Firidun bəy Köçərli - Hacı Əbülhəsən Raci (II hissə)

  
Racinin bu qәzәlindә "xeyli mәzmunlu şerlәr vardır ki, onlara diqqәt yetirmәmәk olmaz, әz cümlә zәmanәnin övzai müttәsil tәğyirü tәbdil tapıb da, ixtilaf üzrә gәrdiş etmәsidir. Belә ki, "Cuyi-zәmanә gah bulanıb, gah saf olur". Ona binaәn insan dәxi gәrәkdir elmü bilik ilә mütәmәddin olub, zәmanәnin iqtizasınca dolanmağa özünә әsbabi-mәişәt mühәyya edә.
 
Atidә yazılan qәzәlindә Raci insanın başına eşqdәn gәlәn bәlaları bir-bir tedad edib, onların olmağını, filcümlә dünyada insanın zövq-vәfası vә eyş-işrәti üçün xәlq olunmuş әsbabü әlamәtlәrin yoxluğunu vә hüzn-әlәmin, qәm-qüssәnin nәfyini arzu edib әsil mәtlәb vә tәmәnnası nә olduğunu mәxfi saxlayır. Rus şairi Lermontov kimi bizim Racimiz dә nә ölmәk istәyir vә nә sağ qalmaq, nә şirinliyә meyl edir vә nә acılığa, nә hicrin zәhri-hәlahilini vә nә vәslin şәkәri-safını tәlәb edir. Haman qәzәl budur:
 
Nә eşq olaydı, nә aşiq, nә hüsni-dilbәr olaydı,
Nә ayinә, nә sәfa, ey könül, nә cövhәr olaydı.
 
Nә nazü qәmzә, nә qәncü dәlalü[1] nә işvә,
Nә әczü labe[2], nә xunabi-dideyi-tәr olaydı.
 
[1] Qәncü dәlal--ikisi dә nazü işvә mәzmunundadır.
[2] Labe--söz, laf.
 
Nә zülf olaydı, nә ariz, nә xәtt olaydı, nә xal,
Nә müşk olaydı, nә mәcmәr, nә udü әnbәr olaydı.
 
Nә hüsn olaydı, nә könlüm, nә dәstә-dәstә bu zülf,
Nә şәh, nә mülk, nә bu fövc-fövc lәşgәr olaydı.
 
Nә әbruyi-xәm olaydı, nә çeşm, nә müjgan,
Nә tiğ olaydı, nә cәllad, nә bu xәncәr olaydı.
 
Әzәl nә nәşә olaydı, sora nә rәnci-xumar,
Nә tiyşi-vәsl, nә әnduhi-hicri-dilbәr olaydı.
 
Nә öldürәydi xәtin gәlcәk üzdә üşşaqi,
Mәsih tәk nә lәbi-lәli-ruhpәrvәr olaydı.
 
Nә yalvaraydı rәqibә bu payәdә üşşaq,
Vә nә bu mәrtәbә mәşuqәlәr sitәmgәr olaydı.
 
Nә şur olaydı, nә bülbül, nә gül olaydı, nә xar,
Nә lütfi-baği-baharü nә cövri-sәrsәr olaydı.
           
Nә dil olaydı, nә qamәt, nә qәlb olaydı, nә rux,
Nә şәmi-şölә, nә pәrvanә, nә sәmәndәr olaydı.
 
Nә gül, nә әtr, nә şümşad olaydı, nә şanә,
Nә zülf olaydı, nә mәşşatә, nә bu zivәr olaydı.
 
Nә şәrhә-şәrhә olaydı bu sinә tiğinlә,
Nә şәrhi-dәftәri-dәrdü bәla, nә müztәr olaydı.
 
Cәfayi-yar ilә üşşaq incimәz, ey kaş,
Nә sәndә mümkün o, mәndә nә bu, müyәssәr olaydı.
 
Nә hicr olaydı, nә giryә, nә künci-qәm, nә bu ah,
Nә abü atәşü xakü hәva müxәmmәr olaydı.
 
Nә tifl olaydı, nә mәktәb, nә dәrs olaydı, nә elm,
Rümuzi-eşq nә dillәrdә böylә әzbәr olaydı.
 
Nә kuyi-yarı qoyub xәlq edәydi meyli-behişt,
Nә şeyx olaydı, nә mәscid, nә vәzi-mәnbәr olaydı.
 
Nә dil olaydı, nә didә, nә әşki-xunalud,
Nә kan olaydı, nә dәrya, nә lәlü gövhәr olaydı.
 
Nә ictinab, nә tövbә olaydı, nә pәrhiz,
Şikәsti-tövbә nә peymandan füzuntәr olaydı.
 
Mәzaqi-Raci nә şirin olaydı, nә beylә tәlx,
Nә hicr zәhri-hәlahil, nә vәsl şәkkәr olaydı.
 
       * * * * *
 
Sәnә bu hüsn, xәyal eylәmә müdam qalır,
Çәmәndә hansı güli-tәr әlәddәvam qalır?!
 
Qalıb bu pәnd mәnә yadigar pirimdәn:
Hәmişә zindә bu alәmdә niknam qalır.
 
Gözün könül quşun ovlar, әgәrçi laçın tәk
Vә leyk axır özü paybәndi-dam qalır.
 
O lәblәri ki, edәr kami-alәmi şirin,
Mәnim kimi olu bir vaxt tәlxkam qalır.
 
Gedәr çü mәstiyi-mey, zәhmәti-xumar gәlir,
Hәmişә başda haçan nәşeyi-müdam qalır.
 
Hәmişә aşiqinә naz edib, xәyal etmә
Sәnә bu rәngü ruxü zülfi-müşkfam qalır.
 
Әsәr xәzan yeli gülzari-hüsnünә bir gün,
Nә üzdә rәng, nә zülfündә bir nizam qalır.
 
Nә çeşmi-mәstin edәr böylә naz-naz nigah,
Sәhi qәddin nә bu növ ilә xoşxuram qalır,
 
O vaxta üz çevirib cümlә bәdnәzәr sәndәn,
Mәgәr bu Raciyi-biçarә sübhü şam qalır?
 
Racinin fünuni-şerdә mahir olmağına onun tәcnislәri dәxi şәhadәt verir. Nümunә üçün onlardan bir neçәsini burada zikr etmәyi münasib gördük:
 
Demә, zahida, sәrgüzәşti-behişt,
Yoxumdur mәnim meyli-gәşti-behişt.
 
Büküb qәddimi eşq ilә bari-qәm,
Qәmindәn iki alәmin fariqәm.
 
Dilü din ver müşkbu kakilә,
Mәnim tәk ol aşüftә bu kakilә.
 
Gәl, ey aşiqin atәşә yanduran,
Mәni yana-yana qoyub yan duran.
 
Nәdir, ey sәhiqәd günahım mәnim,
Keçәr әrşdәn hәr gün ahım mәnim.
 
Sәn oyna gecә rudü şәtrәnc ilә,
Töküm mәn yüzә rud şәtrәnc ilә.
 
Rәvadır qalım mәn şәbi-tar ilә,
Keçir sübhә tәk sәn şәbi tar ilә.
 
Sipahi-qәm aldı, aman, dövrәmi,
Tamam eylә, ey saqi, can dövrәmi.
 
Dolub dәrd ilә meysәrd meymәnә,
Sınıq qәlbә bax, vergilәn mey mәnә.
 
Yazın bu sözü sәngi-mәrmәrdә siz,
Qoyun fәrq namәrd ilә mәrdә siz.
 
Açıbdır qәrәnfil, güli-yasәmәn,
Güli-yas tәk batmışam yasә mәn.
 
Könül şәmi-ruyindә pәrvanәdir,
Ona suzdәn xövfü pәrva nәdir.
 
Sәninlә böylә oldu cism, ey sәnәm,
Hәqiqәtlә baxsan әgәr mәn sәnәm.
 
Bilәrsәn әgәr baxsan ayinәyә,
Sәnә oxşadır xәlq ayi nәyә?
 
Mәni aqibәt öldürür dәr diyar,
Xәdәngi-cәfayә mәni dәrdi-yar.
 
Könül şişәsin sındırıb sәng ilә,
Genә sәngdil eylisәn sәn gilә.
 
Harayım çıxar әrşә hәr gün, hәr ay,
Yetiş, ey sitәmgәr, hәrayә hәray.
 
Sәnә Raci, ey hur, ta bәndәdir,
Hәmişә üzün nuru tabәndәdir.
 
Çıxarmaz sәni yaddan mah, sal,
Onu sәn dә bir yadә, ey mah, sal!
  
Racinin bu qisim tәcnislәri çoxdur. Burada biz ancaq onlardan bir neçәsini yazdıq. Cümlәsi ilә bәlәd olmaq istәyәnlәr onun divanına rücu elәsinlәr. Mәrhum Hacı Әbülhәsәn Racinin qönçeyi-tәbi-lәtifi xüsusәn facieyi-Kәrbәlanı zikr etdikdә gül kimi açılıb, hәr tәrәf hüznü әlәm gәtirici әtirlәr saçıb vә cümlәnin ürәklәrini qәmü qüssә ilә vә gözlәrini yaş ilә doldurur. Vә lakin bu qәmü әlәm vә bu göz yaşı insanı mәyüsü mәğşuşü tәzyiq etmir, bәlkә onun qәlbini sәfalandırıb, gözünә işıq gәtirir.
  
Әgәr iradü etiraf olunsa ki, kәdәr ilә sәfa vә qәm ilә sürur vә yaş ilә nur bir yerdә ola bilmәz, bunlar bir-biri ilә zidd olduğu halda uyuşmaz, onda deyә bilәrik, bәli, İmam Hüseyn müsibәtindә bu feyz vardır, bir yandan ağladır, bir yandan nuraniyyәt bәxş edib şad qılır; bir yandan qәmlәndirir, bir yandan qәmü qüssәdәn azad edir. Bir yandan şikәstәvü pәrişanhal edir, bir yandan uca mәqamlarda dövr etmәyә pәrü bal verir. Bu feyzü bәrәkәt, bu qeyri-adi halәt vә xüsusiyyәt ancaq seyyidüş-şühәda müsibәtü әzasına müxtәsdir, ancaq mahi-mәhәrrәmdә tәrtib olunan tәziyәlәrdә hiss olunur. Raci isә bu tәziyәlәrin rövnәqi vә matәmlәrin şәfәqidir. Azәrbaycan şüәrasından Dәxildәn sonra Raci Kәrbәla gülşәninin әn fәsih bülbüli-xoşәlhanı vә neynәva dәştinin әn suznak növhәxanı hesab olunur. Racinin növhәlәrindә olan tәsir çox rövzәxanların mәrsiyәlәrindәn artıqdır. Әzbәs ki, rövzәxanların әksәri oxuduqları әhvalatda bәzi kәrә o qәdәr mübaliğә edirlәr ki, o qәdәr fәhmü idraka sığışmayan vә ağıl qәbul etmәyәn sözlәr vә hekayә söylәyirlәr ki, әhli-mәclis onlara inanmayıb, bir növ qövllәrindәn ikrah edirlәr. Oxuduqları mәrsiyәyә meylü rәğbәt göstәrmirlәr. Raci Kәrbәla faciәsinin hansı bir qissәsini rişteyi-nәzmә çәkibsә, tamamında böyük mәharәt büruz edibdir, әhvalatı eyni ilә, sәrapa, şairanә elә gözәl tәrzdә nәql edir ki, cümlәnin huşü diqqәtini cәlb edir.
  
Mәsәlәn, İmam Hüseyn әleyhissәlamın әziz vә istәkli qızı cәnab Sәkinә Şamda cümleyi-әhli-beytlә әsirvar olduğu zamanda bir gecә yuxuda babası seyyidüş-şühәdanı görüb, ona şәrhi-hal etmәsini, yainki ali-әbanın Kәrbәla diyarına yetişdikdә möhnәtü qәm qubarına batmaqlarını vә seyyidüş-şühәdanın övladü әnsarının hәr birinin vәsfi-halını vә yainki әhli-beytin Şamdan Mәdinәyә müraciәt etmәsini vә әhli-Mәdinәnin şurişü nәvaya gәlmәsini vә mәrizә Fatimәnin hali-pürmәlalını vә bu qisim çox-çox Kәrbәla әhvalatını Raci әleyhirrәhmә elә bir fәsahәt vә mәharәtlә tәhrir qılıbdır [ki], hәr kәs onları diqqәt ilә oxusa, mәyusü mәlulü feyzyab olmaqla әhvalatdan dәxi filcümlә xәbәrdar olar. Kәrbәla şәhidlәrinin müsibәtinә şüru etmәkdәn qabaq şair hәqq dәrgahına münacat edib, ondan tövfiqü mәrhәmәt dilәyir vә sәhni-çәmәni-Neynәvada pәrvaz etmәk üçün balü pәr istәyir vә nәfsi-şumun әlindәn xilas olub, hәqiqi aşiqlәr mәslәkinә daxil olmağa vә vadiyi-heyrәtdәn qurtarıb nicat bulmağa lütf kimi bir dadrәsü rәhbәr tәlәb edir:
 
Can bülbülü olmuş zәğәni-nәfsә giriftar,
Daim qәfәsi-sinәdә eylәr ona azar.
Bu, layiqi-firdovs, o, niyranә sәzavar,
Ülvitәlәbi-süfldә ol hiylәgәr istәr.
 
Tövfiqini, ya rәb, bizә hәmvarә rәfiq et,
Dәvayi-tәvalayi-hüseynidә sәdiq et,
Lütfün bu rәhi-eşqdә hәmrahi-tәriq et,
Dil vadiyi-heyrәtdәdi, bu rahbәr istәr.
 
Hәr kimsәnә istәr ola aşiqliyә layiq,
Әlbәttә, xәlayiqdәn edәr qәti-әlayiq,
Qәti-nәzәr ondan da gәrәk aşiqi-sadiq,
Hәr mamәlәkindәn edә qәti-nәzәr istәr.
 
Racinin növhәlәri mәlum isә dә, onlardan birini nümunә üçün burada yazırıq. Bu növhәdә İmam Hüseyn hәmşirәsi olan vәfa kanı vә dәyanәtü sәdaqәt mәnbәyi Zeynәbi-qәmpәrvәrdә öz cananı ilә, yәni xaliqi-lәmyәzәl ilә ruzi-әzәldә elәdiyi әhdlәri bәyan edib, kamali-cürәtü fәxarәt ilә deyir ki, hәqq yolunda vә eşq alәmindә nә qәdәr ağır cәfalara vә böyük bәlalara giriftar olsam, mәnә eyni-sәadәtdir vә yüz belә zәhmәtlәrә öz canımla dözәrәm. Cәnab Zeynәb isә qardaşına tәsәlli verib hәr növ bәlalara tәhәmmül etmәsini tәsdiq edib deyir ki, ya Hüseyn, ruzi-cәzada sәninlә başlar әlindә şühәda hәşrә gәlәn zamanı mәn dә üsәranı başıma cәm edib, bu zülfi-pәrişanımla siz ilә müttәfiq cümlә [ümmәtә] şәfaәtçi olaram. Haman növhә budur:
 
Belә әhd eylәmişәm, ey bacı, cananım ilәn,
Әrseyi-Kәrbübәladә boyanım qanım ilәn.
 
Çünki bu cami-әcәldә şәkәrü şәhdim var,
Bu sәbәbdәn susuz ölmәkliyә çox cәhdim var,
Alәmi-zәrrdә canan ilә bir әhdim var,
Varam öz eylәdiyim әhd ilә, peymanım ilәn.
 
Bacı, әhdim budu bu çöldә gәrәk qanә batam,
Qanımı Әkbәrimin qanına şövq ilә qatam,
Can verib tәşnә, gәrәk isti qum üstündә yatam,
Cismi-mәcruhim ilә, sineyi-suzanım ilәn.
 
Qan içindә elәyim hәqq ilә bir razü niyaz,
Budur әhdim ki, quram burda gәrәk mәclisi-raz,
Can verәn vәqtdә meydanda qılam, bacı, namaz,
Dәstәmazım ola bu şәrt ilә öz qanım ilәn.
 
Düşdü İbrahim әgәr şövqi-hәvayi-eşqә,
Etmәdi tab, vәli dәrdü bәlayi-eşqә,
Bircә qurban ilә gәldi o, Minayi-eşqә,
Gәlmişәm mәn bura yetmiş iki qurbanım ilәn.
 
Çәkmәrәm dәm, dәmi-şәmşirdә, şәmşir nәdir,
Xәncәrü tiğ nәdir, nizә nәdir, tir nәdir,
Mәclisi-vәslә qәdәm qoymağa tәxir nәdir,
Mәn bu bәzmә gedirәm başım ilә, canım ilәn.
 
Zövrәqi-cismimә var lücceyi-xun içrә nicat,
Tәşneyi-eşqә verir suzi-әtәş abi-hәyat,
İçmәrәm gәr tuta dünya üzünü abi-Fәrat,
Bәzmi-vәslә gedirәm bu lәbi-әtşanım ilәn.
 
Hәq yolunda susuz ölmәk demә zәhmәtdi mәnә,
Gözümә ox dәyә gәr, eyni-mәhәbbәtdi mәnә,
Alәmi-eşqdә hәr zәhmәti rahәtdi mәnә,
Dözәrәm yüz belә zәhmәtlәrә bir canım ilәn.
 
Çәkmәrәm minnәt әdudәn, çәkәrәm bu әtәşi,
Bacı, eşq alәminin çoxdu belә keşmәkeşi,
Sәni bazarә çәkәrlәr çü әsiri-hәbәşi,
Şami-şum içrә әyali-şәhi-mәrdanım ilәn.
 
Әhli-Kufә yetirir zülmünü itmamә, bacı,
Bәdәnimdә dәxi qoymazla qala camә, bacı,
Nizәlәrdә apararlar başımı Şamә, bacı,
Bәdәnim yerdә qalar peykәri-üryanım ilәn.
 
Şamdә mәclisi-işrәt qurular, söz demәrәm,
Kuçәvu bamdә sәf-sәf duralar, söz demәrәm,
Xeyzüran çubu nә qәdri vuralar, söz demәrәm,
Bәzmi-әğyardә mәn bu lәbü dәndanım ilәn.
 
Zeynәb әrz eylәdi:--Qardaş, bilirәm ruzi-cәza
Sәn ilә hәşrә gәlir başlar әlindә şühәda,
Üsәranı başıma cәm edәrәm mәn dә, әxa,
Gәlәrәm mәhşәrә bu zülfi-pәrişanım ilәn.
 
Ümmәtә cümlә şәfaәt edәrәm mәn sәn ilә,
Kәrbәladә bulaşan qanına pirahәn ilә,
Şimri-dunun yaxasından tutaram şivәn ilә,
İstәrәm qanını bu çaki-gәribanım ilәn.
 
Ya hüseyn, hövli-qiyamәtdә yetiş imdadә,
Raciyәm, bircә ümidim sәnә var üqbadә,
Ağlaram, olsa hәyatım nә qәdәr dünyadә,
Gecә-gündüz sәnә bu dideyi-giryanım ilәn.