Firidun bəy Köçərli - Kazım ağa "Salik" təxəllüs (III hissə)

Salikin bu müstәzad kәlamları hәqiqi hissiyyat ilә tәbi-sәlimdәn tәvәllüd etmiş nadir vә bimisl әsәrlәrdir ki, bu cür kәlamlar bir kәsin qәlәmindәn hәnuz vücuda gәlmәyibdir. Hәr iki kәlamda şair dusti-sәmimisi Süleyman koxaya xitab edib, onu kef çәkmәyә vә eyş-işrәt sürmәyә dәvәt elәyir.
  
Necә ki, yuxarıda zikr olundu, Süleyman koxa öz әsrinin qanacaqlı, xoşxasiyyәt vә mәclisara adamlarından sayılırmış. Ziyadә çörәkli-duzlu, yeyib-içәn vә kef sürәn bir vücud olduğundan Salik ilә onun xasiyyәtlәri müvafiq gәlir imiş vә aralarında hәqiqi bir ülfәt vә mәvәddәt var imiş. Әksәr övqat günlәrini bir yerdә--zövqü sәfadә keçirәrlәrmiş.
  
Әvvәlinci kәlamda şair dostu Süleyman koxanı köhnә gülşәnin güllәrini dәrmәyә, yәni Süleyman peyğәmbәrdәn qalan qoca dünyaya bel bağlamayıb, eyş-işrәt sürmәyә tәklif edib deyir: Biz gәrәkdir elә yaxın olaq ki, aralıqda mәnim-sәnin olmaya. Ancaq bizi bel vә kürәk ayırmağa müqtәdir ola ki, onlar ilә qәbir qazılır. Quru zöhdü taat ilә özümüzü taqәtdәn salmayaq vә oruc tutuban ac vә susuz saralıb solmayaq. Badeyi-gülgundan nuş edib kefimizi kök saxlayaq. Amma bir o qәdәr içmәyәk ki, bihuş vә mәsti-layәqәl olaq vә Tubayi-xubrunu unudub tәrki-әdәblik göstәrәk. Belә mәst olmaq bizә yaramaz!
  
Biz gәrәkdir ancaq qazinin bimәzmun sözlәrinә qulaq asmayıb, saqiyi-sadәruya xidmәt göstәrәk vә Tubayi-sәrxoş ilә hәmağuş olub mәclisindә damağımızı saz edәk, töküb-töküşdürәk, hәr nә var xörәyi bol edәk vә o xörәk dә ibarәt olsun soğandan vә duz-çörәkdәn vә toyuq kababından. Bu nәhv mәclisi-eyş saz edib vә oruc-namazı tәrk qılıb, onların әvәzinә samturu vә sazı işә salaq vә yıxılmış dünyaya dirәk vurub dünbәrәk çalaq.
  
İkinci kәlamda bu mәzmunda Salik yenә hәmpiyalәsi Süleyman koxaya üz tutub meyxana qapısın güşad etmәyә onu tәklif elәyir. Şikәsti-әhdü peyman babında deyir ki, "tövbә nәdir bizdә? Sәng ilә şişә". Yәni onu sındırmaq çox asandır. Bunun üçün çox da xövf vә tәşvişә düşmәk yaramaz. Bu puç dünyada ki, onun dәrdü möhnәti hәddәn aşıbdır, övqati-әzizәmizi saz vә söhbәtdә keçirәk. Zira ki, nә qәdәr zöhdü ibadәtә mәşğul olsaq da, bunun lәzzәtini üqbada bulmayacağıq. Bәs, belә olan surәtdә Tubayi-xoşәdanı axtarıb tapaq, çünki cәnnәtdә ondan xubunu bulmaq müyәssәr olmayacaqdır. Beş günlük ömrü qәnimәt bilib, fürsәti fövt etmәyәk vә elә bir kef elәyәk ki, adımız eldә-obada hәmişә söylәnsin.
  
Üçüncü kәlam vә müstәzadında--ki, atidә dәrc olunub,--şair meyi-gülgundan xәrab vә pәrişan olub vә dünya lәhvü lәәbindәn usanıb dusti-cani olan Sәdәfzadәni başqa bir tәriqә dәvәt vә hidayәt elәyib deyir: Ey Sәdәfzadә, bu dәhri-duna etibar yoxdur, onda nә badә qalır vә nә badәxar, cümlәsi fövt vә hәlak olub gedәsidir: "kullu şeyin halikun illә vәchәhu". İndi vaxtdır vә lazımdır bu qәflәtdәn ayılmaq; xaliqi-biçuna vә xudayi-rәhnumuna sәmimi-qәlblә xidmәt vә itaәt elәmәk. Tuba kimi bir sәrvqamәti gördükdә lazımdır ondan üz çevirmәk, badeyi-gülfamdan vә әrәq kimi haramzadәdәn vә saqiyi-sadәrudan әl götürmәk; daha yaramaz bu dәhri-pürәfsuna aldanmaq vә dünyayi-dәni vә şumә aludә olmaq.
  
İndi lazımdır eyşü işrәti tәrk vә saz-samturu şikәst qılıb, әşki-pürxun ilә alәmi qәrq elәmәk, ta ki, bizlәr kimi cürm dәryasına qәrq olanlara xudavәndi-rәhimü bәxşәndә lütfü mәrhәmәt elәsin vә sahili-nicatә yetirsin. Şairin öz kәlamına rücu edәk:
 
Gәl, ey Sәdәfoğlu Süleyman koxa,
Meyl etmәyәk daxi meyi-gülguna,
Gәnci-Qaruna.
Әl götürәk dünya lәhv-lәәbindәn,
Çün etibar yoxdur çәrxi-gәrdunә,
Bu dәhri-dunә.
 
Bu dәhri-duna çün yoxdur etibar,
Nә bir badә qalır, nә bir badәxar,
Bu xabi-qәflәtdәn biz olaq bidar,
Qulluq edәk bir xaliqi-biçunә,
O rәhnümunә.
 
O rәhnümunә biz qılaq itaәt,
Kәm olmayaq qulluğundan bir saәt,
Görәndә Tuba tәk bir sәrvqamәt,
Heç baxmayaq o qamәti-mövzunә,
Olsa nә gunә.
 
Olsa nә gunә biz keçәk badәdәn,
Dәxi әrәq kimi o haramzadәdәn,
Әl götürәk ol saqiyi-sadәdәn,
Aldanmayaq bu dәhri-pürәfsunә,
Bu bisükunә.
 
Bu bisükunә biz sakin olmayaq,
Çox da dünya üçün fikrә qalmayaq,
Qan ağlayaq, sazü samtur çalmayaq,
Qәrq edәk alәmi әşki-pürxunә,
Abi-Ceyhunә.
 
Abi-Ceyhunә mәn qәrqәm, ilahi,
Sәnsәn qәriblәrin püştü pәnahi,
Şikәstә Salikin çoxdur günahi,
Bir lütf eylә sәn ol cürmi füzunә
Hali zәbunә.
  
Dostu Yәhya bәyә hәrcayi sözlәrdәn әl çәkib axirәt üçün tәdarük mühәyya etmәk babında yazmışdır:
 
Yәhya, gәl әt götür hәrcayi sözdәn,
Afitabi-ömrün bulmasın zәval,
Kәsb et bir kәmal.
Öylә sanma böylә keçәr dövranın,
Әgәr bәdr ayısan, eylә bir xәyal,
Olursan hilal.
 
Olursan hilal, qәddin xәmlәnir,
Yaşadıqca didәlәrin nәmlәnir,
Әqlü fәhmin günü-gündәn kәmlәnir,
Gün dolanır, keçәr hәftә, mahü sal,
Ağarar saqqal.
 
Ağarar saqqalın, hәm sözün ötmәz,
Uşaqlar sözünü hesaba qatmaz,
Öyüd-nәsihәtlәr beyninә batmaz,
Düşәr evin içrә hәr dәm qilü qal,
Olursan aval.
 
Olursan aval oğul-uşağa,
Dığırlarlar sәni üstdәn aşağa,
Adlanıban ta dönәrsәn mәşşağa,
Soyarlar pustunu әyalü әtfal,
Manәndi-çaqqal.
 
Manәndi-çaqqal ki, oldun kollarda,
Baxa-baxa gözün qalır yollarda,
Günün keçәr biyabanda, çöllәrdә,
Qalırsan pәrişan, pәjmürdә әhval,
Misali-abdal.
 
Misali-abdal ki, oldun bir sail,
Söylәdikcә sözün söylәrsәn zail,
Ondan sonra canın alır Әzrail,
Münkәr-Nәkir eylәr islamın sual,
Dilin olur lal.
 
Dilin olur lal heyvandan betәr,
Fәryadına oğul, nә bir qız yetәr,
Xәstә Salik onda bülbül tәk ötәr,
Olur cәnnәt quşu, açar pәrü bal,
Uçar bizәval.
 
Mәlum olur ki, bu Yәhya bәy mәrhum Molla Vәli Vidadinin fәrzәndi Mәhәmmәd ağanın oğludur ki, әhli-elm vә sahibi-tәb olduğu ilә belә, bir az zarafatçı vә hәrzәgu imiş. Kazım ağa Salik ilә aralarında zarafat olmağa görә, fövqdә zikr olunan mürәbbeyi-müstәzadı hәzl tәriqi ilә onun şәnindә nәzm qılmışdır. Yәhya bәyin әşarından әlә düşәni olmadı. Vәfat edibdir hicrәtin 1257-ci tarixindә. Salik onun maddeyi-tarixini bu tövr rişteyi-nәzmә çәkmişdir:
 
Bu mәzarın sahibi Yәhya bәyi-rövşәnzәmir,
Şairi-kani-süxәn, hüsni-kәlami binәzir.
 
Ol Vidadi xәstәnin fәrzәndiiin fәrzәndidir,
Vaqif ol kim, Vaqifin hәm bintinin peyvәndidir.
 
Çünki getdi bu cahandan, buldu rәsmi-mәğfirәt,
Oldu tarixi-vәfatı, Salika, "nov axәrәt".
  
Salikin bu sözlәrindәn belә mәlum olur ki, mәrhum Yәhya bәy rövşәnzәmir vә xoştәb bir şair imiş vә özü dә iki böyük şairin nәvәsi olduğu üçün babaları Vidadi vә Vaqifdәn tәbi-şeriyyәni irsәn almışdır.
  
Yәhya bәyin vәfatından bir il sonra Salik dostunun müfariqәtinә vә xüsusәn, istәkli qızı Xeyransa xanımın vәfatına--ki, ziyadә arifә vә aqilә bir nazәnin imiş,--tab gәtirmәyib, özü dә bu dari-dünyanı tәrk qılıb dari-üqbayә rehlәt buyurmuşdur. Xeyransa xanımın maddeyi-tәrxinin Salik belә inşad etmişdir:
 
Bu türbәt türbәti-bir nazәnindir,
Bihәmdillәh yeri xüldi-bәrindir.
 
Deyil tәnha sarayi-mәrqәd içrә,
Әnisi dәmbәdәm ruhül-әmindir.
 
Bu, gәnci-hüsn idi, Salik, yәqin bil,
Onunçün mәskәni ziri-zәmindir….
 
Vәfatı tarixi Xeyrәnnisanın--
Ki, bir "cim" bir "nun", çar "şin"dir.
 
Ömrünün axır çağında dünyayi-dunun bivәfalığından söz açıb öz-özünә xitabәn bu şerlәri inşad qılmışdır:
 
Cahan, Salik, bizә çünki fәnadır,
Duadır xeyrimiz, ancaq fәnadır.
 
Nә simü zәr qalıb baqi, nә әmlak,
Tәfaxür etmәsin hәr kim ğinadır.
 
Başın qovğasıdır taci-mükәllәl,
Әcәl baxmaz, mürәssәdir, minadır.
 
Binayi-axirәt tut, ey bәradәr,
Tomamı bunların çün bibinadır.
 
Ağarmış saqqalım gәr sürx görsәn,
Dü çeşmim qanıdır, sanma hәnadır.
 
Bu vaxtlarda şairin sevgili hәmdәmi Tuba dәxi qocalıb әfsürdә vә pәrişan olur. Onların hәr ikisinin zövqü sәfası dәrdü әlәmә mübәddәl olur vә şair Tubayi-şirinhәrәkatın dilindәn aşağıda yazılan şerlәri inşad elәyir:
 
Mәn Tubuyam, dövran mәnә zülm etmiş,
İşvәm әksilibdir, nazım gedibdir.
Dәxi mәndәn kimsә şadlıq ummasın,
Gördüyün söhbәtim, sazım gedibdir.
 
Әlimdә dairә dövran eylәrdim,
Çoxların özümә heyran eylәrdim,
Hәr dәm gәştә çıxıb seyran eylәrdim,
Qışım qayıdıbdır, yazım gedibdir.
 
Gündәn-günә artar nә ahü zarım,
Gülmәz üzüm, heç açılmaz güzarım,
Necә әyilmәsin meyli-şikarım,
Әlimdәn topğunum, bazım gedibdir.
 
Baş götürüb burdan qaça bilmәnәm,
Etdiyim iqrardan keçә bilmәnәm,
Dәrd budur ki, dәrdim aça bilmәnәm,
Yar ilә bir gizli razım gedibdir.
 
Saliki dünyadan kәm etmә, tarı,
Söylәnsin mәclisdә şirin göftarı,
Bir zaman tapılmaz nәzmü әşarı,
Deyәrlәr, dünyadan Kazım gedibdir.
  
Bu şerlәr insanın qәlbini hüzn ilә lәbalәb edir. Bir vaxtı Sәdәfzadә ilә eyş-işrәt sürәn vә dünya qeydini çәkmәyәn, yıxılmış dünyaya dirәk vuran Salik özü yıxılıbdır vә xak ilә yeksan olubdur. Mәclisdә şirin göftarı söylәnmәz vә nәzmü әşarı tapılmaz....
   
Kazım ağanın burada zikr olunan kәlamlarından başqa yenә dә gözәl әsәrlәri çoxdur. Onlar bir qayda üzrә tәrtib olunsa, böyük bir cild divan әmәlә gәlәr. Mәrhum Kazım ağa öz әsrinin müqtәdir şairi olduğunu bilib, tәbi-gövhәrbarını belә tәrif elәyir:
 
Çini-әşar içrә ancaq tәk mәnәm xaqani-tәb
Nüktәdә sübhanvәş, hәm tәbdә Hәssantәb.
 
Buyi-şerimdәn mәşami-әhli-dil pürәtr olub,
Gülşәni-nәzm içrә guya ki, mәnәm reyhani-tәb
 
Qorxma, Salik, tәneyi-әğyari-biinsafdәn,
Zәxmdar etmiş qamusin sәndәki peykani-tәb.
 
Yenә kәlamı barәsindә demişdir:
 
Kәlami-behcәtәngizin mәcalisdә qanan kәslәr
Deyәrlәr Saliki-gövhәrfişanә: elmi dәryadır.
  
Vә yenә fars dilindә yazdığı bir qәzәlin axırında demişdir:
 
Ço ğәvvas şәvәd Saleke-nәzmsәnc,
Bәr arәd qohәrha ze bәhre-ğәzәl. 
 

 Tərcüməsi:
Şer qoşan Salik qәvvas olarsa,
Qәzәl dәnizindәn gövhәrlәr çıxarar.
 
Mәrhum Salikin haqqında verdiyimiz bu qәdәr mәlumat vә bәyanata iktifa elәdik. Bundan ziyadә nümunәlәr göstәrmәyә mәcmuәmizdә yer olmadı. Şairin rütbә vә mәqamını göstәrmәyә bunlar da kifayәt edәr.
  
Kazım ağanın oğlu Yusif ağa dәxi şair imiş. Bәzi rәvayәtә görә, bir neçә abdar kәlamları vardır, amma, mәәttәәssüf, onlardan әlә düşәni olmadı.