kömәyimә çatsın,
Qiyamәtdә ondan mәnim qisasımı alsın".
 
       * * * * *
 
Çarәsiz Rum torpağından qayıtdım,
Orada qalmaq mәnim üçün uğursuz idi.
Bu nәticәsiz gedib-gәlmәk haqqında
Oradan Tehrana xәbәr göndәrdim.
Elmlәr vәzirinin adına yoldan
Ürәksevәn bir mәktub yazdım.
Yeni әlifbanı ona nişan verdim,
Onun üçün behiştә yeni bir qapı açdım.
Bilmirәm onun hümmәtimi alçaq idi,
Ya o, gecә-gündüz sәrxoş idi;
Bu vәzir mәnә cavab vermәdi,
Mәqsәdim üçün әl tutmadı.
Başqa bir vәzir dә dodaqlarını tәrpәtmişdi,
Bu mәsәlә haqqında öz fikrini demişdi
Ki, biz İran xalqı kiçikdәn böyüyә qәdәr,
Atәşpәrәstdәn xristianadәk, farsdan türkә qәdәr,
Hamımız zirәk vә mәrifәt sahiblәriyik.
Zәka üzündәn hәmişә fikirdәyik.
Yazının çәtinliyindәn qorxumuz yoxdur,
Çala-çuxurdan çıxmaq üçün korlara yol göstәrәn lazımdır.
Heç kәsdәn yeni yazı qәbul etmәrik,
Bizim öz yazımız vә öz fikrimiz kifayәtdir.
Sonra bu fikri ilә güvәnmişdi,
Әlinin içi ilә saqqalını tumarlamışdı.
O mәclisdә sıra ilә oturanların hamısı
Ona demişdi: "Sağ ol, ey fikir deyәn!
Doğru sözünә min afәrin olsun!
Hikmәtdә sәnә heç kәs bәrabәr ola bilmәz,
Qәlbin işıqlıdır, sözün sağlamdır,
Onu rәdd etmәk üçün
Әrәstu belә cavab tapmaz",
Tәәssüf ki, gözәl xasiyyәtli şahәnşahın
Vәzirlәrin axmaqlığından xәbәri yoxdur,
Heyif ki, fәrasәtli vә huşlu şahәnşah
Heyvәrәlәrin işindәn sakit oturur.
Heyif ki, әdalәtli hökm verәn
Bu әlifbanı başdan-başa görmәdi,
Heyif ki, onun parlaq dövründә
Abırlı bir vәzir görmәdik.
Hamısı tamahkar, hünәrsiz, ağılsızdırlar,
Kim onların adını yaxşılıqla çәkәr?
Hәrçәnd onun dövrünün başlanğıcında
Şәrqdә İldırım kimi bir vәzir parladı,
Ancaq o, ruslar ölkәsindә vәzirlik edәn
Boris kimi bir vәzir idi.
Bütün işlәri şahın qarışacağı olmadan gördüyü üçün,
Ömrü Boris kimi zay oldu,
Bu rәmzi bu padşah anlarsa,
Onun ömrü günәş vә ay kimi olsun
Ki, dövlәt millәtin pәrәstarı olmalıdır.
Millәt dövlәtin pәrәstarı olmamalıdır.
Ey Keyqubadın taxtında әylәşәn,
Onun üzәrindә şahlığın daimi olsun,
Eşitdinmi ki, rus ölkәsindә
Hümmәtlә, qeyrәtlә, namusla
Aleksandr rus millәtinә nә yaxşılıq etdi?
Ad çıxarmaqda dünyada kişi oldu,
Eşitdinmi ki, Palmerston
Britaniyalılar üçün nәlәr etdi?
Sәn Vilhelmi,
O ağıllı, elm sahibi kralı eşitdinmi?
Zәhmәt vә çalışmaqdan bir an belә rahatlanmır,
Ona görә dә dövründә mülkü behişt kimidir,
Sәn Bismarkı eşitdinmi
Ki, başını göylәrә yüksәltdi?
Onun fikrindәn nә cür tәdbirlәr baş verdi?
Vәtәni uğrunda müharibә etdi.
Eşitdinmi ki, inişil, Haribaldi
Öz ay üzlü arvadı ilә
Nә kimi cәsarәtli müharibәlәr etdi,
Vәtәnini yadlardan tәmizlәtdi.Hәr yerdә ki, o döyüşlә mәşğul idi,
Arvadı arxasında ona kömәk idi.
Sәn Linkolnun
Canını millәtә necә qurban etdiyini eşitdinmi?
Tyeri eşidibsәnmi ki, indi
Onun ömründәn sәksәn il keçir.
Vәtәni üçün hәmişә kәdәrlidir,
O, pul vә rahatlıq qayğısında deyildi,
Ey padşah, vәzirlәrin nә etmişlәr?
Onların işinә özün şahid ol!
Vәzirlәrin nöqsansız bir iş görmәmişlәr,
Onlar gah qarınlarının dәrdindәdirlәr, gah kisәlәrinin.
Elә isә onlar bir arpaya dәymәzlәr.
Ey şahlar şahı, onları qapından qov!
Elmli, düşüncәli vәzirlәr axtar,
Nәcabәti burax, bacarıq axtar
Ki, mәmlәkәt yeni bәzәklә
İstәdiyin qәdәr bәzәnsin.
Yeni әlifbanı işә salsınlar.
Xoşbәxtlik ağacını meyvәlәndirsinlәr.
 

(II hissə)