Firidun bəy Köçərli - Məişətimizə dair/1908-1909 (I hissə)

1
 
Karvan rәfto to dәr xabo biyaban dәr piş
Key rәvi, rәh ze ke porsi, çe koni, çun başi? 
 
 Tərcüməsi:
 
Karvan getdi, sən yatmısan, qarşıda biyaban var.
Nə vaxt gedəcəksən, kimdən yolu öyrənəcəksən, nə edəcəksən, necə olacaqsan?
 
Xacә Hafiz Şirazinin bu beyti övqati-әzizәsini qәflәt vә bәtalәtdә keçirmiş bir nәfsi-vahidin fәna halını bәyan etdiyi kimi, bütün bir qövm vә tayfanın vә hәtta bir millәtin qәflәtdәn bidarı vә tәnbihәsi üçün hikmәt üzü ilә yazılmışdır, -- desәk, xәta olmaz. Bәhәrtәqdir zamani-hazırda bu beytin mәalı bizim hal vә şanımıza vә övzayi-әhvalımıza әn münasib, әn müvafiq gәlir.
 
Milәli-müxtәlifә tәrәqqi vә tәmәddün yolunda sәy vә tәlaşı, rәnc vә zәhmәti istirahәt vә qәflәtә tәrcih verib, elm vә bilik sayәsindә irәli gediblәr. Övzayi-mәişәtlәri elә bir münsiq vә münәzzәm qaydaya düşübdür ki, gün-gündәn qabağa getmәyә şәkk qalmır. Biz müsәlmanlara gәldikdә, biz bәşәriyyәt karvanının qatarından üzülmüş yorunuq dәvә kimi bir yerdә qalıb, uzun dәhrlәri xabi-qәflәtdә keçirmişik. Bu halda әtrafımızda vüquә gәlәn hadisat, әlamat, gurultu, nәrilti vә hürriyyәt yolunda olan vuruşma vә çırpışma bizi dә bir növ yuxudan oyadıbdır, gözümüzü açıb görürük ki, karvan çoxdan gәlib kedibdir. Qabaqda vәsi bir biyaban, yolu getmәyә nә dizdә taqәt vә nә dә ürәkdә hünәr, nә qәlbdә mәtanәt vә nә dә mәnzurda bir rәhbәr vә dәlil! Odur ki, Xacә Hafiz bizim kimi qәflәt yuxusunda vaxtını keçirmiş bir millәtә xitabәn deyir: "Key rәvi, rәh ze ke porsi, çe koni, çun başi?". Yəni yolu nə vaxt gedəcəksən? Səni xabda qoyub kecən karvanən sorağın? kimdən soracaqsan? Nə eləyəcəksən? Basına nə carə qılacaqsan?....
 
Filhәqiqә heç bir millәt mәdәniyyәt alәmindәn, elm, mәrifәt nurundan bizim kimi uzaq düşmәyibdir. Heç bir millәtin, heç bir qövm vә tayfanın üstündә o qәdәr ağır tәkliflәr vә çәtin mәsәlәlәr yığılıb qalmayıbdır, nә qәdәr ki, biz müsәlmanların üstündә qalıbdır. Qonşularımız öz dolanacaqlarına, mәişәti-ümumiyyәlәrinә aid hәr qisim mәsәlәlәr törәtdikcә vaxtın tәqazasına müvafiq ittifaqla tәhqiq vә tәdqiq etdikdәn sonra әmәl ediblәr. Sonra qeyri mәsәlәlәrin halına vә qeyri ehtiyacların rәfinә sәrfi-hümmәt ediblәr. Hәr bir mәsәlәni öz vaxtında, hәr bir ehtiyacı zühuru әsnasında tәhlil vә tәshil qılıblar.
 
Biz isә.... Biz indiyә kimi ümumi işlәrimizә dair bir mәsәlәni layiqincә hәll etmәmişik, milli ehtiyaclarımızdan birisini dә rәf qılmamışıq, ümumi qüsurlarımızdan birisini dә tәshih elәmәmişik, köhnә ehtiyaclarımız tәzәsinә vә tәzәlәri köhnәsinә qarışıb cümlәsi tәzә hökmündәdir.
 
İyirmi-otuz sәnә bundan müqәddәm mәrhum Hәsәnbәy Zәrdabi "Әkinçi" qәzetәsindә atәşli dil ilә yazdığı ehtiyaclarımız, on sәnә bundan irәli müdiri-möhtәrәmimiz Әhmәdbәy Ağayev "Kaspi" ruznamәsindә mәhәlli-müzakirәyә qoyduğu mühüm mәsәlәlәrimiz, ümum qüsur vә nöqsanlarımız indi dә irәliki sayaqda vә qәdimki halında qalıbdır. Heç bir işimiz rövnәq tapmayıbdır, layiqincә nizam vә qaydaya düşmәyibdir. Nәbati demişkәn: "Hәlә lәng, lәng, lәngdir".
 
Bu süstlüyә, bu acizliyә, bu bir nöqtә üzrә donub qalmağa ümdә sәbәb, necә ki, irәliki mәqalәlәrimizdә dәxi zikr etmişdik, camaatımızı tәşkil edәn hәr bir sinfin öz darca vә qaranlıq dairәsindә güzәran etmәyi olubdur, hәr bir firqәnin öz mәxsusi kar-barının, nәf vә sәlahının vә dolanacağının dalınca tәlaş etmәsi olubdur. Rәyasәt vә hörmәt iddiasında olan ruhani ataların vә alicәmab ağaların hirsi, qәrәzi, tamahı vә kütahbeyinliyi olubdur.
 
Millәt qeydinә qalan, camaat nәf vә sәlahını mülahizә edәn, onun dәrd vә mәrәzlәrinә çarә axtaran olmayıbdır. Atalardan qalma ittihad vә ittifaqa mәxsus gözәl mәsәllәr unudulub, nifaq vә ixtilafa mәnsub olanları: "El üçün ağlayan gözsüz qalar", ya "Mәndәn ötdü yoldaşıma dәydi -- guya ki, saman çuvalına dәydi" kimilәri dәrguş olubdur vә müsәlman qardaşlar onların mәzmununca yek-digәri ilә rәftar etmәkdәdirlәr.
 
Bu minval üzrә bizlәr öz dairәmizdәn kәnara çıxmayıb, bir-birimizә tәlә qurub, şәxsi mәnfәәtimiz üçün bir-birimizin ayağını çәkmәkdә, bir-birimizә quyu qazmaqda ikәn qeyri millәtlәr gәlib bizi tapdalayıb keçib gediblәr.
 
Qәzetәmizdә "Ordan-burdan" yazan "Filankәs"in zarafatyana yazdığı sözlәri hәr halda qәribliyә salmaq olmaz.
 
Bizlәr uzun-uzadı xabi-istirahәtә mәşğul ikәn qonşularımız hünәr vә mәrifәt kәsb edib "fil" yaradıblar. İndi biz nәinki fil, hәtta siçan qayırmaqda dәxi aciz vә bacarıqsızıq. Bacarıqsız olduğumuz hәr mәqamda vә hәr qәdәmdә büruzә çıxır.
 
"Filankәs"in sözünün haqq olmasına "Novosti Zaqafqaziya" qәzetәsinin Naxçıvan müxbiri yazdığı fәqәrә şәhadәt verir.
 
Әhvalat bu üzrәdir ki, Naxçıvan nücәba vә rәislәri Naxçıvanda progimnaziya açmaq xәyalına düşürlәr. Çox gözәl niyyәt!
 
Naxçıvan İrәvan şәhәrindәn yüz әlli verst kәnardadır. Onun yaxınlığında Ordubad, Culfa, Şahtaxtı, Әylis kimi әhalisi çox mәrkәzlәr olduğuna binaәn bu yerlәrin xalqı, әlbәttә, uşaqlarını Naxçıvan progimnaziyasına tәlim almağa qoyarlar, bir dә İrәvana göndәrmәzlәr vә gәlәcәkdә progimnaziya gimnaziyaya dәxi tәbdil ola bilәr. Qәrәz, sözümüz burada deyil. Bu mәsәlәni hәll etmәk üçün şәhәrin böyüklәri vә başbilәnlәri kәrrat ilә biçarә әhalini mәslәhәt vә mәşvәrәtә toplayırlar, hәr dәfә dә mәclisә cәm olanlar danışıb-danışıb öz işlәrinin dalınca gedir, bu xeyir işin xatirәsi üçün Naxçıvanda sabiqdә uyezdni naçalnik olanlardan birisini şәhәrdә qiraәtxana açmaq üçün yığdığı beş min manatı da kargüzarlar yәditәsәrrüflәrinә alır ki, mәnzurәdә olan progimnaziyanın ehtiyacatına sәrf etsinlәr.
 
Әfsus ki, o vaxtdan indiyәdәk hәr yerdә çox işlәr olubdur, çox sular axıbdır; amma Naxçıvanda bu hala kimi nә progimnaziyadan bir xәbәr vә nә puldan bir әsәr var....
 
İş bu hal üzrә ikәn progimnaziya açmaq xәyalına düşәn cәnablar şәhәrdә çoxdan bәri açılmış iki sinifli rus-müsәlman şkolasının bir klasının pulsuzluqdan bağlanmağını, mübtәdilәr üçün güşad olunmuş pansionun yenә pulsuzluqdan qapanmağını vә şәhәr mәktәbindәn (qorodskoy şkoladan) müәllimlәrin pulsuzluqdan qaçmağını görmәk istәmirlәr.
 
Burada doğrudan da demәk olur ki, naxçıvanlıların hәzar zәhmәti ilә qayırdıqları "siçanı" bimürüvvәt pişik qәflәtәn sıçrayıb yeyir. Bizim, camaat, işlәrimiz hәr yerdә bu sayaq ilә getmәkdәdir.
 
Bәs nә elәmәk, nә çarә qılmaq? Bu suala gәlәcәk mәqalәmizdә cavab verәrik.
 
2
 
İrәliki mәqalәnin axırında qoyduğumuz suala cavab verib bunu demәk istәyirik ki, biz müsәlmanlar ki, yenicә qәflәtdәn ayılmağa, tәrpәnib hәrәkәt etmәyә meyl vә rәğbәt göstәririk, yenicә mәnәvi hәyata övdәt etmәk asarı bizlәrdә müşahidә olunur.
 
Әn әvvәl lazım olan budur ki, öz ehtiyacatımızı dürüst bilib, tәdriclә bunların rәfinә çalışaq. Mәrәzi-millimizi diqqәti-tam ilә tәhqiq edib üsuli-tәdavisinә mәşğul olaq, tәrәqqi vә tәmәddünümüzә bais olan alat vә әsbabın cәm vә tәdarükünә sәrfi-hümmәt edib, hәmәvaxt aramsız sәy vә tәlaşda, iztirab vә tәşvişdә olaq, ta ki, bizi qәflәt yuxusunda qoyub, tәyy-mәnazil edәn karvana vasil olaq.
 
Әlbәttә, birdәn-birә quş olub havada uçmaq olmaz!
 
İndiyә kimi vaxtını kәsalәt vә bәtalәtdә keçirmiş heç bir şeyi özündәn ixtira etmәmiş, heç bir şeyi vücuda gәtirmәmiş bir tayfaya nәinki havada uçmaq, bәlkә quruda da rast vә möhkәm yerimәk әvvәl dәfәlәrdә çәtin olacaqdır.
 
Bu halımızda nәinki "fil" yaratmaq vә xariqüladә bir şey әmәlә gәtirmәk, bәlkә siçan misilli balaca şeylәr dә törәtmәk bizә müşkül olacaqdır. Lakin hәr şeyi--ağla vә zәhmәtә, hümmәt vә qeyrәtә tabe olduğu üçün--bir tәrәfdәn hümmәt vә qeyrәtlә, digәr tәrәfdәn dә, ağıl, elm vә nuri-mәrifәt ilә az vaxtın zәrfindә çox hünәrlәr meydana gәtirmәk olar, çox şeylәrә müvәffәq olmaq mümkündür. Bunun imsalı, yәni adı-sanı, hörmәti vә qüvvәti olmayan bir qövm vә tayfanın, müddәti-mütәmadi ömrünü zillәt vә qәflәtdә keçirmiş bir millәtin ayılıb, az vaxtda tәrәqqi etmәsi, şan vә hörmәt, mal vә dövlәt kәsb etmәsi tarixdә görünmüşdür. Uzağa getmәyib vә Yaponiya kimi bizdәn bәid olan bir dövlәtin azacıq vaxtda sürәtlә tәrәqqi tapmasını kәnarda qoyub, öz qonşumuz ermәni tayfasının bu axır vaxtlardan bәri, iyirmi-otuz ilin müddәtindә vüquә gәlәn ittihad vә ittifaqlarına, tәrәqqi vә tәmәddünlәrinә diqqәt yetirsәk, yәqin edәrik ki, hәr bir şey hümmәt vә qeyrәtә, elm vә biliyә bağlıdır. Dünyada elә bir şey yoxdur ki, mükәrrәm vә müәzzәz yaranmış, әqli-sәlim ilә müәyyid olmuş insanın qüdrәt vә bacarırından xaric olsun....
 
İndi mәqalәnin baş mәtlәbinә rücu edib deyә bilәrik ki, mәrәzlәrimiz çox isә dә, onların ümdәsi vә mühliki cәhalәt vә nadanlıqdır. Onun doğru vә hәqiqi müalicәsi elm vә tәrbiyәdir. Ona binaәn hal-hazırda hәr şeydәn artıq ehtiyacımız elm vә әdәbәdir, mәrifәt vә kәmaladır ki, bunları tәhsil etmәmiş mәişәtimizi qayda vә nizama salmayacağıq.
 
Bu mәrәz, yәni cәhalәt tәzә mәrәzlәrdәn deyil, çox zamandan bәridir ki, bәdәnimizә sirişt vә ruhumuza qalib olubdur. Bu o mәrәzdir ki, Seyid Şirvani onun әlindәn fәryad edib, rüәsayi-millәtә hali-dilini söylәmişdir:
 
Dadü fәryad, ey güruhi-üzam,
Oldu zaye bu millәti-islam.
Günü gündәn zәlilü xar oluruq,
Möhnәtü qüssәyә düçar oluruq.
Bu qәdәr dәrd kim, olur hadis,
Ona bielmlik olur bais,
Bir bәladır bu dәrdi-nadani
Ki, onun elm olubdu dәrmani.
 
Mәrhum Seyid dәxi bu mәrәzin illәtini elmsizlikdә vә çarәsini elm tәhsil etmәkdә görüb izhari-tәәccüb edir ki, nә üçün bu mәrәzin, yәni biçarә vә sahibsiz millәtin sәhhәtinә çalışan vә can yandıran yoxdur.
 
Bu tәәccübdür, ey güruhi-bәşәr,
Bir kişi yatsa, naxoş olsa әgәr,
Axtarır bir tәbibi-danadil,
Ta ki, söhbәt ona ola hasil.
İndi naxoşdu millәti-islam,
Ona lazımdır eylәmәk әncam.
Dәrdimizdir bu dәrdi-nadanlıq
Ki, tutubdur bizi pәrişanlıq.
Qeyrilәr istәyir tәrәqqiyi-tam,
Qaldı zillәtdә firqeyi-islam....
 
Aya, kimlәr vә nә vәsilәlәr ilә millәtimizin bu naxoşluğuna gәrәk müalicә elәsinlәr vә onları cәhalәt qaranlığından elm vә mәrifәt işığına çıxartsınlar? Bu xüsusda gәlәcәk mәqalәmizdә danışarıq.
 
3
 
MÜӘLLİMLӘRİMİZ VӘ ONLARIN HALI
 
Ruhani atalardan sonra cәhalәti-millәt ilә müttәsil cәngә müsәmmәm olan, elm vә maarif qapılarını millәt üzünә açan ikinci firqә hәr millәtin içindә müәllimlәr firqәsi olubdur. Müәllimlәrin sәyi vә qeyrәti sayәsindә çox qövm vә tayfalar xoşbәxt olub ağ günә çıxıblar, şan vә hörmәt qazanıblar, dövlәt vә qüvvәt kәsb ediblәr. Keçәn on doqquzuncu әsrin 70-ci sәnәsindә almanların firәnglәrә qalib gәlmәyi onların müәllimlәrinә isnad olduğunu tәsdiq edib, qәti surәtdә deyә bilәrik ki, milәli-müxtәlifә arasında hәr zaman vә mәkanda vüquә gәlәn hәr qisim dava vә müharibәlәrdә xah siyasi olsun, xah iqtisadi vә xah qeyri, qalib gәlәn tәrәf müәllimlәri sayәsindә nüsrәt tapmışlar vә qalib gәlmişlәr. Bu bir vazeh әmr olduğu üçün bu barәdә artıq danışmağı lazım görmürük. Vәli biz Rusiya müsәlmanları müddәti-mәdid müәllimsiz vә mürәbbisiz qalıb, tәrәqqi yoluna salik olan mütәmәddin millәtlәrin qatarından üzülüb geridә qalmışıq. Uzun müddәtlәr әbnayi-millәtә qaydasınca tәlim vә tәrbiyә verәn müәllimlәrimiz olmadığına görә belә pәrişan hala düşmüşük.
 
İyirmi beş-otuz sәnә bundan müqәddәm övladımızın tәrbiyә vә tәlimi bilkülliyyә üsuli-tәlimdәn bixәbәr vә adabi-tәrbiyәdәn bihissә olan mәktәbdarların әlindә idi. Әtfali-müslimin gözәl ömrlәrini qaranlıq vә nizamsız mәktәblәr güncündә, quru hәsirlәr üstündә keçirib, neçә sәnәlәr әrzindә çox az vә heç şeyә yaramayan biliklәr kәsb etmәyә qadir olurdular. Tәlim vә tәdris üçün ana dilimizdә kitablarımız olmadığına görә müәllim әfәndilәr fars vә әrәbdәn hansı kitabı xoşlasa idilәr, şagirdlәrinә ondan dәrs verәrdilәr.
 
Milli mәktәblәrimizin pәrişan halını vә üsuli-tәdrisin biüsul vә binizam olduğunu, tәlim kitablarımızın tәrifini o vaxtın şairi-binәziri Hacı Seyid Әzim Şirvani әdibanә nәzmә çәkmişdir ki, onlar ilә oxucularımızı münasib mәqal olduğu üçün aşina etmәyi lazım gördük. Şair mәrhum Hәsәnbәy Mәlikova xitabәn yazmışdır:
 
Mәhsina! Ey fәda olum sәnә mәn.
Etdiyin fikri-bikrә sәd әhsәn!
Bilmәyәn yoxdu kim, bu mәnanı-- 
Tәrbiyәt kamil eylәr insanı.
Tutalım, gәldik әmrә mәrdanә,
Baxmadıq tәnü lәni-nadanә.
Tutalım, eylәdik bu әmrә tifaq,
Tәrbiyәt biz gәrәk ki, kimdәn alaq?
Hansı mәktәbdә fövci-әtfali
Hansı bir elmdәn edәk hali?
Mәktәbi-tibb, ya ki, hikmәtdәn,
Ya ki, hәrbiyyә, ya ki, hirfәtdәn?
Necә kim, ol "Vәkili-namәlum"
Eylәmişdi bu nüktәni mәrqum.
Әvvәla, bizdә yox o mәktәblәr
Ki, verә kәsbi-elmi xalqa sәmәr.
Nә o gunә kitablәr әlan
Ki, ola öz lisanımızda bәyan.
Bizә hasil nә şey olur yoxdan
Ki, itibdir kitabımız çoxdan.
Hanı bizdә "Xülasә"nin sәmәri?
Hanı "Cәbrül-müqabil"in xәbәri?
Sәhl dillәrdә elmi-heyәt yox,
Cәmü tәfriqü zәrbü qismәt yox.
Nә tәqiyyә, budur sözün safi,
Küfrdür bizdә elmi-coğrafi.
Elm evi oldu ol zaman bәrbad
Ki, etdi rehlәt xәlfeyi-Bağdad.
Hәr vilayәtdә var beş-on mәktәb,
Edirik kәsb onda elmü әdәb.
Mәktәbin fәrşi altı köhnә hәsir.
Neçә әtfali-müztәr onda әsir.
Dәrsimizdi kitabi--"Gürbәvü muş",
"Nәqli-hәmdunә", "Qisseyi-xәrguş".
Oxuruq çox tәrәqqi etsәk әgәr,
Cümlә "Tarixi-Nadir"i әzbәr.
Bixәbәr elmi-paki-hikmәtdәn,
Bisәmәr cadeyi-şәriәtdәn....
 
Keyfiyyәti-hal bu qәrar üzrә olduqda, tәlim vә tәdris işlәri belә çәtin vә narәftә yollar ilә getdikdә, әlbәttә, millәtin ruhani tәrәqqisi, elm vә biliyi, mәrifәt vә kamalı artıq dәrәcәdә ola bilmәzdi. Amma bununla belә bu övzasi dağınıq olan mәktәblәrdә zәif halda olmuş olsa da, mәrifәt işığı görsәnirdi. Bu mәktәblәrdәn Qasımbәy Zakir, Abdullabәy Asi, Hacı Seyid Әzim Şirvani, Mirzә Fәtәli Axundov, Kazım ağa Salik, İsmayılbәy Nakam, Mirzә Mehdi Naci vә qeyrilәri kimi xoş tәb şairlәr vә dәqiq әdiblәr hasilә gәlmişdir. Bu hal bir tәrәfdәn dә, söz yoxdur ki, millәtimizin qabili-mәrifәt vә sahibi-istedadi-cibilli olmağına şәhadәt verir.
 
1879-cu ildә, otuz sәnә bundan әvvәl Qori şәhәrindә xristian darülmüәlliminin cünbündә müsәlman şöbәsi açıldı vә iki sәnә bundan sonra 1881-ci ildәn bu darülmüәllimindәn tәrbiyә almış müsәlman müәllimlәri çıxmağa başlayır. Mübtәdilәrә üsuli-sövti ilә ki, "üsuli-cәdid" adı ilә mәşhurdur, tәlim vermәyin binasını Zaqafqaziya müsәlmanlarının içindә qoyan müsәlman şöbәsindә müәllimlik elmini tamam edәn cavanlar olubdur.
 
1881-ci sәnәdә kurs tamam edәn üç nәfәr şәxs üsuli-cәdidin qaydasını şöbәnin әvvәlinci naziri mütәvәffi Çernyayevskidәn әxz etmişlәr. Şöbәnin cünbündә tәrbiyә alan mübtәdilәrә üsuli-sövti ilә әvvәlcә dәrs verәn Çernyayevski özü olubdur. Çünki o vaxt üsuli-cәdidә bәlәd olan müәllim bir nәfәr isә dә müsәlmanlardan yox idi. Çernyayevski mübtәdilәrә verdiyi dәrslәrdәn mәşhur "Vәtәn dili" kitabçasını tәcrübә üzü ilә tәrtib qılmışdır.
 
Mәzkur üç nәfәr müәllimlәrdәn biri mәrhum Mirzә Әli Mәhәmmәd Xәlilov İrәvan quberniyasında, Naxçıvan şәhәrindә vә Baş Noraşen qәryәsindә, mәrhum Sәfәrәlibәy Vәlibәyov Gәncә quberniyasında, Şuşada vә cәnab Teymurbәy Bayramәlibәyov Lәnkәranda üsuli-cәdid ilә dәrs demәyin binasını qoymuşlar.
 
O vaxtlarda şkolalarda 1881-ci ildә namestnik tәsdiq etdiyi "uçebni planın" proqramı ilә dәrs deyilirdi; yәni әvvәlcә tәlim ana dilindә, sonra rus dilindә icra olunurdu.
 
Amma bir vaxtdan sonra bu "uçebni plan" tәdriclә qüvvәtdәn düşüb bilmәrrә unuduldu vә ana dilinin tәlimi şkolalardan götürüldü.
 

(II hissə)