Firidun bəy Köçərli - İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani (I hissə)

Şirvan vilayәtinin xaki-pakı pәrvәriş verib yetirdiyi şüәrayi-üzamdan әn mәşhuru vә müqtәdiri İbrahim ibn Әlliyün-nәccar hәkim Xaqanidir. Xaqaninin әvvәlcә tәxәllüsü "Hәqayiqi" imiş, amma sonra Xaqani-kәbirdәn "Xaqani" lәqәbini götürmüşdür. Xaqani Azәrbaycan torpağında әrseyi-dünyaya gәldiyinә görә, ol cәnabı biz öz şüәramız silkinә daxil elәdik. Hәkim Xaqani, qövli-mәşhura görә, Şirvan şahlarından Şah Sultan Xәlil Xaqanın әsrindә zindәganlıq edirmiş. "Atәşkәdeyi-Azәri"dә dәxi hәkim Xaqani İbrahim ibn Әliyyün-nәccar Şirvan şahlarından Xaqani-kәbirin vә Alp Arslan Sәlcuqinin müasiri olmağına şәhadәt verilibdir.
 
Xaqaninin әsli Şamaxının yaxınlığında Mәlhәm adlı qәryәdәndir ki, bu halda dәxi haman kәnd durur vә әhalisi türk ilә qarışıq fars dilindә danışırlar. Xaqaninin әsli Şirvandan olmağına bu şeri dәxi dәlalәt edir:
 
Mәn Hoseyne-әsr, әduyan Yәzido Şemre-mәn
Ruzeqarәm comle aşuravo Şirvan Kәrbәlast. [1]
 
[1] Tərcüməsi:
Mәn әsrin Hüseyniyәm, düşmәnlәrim isә Yezidim, Şimirimdirlәr,
Günlәrim aşura, Şirvan isә mәnim üçün Kәrbәladır.
 
Xaqaninin atası Әlinin nәccar olmağına bu şeri şәhadәt verir:
 
Nuh nә bәs elm daşt,
Gәr pedәre-mәn bodi
Qәntәre bәsti ze elm
Bәr sәre-tufan u. [2]
 
[2] Tərcüməsi:
Nuhun o qәdәr dә elmi yox idi,
Әgәr mәnim atam onun yerindә olsaydı,
Onun tufanının üstündә
Elm ilә körpü bağlardı.
 
Hәkim Xaqani, mәşhur qövlә görә, әyyami-tüfuliyyәtdәn zәkavәt, ağıl vә dirayәt sahibi olduğunu öz felü qövlü ilә izhar edirmiş vә özünün dә bir kәsdәn vә bir şeydәn qorxusu yox imiş. Ziyadә cürәtli, zirәk vә hazırcavab bir uşaq imiş. Belә rәvayәt olunur ki, bir dәfә balaca İbrahim öz yoldaşları ilә kәndin әtrafında oynamağa mәşğul ikәn ittifaqәn şah öz müqәrrәblәri ilә haman yerdәn keçib şikara gedirmiş. Uşaqlar şah tәntәnәsini vә üstünün adamlarını gördükdә qorxudan qaçıb dağılıblar. Amma balaca İbrahim güzәrgahda rast durub yerindәn tәrpәnmәyibdir. Uşağın belә cürәtlә yol üstә durmağı şahın diqqәtini cәlb edib. Atını ona sarı sürüb ondan soruşubdur ki, sәn burada nә qayırırsan? Uşaq cavab veribdir ki, mәn burada çör-çöp düşürürәm. Şah soruşubdur ki, çöp--çöpdür, bәs çör nәdir? İbrahim cavab veribdir ki, çör--dik duranıdır, çöp--yıxılanı.
 
Uşağın belә cürәtli vә hazırcavab olmağı şahın xoşuna gәlib ondan soruşubdur ki, kәndinizdә böyük sayılan kimdir? Uşaq cavab veribdir ki, camış. Şah gülümsünmüş deyibdir ki, mәn dediyim o böyük deyil. Mәn dediyim odur ki, hәrgah sizin kәndә özgә yerdәn bir şәxs gәlsә, kim onun qabağına çıxıb söz danışar? Uşaq cavab veribdir ki, it. İbrahimin bu sayaq hazırcavablığı şaha dәxi dә artıq xoş gәlib, istәyib ona bir qızıl bağışlasın, amma uşaq almayıbdır ki, atam mәni döyәr. Şah sәbәbini soruşduqda İbrahim cavab verib ki, atam belә zәnn elәr ki, mәn onu oğurlamışam. Şah buyurub ki, atan bunu haradan alıbsan--deyib xәbәr alsa, cavab ver ki, şah bağışlayıbdır. İbrahim cavabında deyib ki, yox, atam onda heç inanmaz. Şah sәbәbini soruşduqda İbrahim deyibdir ki, atam deyәr ki, yalan deyirsәn, әgәr şah versә, çox verәrdi, bir qızıl vermәzdi. Bu gunә sual-cavabdan sonra şah balaca İbrahimin ağıl vә fәrasәtini görüb әmr edibdir ki, onu gәtirsinlәr şәhәrә. Burada--şahın sarayında tәlim vә tәrbiyә alıbdır.
 
Bu rәvayәtin nә dәrәcәdә mötәbәr vә doğru olduğuna bir söz demәyib, ancaq bunu inkar edә bilmirik ki, hәkim Xaqani sәbilikdәn Şah Sultan Xәlilin sarayına düşüb, orada tәrbiyә vә tәlim almışdır vә hәnuz cavan ikәn şer demәklikdә artıq mәharәt büruz etmişdir. Şah Xaqaninin belә tәbi-rәvan sahibi olduğunu müşahidә buyurub, onu "Fәlәki" tәxәllüslü başqa bir tizfәhm vә xoştәb, cavan şair ilә Gәncәyә--mәşhur Әbülüla şairin yanına fünuni-şerdә tәlim almaq üçün göndәribdir. Xaqani bir neçә müddәt Әbülülanın tәhti-tәrbiyәsindә qalıb vә fünuni-şerdә lazimeyi-mәlumat kәsb etdikdәn sonra ustadının qızını alıbdır. Vә bu qız aqilә vә cәmilә olduğu üçün Fәlәki dәxi buna müştәri düşür, amma qız Xaqaniyә nәsib olur. Bundan sonra Xaqani vәtәni Şirvana müraciәt edib şahın hüzurunda böyük mәnsәb sahibi olubdur.
 
Bәzi rәvayәtә görә, Xaqani cahü rütbә axtaran vә şöhrәt sevәn, qeyzli vә tündmәcaz bir vücud imiş ki, çox kәslәrә ondan qövlәn vә felәn zülm vә cәfalar yetәrmiş vә xәlayiq onu dürüşt vә bәdxasiyyәt olduğu üçün dost tutmazlarmış. Amma "Atәşkәdeyi-Azәri"dә belә rәvayәt olunur ki, hәkim Xaqani axirül-әmr tәrki-riyasәt vә tәcridi-ixtiyar qılıb, riyazәt vә mücahidәti-batinini özü üçün eyni-sәlah görüb dövlәti işlәrdәn dәstbәrdar olmuşdur vә sәlatinә qulluq etmәkdәn boyun qaçırdığı üçün bir neçә müddәt mәhbus olmuşsa da, yenә divani xidmәtlәri qәbul etmәmişdir. Vә bir rәvayәt dә budur ki, Hәccә gedib, övdәtindә Üzi adlanan bir qövmün әlinә әsir düşüb. Dini-mәsihi qәbul etmәk tәklifi olunmuşdur vә lakin Xaqani bu tәklifi rәdd etmişdir vә bu sәbәbdәn bir monastrda hәbs olunmuşdur. Hәr halda bir xeyli vaxt mәhbus qalıb vә mәhbusiyyәti haqqında әşarı vardır. Hәccdәn qayıdan zamanı İraqdan keçmәklә bu xittәlәrin әhvalını öyrәnib "Töhfәtül-İraqeyn" ünvanı ilә bir kitab yazmışdır.
 
Bundan әlavә "Hәft iqlim" ünvanı ilә bir mәnzumәsi vә mürәttәb bir divanı vardır. Vә "Atәşkәdә"dә hәkim Xaqaninin vәsfindә yazılmış bu sәtirlәri tәbәrrükәn burada zikr edirik: ".... vә behәmrahiye-karavne-niyaze-rahnәvәrd badiyeye-hicaz gәşte vә mәsnәviye--"Tohfәtol-İraqeyn"ra dәr әrze-rah benәzm avәrde vә әlhәq dәr hiç fәnn әz fonune-nәzm әz fohule-ostadan kәmtәr nist. Dәr fәnne-soxәnvәri tәrze-xassi extera kәrde sahebe-mәaniye-bolәnd vә әlfaze-delpәsәnd әst". [3]
 
[3] Tərcüməsi:
 Ehtiyaç karvanının yoldaşlığı ilә hiçaz sәhrasına getmiş vә yolda "Töhfәtül-İraqeyn"i nәzmә çәkmişdir. İnsafәn, o, nәzm elmlәrinin heç birindә mәşhur ustalardan әskik deyil. Söz sәnәtindә o, xüsusi üslub ixtiraçısı, yüksәk mәnalar vә ürәyә yatan ifadәlәrin sahibidir.
 
Belә rәvayәt olunur ki, Xaqani ustadi-möhtәrәmi olan qaynatasını incidib vә bir hәcv yazmaq ilә mükәddar vә rәncidәxatir etmişdir. Әsirәddin Axsikәti ilә müasir olub, mükatibә tәriqi ilә beynlәrindә bir çox müşairәlәr vüqu bulmuşdur vә atidәki iki beyt Әsirәddin Axsikәtiyә qarşı söylәmiş olduğu bir fәxriyyәsindәndir:
 
Be kerdqar ke doure-zәman pәdid avәrd,
Ke dour doure-mәnәsto zaman zәmane-mәnәst.
Mәnәm bevәhye-mәani peyәmbәre-şoәra-- 
Ke, moceze-soxәn emruz dәr bәyane-mәnәst. [4]
 
[4] Tərcüməsi:
Zamanın dövranını yaradan allaha and olsun--
Ki, dövr mәnim dövrümdür, zaman mәnim zamanımdır.
Mәnalar vәhyindә şairlәrin peyğәmbәri mәnәm,
Çünki bu gün söz möçüzәsi mәnim ifadәmdәdir.
 
Xaqaninin vәfatı Tәbrizdә olubdur, hicrәti-rәsulun 582-ci sәnәsindә vә orada Sürxab adlanan mәhәldә dәfn olunubdur. Çün şüәra silkindәn cәmi-kәsir onun civarında mәdfundur, ona binaәn o yer "Mәqbәrә-tüş-şüәra" adı ilә mәşhurdur ("Bahariyyat"ını dәxi Tәbrizdә inşa qalıbdır). Xaqaninin asari-qәlәmiyyәsindәn nümunә üçün burada onun günәşә xitabәn yazdığı kәlamı zikr edirik:
 
Ey mohre-dәhane-ruzedaran,
Candaruye-ellate-bәharan.
Әz sәhme-to dәr neqabe-xәzra,
Mәstureye-sәd hezar rәna,
Әz feyze-to dәr do qahvare,
Do henduye-tefle-şirxare,
Darәd ze to ruye-rumiyan ab,
Girәd ze to muye-zәngiyan tab.
Dibaçeye-rumra ze to rәng,
Aineye-zәngra ze to jәng,
Zәr paşiyo naqoşade gәnci,
Tәb dariyo nakeşide rәnci.
Gәh kousәre omre-zay başi.
Gәh atәşe-canqozay başi,
Ba anke berәhnegi gәzini,
Zәrbәft dәhi behәr ke bini.
Hәr mah bepeyke-asemani,
Xәlәt dәhiyo va setani.
Ya xәlә mәdeh bezirdәstan,
Ya dadeye-xiş baz mәstan.
Meyle-to berouzәnәm çera nist,
Dәr rouzәnәm axәr әjdәha nist,
Dәr rouzәne-an yeki foruzi,
Kәz rouzәne-pәst yaft ruzi.
An nur ke bidәriğ bari,
Әz Xaqaniye-xod dәriğ dari.
An kәs ke bezәr qәvist rәyәş,
Zәrbәnde şemoro zәr xodayәş,
Dәr kiseye-hәr ke zәr foru şod,
Çon kise tәnab dәr gәlu şod.
Zәr çist ço atәşe-fesorde,
Xaki bimar bәlke morde.
Lәl әrçe şәrareist xoşrәng,
Xunist fesorde dәr dele-sәng.
Mәrd әz peye-lәl o zәr nәpuyәd,
Teflәst ke sorxo zәrd cuyәd. [5]
 
[5] Tərcüməsi:
Ey oruç tutanların ağzının möhürü,
Bahar xәstәliklәrinin çan dәrmanı,
Sәnin qorxundan yaşıl niqabda
Yüz min gözәl gizlәnmişdir. .
Sәnin mәrhәmәtindәn iki beşikdә
İki hindu südәmәr uşaq var.
Rumluların üzü sәndәn su alır,
Zәnçilәrin saçı qıvrımlığını sәndәn alır,
Rum dibaçәsi, sәndәn rәng alır,
Zәnçilәrin guzgüsü sәndәn pas alır.
Xәzinә açmadan qızıl sәpirsәn,
Әziyyәt çәkmәdәn qızdırırsan.
Gah ömür doğan bir gövsәr,
Gah can yandıran od olursal.
Özün lutlüyu seçdiyin halda
Hәr kәsi gördükdә, ona zәrbafta verirsәn.
Hәr ay asimanın peykinә (aya)
Xәlәt verir vә geri alırsan.
Ya әlinin altındakılara xәlәt vermə,
Ya da öz verdiyini yenidәn alma.
Mәnim bacama nә üçün meyl elәmirsәn,
Mәnim baçamda ki, әjdaha yoxdur!
Sәn onun bacasını işıqlandırırsan--
Ki, aşağı baçada ruzu tapır.
Müzayiqәsiz yağdırdığın nuru
Öz Xaqanindәn әsirgәyirsәn.
O kәsin ki, qızıla meyli çoxdur,
Onu qızılın qulu say, qızılı onun allahı.
Hәr kәsin ki, kisәsinә qızıl girdi,
Kisә kimi boğazına kәndir keçir.
Qızıl nәdir? Sönmüş od kimidir,
Xәstә, ölü bir torpaq kimidir.
Lәl hәrçәnd ki, xoşrәng bir qığılçımdır,
Daşın qәlbindә donmuş bir qandır.
Kişi qızıl vә lәl ardınça qaçmaz,
O uşaqdır ki, qırmızı vә sarı [rәnglәri] sevәr.
 
Qәzәliyyatından bir neçә fәrdlәr--ki, "Atәşkәdeyi-Azәri"dә mәsturdur,--burada zikr olunur:
 
Ey sobhdәm bebin bekoca miferestәmәt,
Nәzdike-aftabe-vәfa mnferestәmәt.
 
İn sәr bemohre-name bean mehreban resan,
Kәsra xәbәr mәkon ke koca miferestәmәt.
 
Can yek nәfәs derәng nәdarәd, qozәştәnist,
Vәr nә, bein şetab çera miferestәmәt.
 
İn dәrdha ke bәr dele-Xaqani әmәdәst,
Yek-yek bequy, bәhre-dәva miferestәmәt. [6]
 
[6] Tərcüməsi:
Ey sübhdәm, gör sәni hara göndәrirәm,
Sәni vәfa günәşinin yanına göndәrirәm.
Bu başı möhürlü mәktubumu o mehribana çatdır,
Kimsәyә xәbәr vermә ki, sәni hara göndәrirәm.
Can bir an aram tapmır, keçәridir,
Yoxsa sәni nә üçün belә təlәsik göndәrirәm?!
Xaqaninin ürәyinә gәlәn bu dәrdlәri
Bir-bir söylә, sәni dәrman üçün göndәrirәm.
 
       * * * * *
 
Dәrdi ke mәra hәst bemәrhәm nәforuşәm,
Gәr afiyәtәş sәrf dәhi hәm nәforuşәm.
 
Bәr kurdelan suziye-İsa nәseparәm,
Bәr mordedelan reşteye-Mәryәm nәforuşәm.
 
Ey xace mәno to çe foruşim bebazar,
Şadi nәforuşi tovo mәn ğәm nәforuşәm. [7]
 
[7] Tərcüməsi:
Mәndә olan dәrdi dәrmana satmaram,
Üstәlik әbәdi sağlamlığı da versәn, satmaram,
İsanın çilvәlәnmәsini korlara tapşırmaram,
Ölüqәlblilәrә Mәryәmin boyunbağısını satmaram.
Ey xaçә, mәn vә sәn bazarda nә sataq?
Sәn şadlıq satmazsan, mәn dә qәmimi satmaram.
 
       * * * * *
 
Xәyyate-ruzeqar bebalaye-hiç kәs
Pirahәni-nәduxt ke, axәr qәba nәkәrd. [8]
 
[8] Tərcüməsi:
Zәmanә dәrzisi heç kәsin әyninә
Elә bir köynәk tikmәdi ki, axırı don olmasın.

(II hissə)