Firidun bəy Köçərli - Həyata dəvət

"Dünya beş gündür, beşi dә qara". Beş günlük ömürdәn ötrü bu fәna dünyada sәy vә tәlaş etmәyin, mal vә dövlәt şövqünә düşmәyin, kәsb vә hörmәt qeydinә qalmağın, ömrü bihudә çürütmәyin lüzumu varmı? Hәr nә etsәk axırımız fәnadır! Kişi gәrәk axirәti üçün çalışsın, onun üçün sәrmayә qazansın, ölümünü yadından çıxarmasın, gözünü axirәt guşәsinә tiksin.
 
Ey әzizan! Bir baxın dünyayә--ibrәtxanәdir,
Axırın fikr etmәyәn aqil deyil, divanәdir....
 
Möhtәrәm ülәma, vaizlәrimizin mәscidlәrdә vә mәclislәrdә camaata xitabәn söylәdiklәri sözlәr vә nitqlәr әksәr övqat bu qisim vәz vә nәsihәtlәrdәn ibarәt olduğu cümlәyә mәlumdur. Bu mәzmunlu vәzlәr ilә ruhani atalarımız, "salikani-rahi-hәqiqәt" camaatın etiqadına pәrxaştlik vә süstlük gәtirib, dünya zindәganlığından onu soyudurlar, ümuri-mәişәtdә lazım olan sәy vә tәlaşdan bir növ kәnar edirlәr. Bu qisim vәz vә nәsihәtlәrin bәrәkәtindәn müsәlman qardaşların var qüvvәtlәri zәiflәşir, fikirdәn hünәrlәri yatır, cürәt vә hünәrlәri bir işdә büruz etmәyir, qәzalarına razı olub, hәr bir cәfa vә mәşәqqәti qәbul edirlәr, hәr növ zәhmәt vә әziyyәtә qatlanıb mәişәtin pozğun vә cәfalı övzasına tab gәtirirlәr vә hәr işdә "migüzәrәd" deyib rahәt olurlar.
 
Dünya beş günlükdür, onsuz da axırı ölümdür. Beş günlük ömürdәn ötrü çalışmaq yararmı vә çalışmaqdan nә hasil?
 
Sultani-cahan isә gedәr, canә inanma,
Çün baqi deyil, mülki-Süleymanә inanma.
 
Bәs hәr kәs öz cәzasını o dünyada alacaqdır, lazımdır ölümә hazırlaşmaq, hәyata vәfa yoxdur, baqi deyil.
 
Dünyagir vә tamahkar vaizlәr üçün camaatın belә qәflәt vә cәhalәtdә yaşamağı, әlbәttә, çox xeyirdir. Hәr nә ki, az-çox onlar qazanıb tәhsil etsәlәr, gәtirib öz ağalarına tәslim edәcәklәr, özlәri isә aza qәnaәt edib, ancaq beş günlük ömr üçün әldә bir azacıq sәrmayә saxlayacaqlar. Çünki ruhani ataları onlara vazeh dәlillәr ilә sübut ediblәr ki, dünya malı cәhәnnәm odudur, nә lazım onu cәm etmәk.
 
Nә gәrәkdir sәnә bu dövlәtümal,
Yükünü yüngül eylә, ey hәmmal!
 
Ülәmayi-kiram hәmәvaxt biçarә hammalların zәhmәtinin sәmәrәsini hiylә vә tәzvir ilә әllәrindәn alıb yüklәrini yüngül etmәyә çalışmışlar.
 
O sәbәbdәndir ki, müsәlman alәminә nәzәr yetirdikdә, onun fәna halı ilә avropalıların dolanacağını tutuşdururkәn әqli-insan heyrәtdә qalır. Dövlәt, sәrvәt, mәrifәt, kamal, hünәr, bilik, bacarıq, rahәt güzәran avropalılarda; fәqr, zәlalәt, yoxsullüq, cәhalәt, avamlıq, hünәrsizlik, narahatlıq, icz, әsarәt vә kәsalәt alәmi-islamda. Bunlar gözün tikiblәr axirәtә, beş günlük ömrü bir tövr keçirib, darü bәqaya vasil olmağa, onlar çalışırlar dünya zindәganlıqlarını rahat etmәyә vә mürәffәhal ilә dolanmağa, özlәri üçün dövlәt vә hörmәt qazanmağa. Bunlar fәlakәt vә qәflәtdә, onlar ciddiyyət vә sәadәtdә; bunlar ölü, onlar diri! Avropalıların bu fәaliyyәt, ciddiyyәt vә sәadәti onların müsәlmanlardan artıq dәrәcәdә qabil vә müstәid olmaqlarından deyil, mәhz ondan naşıdır ki, onlar hәyatın qәdrini bilib, ondan müstәfid olurlar. Müsәlmanlar isә hәyata meyl etmәyib, mәmatın fikrindәdirlәr.
 
Rus әdiblәrindәn mәşhur Q.Petrov qraf Tolstoyun bir para fәlsәfәyә mәxsus әsәrlәrini mәqami-tәnqidә qoyub, mәzkur әsәrlәr rusların tәnәzzül, kәsalәt vә bәtalәtinә sәbәb olmasını sübuta yetirir. Tolstoyun "mәzәrrәt vә şәrarәtә müqavimәt etmәmәlidir" rәy vә qövlünü Petrov batil vә müzürr әqidәlәrdәn hesab edib, rusları hәyata dәvәt edir vә nәsihәt üzü ilә onlara deyir: "Diriliyinizi qәnimәt bilib, zindәganlıq ediniz, zindәganlığın şәrtlәrini öyrәnib, rahat yaşayınız, vaxtınızı qәflәtdә keçirmәyiniz, yatmayınız, donub bir nöqtә üzrә qalmayınız, yaşayınız vә başqalarının hәyatına sәbәb olunuz. Ülum vә fünuna, sәnaye vә ticarәtә, fәlsәfәyә, alış-verişә, ziraәtә, mәktәb vә mәdrәsәlәrә hәrәkәt veriniz, hәyat bәxş ediniz, mәişәt üçün tәzә üsul vә qaydalar tәrtib ediniz, siyasi vә iqtisadi işlәrinizә tәğyir vә tәbdil verib, başqaları ilә rәftar vә әlaqәnizi düzәldiniz, hürriyyәt vә ülviyyәt kәsb ediniz". Bundan sonra cәnab Petrov yazır:
 
"Hürriyyәt, müsavat vә üxüvvәt mәsәlәsindә gәrәk bir qüsur olmasın. Cümlәyә qardaş gözü ilә baxılsın, başqalarının hüquq vә ixtiyarlarına, mәmuriyyәt vә asayişә riayәt edilsin, bir nәfsә vә bir tayfaya bir zәrәr dәymәsin. Heç bir millәt vә tayfanın şan vә şәrәfinә xәlәl yetişmәsin, haqlarında cövr vә sitәm rәva görülmәsin. Hәr bir millәt, qövm vә tayfa gәrәk xәta vә bәladan mәsun qalıb, asudә yaşasın, öz әdәbiyyat vә lisanlarını, ayin vә adәtlәrini mühafizә edib, bacardıqları xidmәti bәşәriyyәt alәminә yetirsin".
 
Petrovun әqidәsincә, әcnәbi millәtlәrin haqqında icra olunan tәzyiqat, zülm vә cәfa, hәqiqәti-әmrdә qәtlә bәrabәrdir, hәqq-tәala yaratdığı işığı söndürmәk mәnzilәsindәndir, günahsızların qәtlinә fәrman vermәk, acizlәri boğazlarından asmaq mәqamındadır. Bundan sonra Petrov cәnabları yazır: "Hәyatı unutmayınız, ona rәhminiz gәlsin, hәm vücudunuzda, hәm başqalarda onu mühafizә ediniz, seviniz vә әziz tutunuz, әski vә qәdim nişangahların uçub dağılmasına razı olmayıb, yazığınız gәlirkәn qüvvәtli bir millәtin hücum vә zülmü altında başqa bir zәif millәtin hüquq vә hürriyyәtinin әlindәn alınmasına, dilinin vә dininin mәhv vә nabud olmas?na r?hminiz g?lm?zmi?....".
 
Petrovun bu sözlәri qızıl suyu ilә yazılmalıdır!
 
Әlhәqq, hәyatı sevmәk vә onun qәdrini bilmәk lazımdır. Bizlәr isә bu mәtlәbdәn qafil vә uzaq düşmüşük, hәyatın qәdrini bilmәyirik vә hәr kәs ki, bizlәrdәn bir azacıq onun qәdr vә qiymәtini dәrk edib, övzai-mәişәtini islah etmәyә çalışır, dәrhal cәnab vaiz ilә ağa dәrviş onun qapısını kәsib uca sәslә yadavәrlik edәr ki, ey qafil, dünya ibrәtxanәdir, dünyaya uyma, axirәti әldәn qoyma, karvani-dәhr yola düşübdür. Hәr kәs yükünü tez yüklәsә mәrdanәdir. Bu dünyayi-dunә rәğbәt etmә. Axirәt üçün tәdarük gör, guşeyi-qәbirdәn gözünü çәkmә, naz ilә başını balişi-nazә qoyma, çünki min-min nәzakәt әhli xak ilә yeksan olublar.
 
Başını naz ilә qoyma nazbalış üstә, bax,
Gör nәzakәt әhli min-min xak ilә yeksanәdir!
Huşiyar ol, qıl tәdarük, bax gedәnlәr sәmtinә--
Guşeyi-qәbrә--qaranlıq, dar, nәmiş, viranәdir.
 
Vaizin vә ağa dәrvişin belә sәrsәri-xәzanә bәnzәr nәfәsi-sәrdi müsәlman qardaşları cünbüş vә hәrәkәtdәn salıb, bütün cәsәdlәrinә bir süstlük vә pәrişanlıq ariz edir, belә ki, onların hәr bir şeydәn şövq vә hәvәsi kәsilib, mәmatdan sәva fikir vә xәyallarına başqa bir şey gәlmir. Bir kәsin cürәt vә hünәri olmur ki, vaizi-alicәnabdan sual etsin, әcәba, bu qaranlıq, dar vә nәmiş mәqama yazığı nә üçün dәvәt edirsәn, burada ki, hәyatdan bir әsәr yoxdur. Bu viranә mәnzil ancaq ölülәr üçündür. Mәn ki, hәlә ölmәmişәm, diriyәm. Mәnim zindәganlarıma, eyşü işrәtimә nә üçün zәhәr qatırsan, halımı pәrişan vә fikrimi didәrgun edirsәn?
 
Ey bizim ruhumuzun mürәttiblәri vә başımızın sahiblәri ruhani atalarımız! Bizә rәhminiz gәlsin, insaf vә mürüvvәt ediniz, әtrafımızdakı milәlü әqvamın cümlәsi tәrәqqi yoluna düşüb, aramsız ciddü cәhd etmәkdәdirlәr, әsbabi-mәişәtlәrini tәhiyyә qılmaqdadır. Cümlәnin әqli, fikri, zehni işlәyir, övzai-mәişәtlәri yaxşılığa vә asanlığa çevrilir. Cümlә millәtlәrin әfradı arı sәbәtlәrә bal daşıyar kimi müttәsil işlәmәkdәdirlәr, amma biz yatıb qalmışıq, nә әqlimiz işlәyir, nә fikrimiz vә nә zehnimiz. Gözümüzü ancaq axirәt guşәsin? tikib qalm?s?q. H?rd?n bir cunbus v? h?r?k?t buruz etdikd? aga d?rvisin s?si gusumuza yetisir: "Axirin fikr etm?y?n aqil deyil, divan?dir....".
 
Q.Petrov rusları hәyata dәvәt edәn kimi biz dә müsәlman qardaşlara xitabәn әrz edirik: "Ey qardaşlar, hәyatın qәdrini biliniz, hәyat allah-taalanın әtiyyәsidir, ayılınız, hәrәkәt ediniz, qapı-bacalarınızı açınız, evinizә işıq düşsün, üfunәtli vә ağır havası dәyişilsin. Gözünüzün tozunu silib, diqqәt ilә әtrafa baxınız, hәr kәs işlәyir, çalışır, hәyatdan nәfbәrdar olur. Haqq-taala "Leysә lil insanә illa masәa" [1] әmr buyurmamışlarmıdır?
 
[1] Tərcüməsi: İnsan üçün onun əməllərindən başqa bir şey qalmayacaqdir.