Firidun bəy Köçərli - Fatimə xanım "Kəminə"

Qarabağın üçüncü şaireyi-möhtәrәmәsi ismәtmәab Fatimә xanım "Kәminә" tәxәllüsdür ki, sәbiyyeyi-Mirzә Bәybaba vәlәdi-Әliyar bәydir[1].
 
[1] Mirzә Bәybaba Әliyar bәy oğlu Fәna (1787-1867)--XIX әsr Azәrbaycan şairi.
 
Mirzә Fatimә xanım tәvәllüd edibdir Şuşa qalasında 1257-ci[2] tarixdә. Tәlim vә tәrbiyәsi dәxi Şuşa qalasında olubdur.
 
[2] 1841.
 
Mirzә Bәybaba Fәnanın övladı xilqәtdәn sahibi-fәhmü kiyasәt vә әhli-zövqü fәrasәt olduğu cәhәtә, Fatimә xanım dәxi әyyami-tüfuliyyәtdәn öz fitri kamalati-zehnü fәrasәtilә çoxlarını heyrәtә gәtirәrdi vә müasirlәri içindә özünә artıq şöhrәt vә hörmәt kәsb etmişdi.
 
Mirzә Fatimә xanım türk vә fars dilindә yaxşı savad әxz edib, hәr iki lisanda gözәl şerlәr yazırdı. Tәxminәn dörd-beş yüz әfradi-şerü qәzәllәri vardır. Onlardan bәzisini tәyәmmünәn [buraya] daxil qıldıq.
 
Qәzәli-farsiyi-Kәminә:
 
Dәr rәhe-eşqe-to, ey dust, çenan naşadәm,
Çon qobare-rәhe-to dade fәlәk bәr badәm.
 
Morğe-bibalo pәri budәmo dәr qeyde-qәza,
Dam qostәrdo gerefto behiyәl sәyyadәm.
 
Ahuyi budәmo rәm kәrde bekuhe-ommid,
Heyrәt arәm bekәmәnde-to ke, çon oftadәm.
 
Ze ahe-sәrde-dele-pordәrd nәtәrsi sәhlәst,
Zatәşe qәhre-xoda tәrso bekon azadәm.
 
Tәlxkamәm bekonәd şure-to çon Şirini,
Kuhe-sәbri bemoje bәr konәm әz Fәrhadәm.
 
Dәr hәme omr ço pәrgar beğәm gәrdidәm,
Vәh-vәh әz gәrdeşe-çәrxe-fәlәk estadәm.
 
Çon Kәmine nәkonәd ğeyre-to bәr kәs elhaq,
Ey xoda, dәste-mәra kir, ze pa oftadәm[3].
 
[3] Tərcüməsi:
Ey dost, sәnin eşqin yolunda elә naşadam ki,
Fәlәk mәni sәnin yolunun tozu kimi yelә verdi.
Qәzanın qәfәsi içindә qolsuz-qanadsız quş idim,
Ovçu tәlә qurub mәni hiylә ilә tutdu.
Bir ceyran idim, mәni ümid dağında ram etdin,
Heyrәt edirәm ki, mәn sәnin kәmәndinә necә düşdüm.
Әgәr mәnim dәrdli ürәyimin soyuq ahından qorxmursansa,
Allah qәzәbinin atәşindәn qorxub mәni azad elә.
Sәnin şurun mәnim ovqatımı tәlx etmişdir, çünki sәn
                                                           Şirinsәn,
Fәrhaddan fәrqli olaraq mәn sәbr dağını kipriyimlә qazaram.
Pәrgar kimi ömrüm boyu qәmlә dolandım,
Ey ustadım, aman bu çәrxi-fәlәyin gәrdişindәn.
Kәminә sәndәn başqasına yalvarmadığından,
Ey allah, әlimdәn tut, әldәn-ayaqdan düşmüşәm.
 
Qәzәli-türki:
 
Düşәr könlüm, әzizim, qanә sәnsiz,
Gәlir şamü sәhәr әfğanә sәnsiz.
 
Sәninlә duzәxin narına yannam,
Behiştdә baxmazam qılmanә sәnsiz.
 
Edәn abad memari-vüsalın
Olubdur hicrdә viranә sәnsiz.
 
Müsәddәr bәzmi-vәslindә olan dil
Neçün hicran çölündә yanә sәnsiz?!
 
Gülüstani-vüsalә hәsrәt oldum,
Dönüb alәm mәnә zindanә sәnsiz.
 
Әnis olmuşdu dil ol şәmi-qәddә,
Yanar, billah, necә pәrvanә sәnsiz.
 
Nә sәnsiz qәm әyağına әl urram,
Nә dә nuş eylәrәm peymanә sәnsiz.
 
Olur bәrhәm, pәrişan qanә dönmüş,
Könül zülfә çәkәndә şanә sәnsiz.
 
Dilimdә zikrsәn, könlümdә fikrim,
İki alәm dәxi әfsanә sәnsiz.
 
Kәminә, ey hәrifi-bimürüvvәt,
Ola, qorxum budur, divanә sәnsiz.
 
       * * * * *
 
Cövri-rәqib, sәrzәnişi-әhli-ruzigar
Qoymaz qılam bu dәrdi-dili yarә aşikar.
 
İşrәtsәrayi-könlümü, ey yari-tündxu,
Hәr dәm cәfavü qәhr ilә gәl etmә tarmar.
 
Hicrindә dürri-әşk, vüsalında nәqdi-can
Bilmәm, hüzurü qeybәtdә eylәrәm nisar.
 
Gülşәndә gör nә şur ilә bülbül fәğan edir,
Guya ki, şax üzrә gülә hәmdәm oldu xar.
 
Dil intizari-vәsldә pamali-fikr olub,
Tәn atәşi-fәrağdә çün muy biqәrar.
 
Gәr feyzi-cami-eşqi-hәqiqәtdә mәstsәn,
Әhsәnt xoş mәqamdәsәn, olma huşyar.
 
Dövran ki, saqiyi-qәmә olmuş hәvalә, gör,
Bu dövrdә Kәminә kimi kimdi kamgar.
 
       * * * * *
Ey dil, rәva deyil ki, mәn әğyarә yalvarım,
Sәn rәhnümalıq eylә, gedim yarә yalvarım.
 
Murü mәlәxü möminü asidi mütmәin,
Lütfi-xuday qadiri-qәffarә yalvarım.
 
Rumü firәng, özbәkü hindә nә ehtiyac,
Qeyr әz xuda gedim necә tatarә yalvarım.
 
Hәr vәqt tәngә düşsәn, әlindәn tutar Әli,
Müşkülgüşadı, Heydәri-Kәrrarә yalvarım.
 
Hәr dәm qılır cәfa mәnә çün tәn ilә rәqib,
Şahi-qәyurü qolsuz әlәmdarә yalvarım.
 
Kani-vәfavü qeyrәti-Abbasi-namvәr
Görmәz rәva xәbisü xәtakarә yalvarım.
 
Mәnsur tәk çәkibdi mәni darә zülfi-yar,
Yad eylәyim "әnәlhәqini" darә yalvarım.
 
Bülbül sifәt nәvayә gәtirdin Kәminәni,
Sevdayi-gül başımda, necә xarә yalvarım?!
 
       * * * * *
Rәhi-eşq içrә mәnzurum mәnim ol tacdarımdır,
Könül mülkündә sultanım, xücәstә şәhriyarımdır.
 
Әgәrçi guşeyi-qәmdә şikәstәxatirәm, lakin
Sәri-kuyindә dövr edәn xәyali-biqәrarımdır.
 
Kәmәndi-eşqinә bağlı gedib könlüm, inanmazsan,
Yoluna göz dikәn şahid dü çeşmi-әşkbarımdır.
 
Şikәnci-zülfdәn könlüm mütәvvәl arizu eylәr
Sәri-zülfün kimi bәrhәm pәrişan ruzigarımdır.
 
Sәnin әğyar ilә könlün әgәrçi şadü xurrәmdir,
Hәmişә nalәvü әfğan mәnim dә şüğlü karımdır.
 
Sәnin gәr var isә bu qamәti-mövzun, ruxi-gülgun,
Mәnim dә dövlәtü cahım bu eşqi-paydarımdır.
 
Kәminә bivәfa görsә sәni, vallahı incinmәz,
Sәni mәndәn iraq edәn bu bәxti-kәcmәdarımdır.
 
Mirzә Fatimә xanımın qәzәllәri biri-birindәn gözәldir. Cümlәsini buraya daxil etmәk olmaz. Fatimә xanımın Mirzә Rәhim Fәna cәnablarına ki, onun seyyidüş-şühәda İmam Hüseyn hәzrәtlәrinә tәkyә saxlamağı barәsindә hәcv tәriqi ilә yazdığı şerә verdiyi cavab dәxi şayani-diqqәt şerlәr isә dә, burada çap olunması münasib görülmәdi. Amma Gәncә sakini "Fani" tәxәllüs şair Kәminә kәlamını Fәna kәlamına üç beyt ilә belә tәrcih veribdir:
 
Yazmış Kәminә şeri-Fәnayә әcәb cavab,
Vermәz cavab şer ilә bu növ hiç kәs.
 
Düşdü nәzәr kәmali-Fәnavü Kәminәyә,
Tәrcihi-әql qoydu bu әşarә pişü pәs.
 
Şeri-Kәminә çün әsәli-şәhdi-xoşgüvar,
Durmuş Fәna kәlamı müqabildә çün mәgәs.
 
Vә Axund Molla Hüseyn Qazaxi "Sabit" tәxәllüs ki, "Ağbaş" lәqәbi ilә mәşhurdur, Kәminәnin kәlamını Fәnanın әşarına tәrcih tutub, belә yazıbdır:
 
Söz yox Kәminә sözlәri novqönçә bikrdir,
Öz gülbüni-vüsalına yox gәrçi dәstrәs.
 
Hәr sәtri rast sәrvә vurar tәnә dur ki, dur,
Hәr lәhnü hәnәgi kәbki edәr süxrә kәs ki, kәs.
 
Eyhami-rәmzi hüqqeyi-pünhanı tәk nihan,
Çatmaz ona tәsәvvüri-idraki-hiç kәs.
 
Şeri-Kәminә lәhceyi-Mәryәmcә ruhә zad,
Şeri-Fәna mәaniyә atdan gәlәn nәfәs.
 
Şeri-Kәminә Rәxşi-sәbükseyri-mәrifәt,
Hәr bir qәdәmdә şeri-Fәnadәn salıbdı tәs.
 
Şeri-Kәminә xatiri-әhbab tәk әziz,
Şeri-Fәna vәsavәsi-şeytan kimi nәhәs.
 
Sabit, Fәna iş әhlidi, mәğrur edәr sәni,
Qövğa günündә mәst olu "köhlәn" lәqәb fәrәs.
 
Burada, bizim zәnnimizә görә, hәr iki şair Kәminәnin kәlamını Fәna әşarına tәrcih tutmaqda vә Fәnanı bir növ tәhqir vә xәcil etmәkdә mübaliğә ediblәr, zira Mirzә Rәhim Fәna cәnabları ziyadә müәddәb vә sahibi-mәrifәt bir vücud olduğundan bir kәsin qәlbinә toxunmaz. Onun Kәminәyә tutduğu bir para iradlar haqq deyilsә dә, elә bir böyük xәta da deyil ki, şairә ondan artıq töhmәt gәlsin. Şair ancaq zәrifanә şairәnin gözәlliyini, әhli-hal vә sahibi-dil olmasını vә batindәn ona meylü rәğbәt bağlamasını izhar edibdir. Qareini-giramı şәkkdәn çıxarmaq üçün Fәnanın inşa etdiyi kәlamın axır beytlәrindәn bir neçәsini burada zikr etmәyi lazım gördük:
 
Huriyü şәni-Şişә olub cәm bәzminә,
Guya pәridi, Şişә ara yoxdu bir nәfәs.
 
Şәkkәr lәbin nabat, vәcahәtdә çox әziz,
Olmaz cahanda hüsnünә manәnd hiç kәs.
 
Müddәtdi könlümün sәnә gizlin nigahı var,
Daim xәyal onunla edәr nalә çün cәrәs.
 
Dәrd әhlisәn, çifaydә hәmdәrdin olmadı,
Bidәrdlәr olurmu sәnin ilә hәmnәfәs?
 
Sahibdil olmağın var imiş cana möhnәti,
Sahibdil oldu gәrçi Fәna, yoxdu dadrәs.
 
Fatimә xanım hәqiqәtdә çox gözәl vә zәrif bir can idi vә zahiri gözәlliyinә müvafiq batini vә mәnәvi tәrәfdәn dәxi әxlaqi-hәsәnә sahibәsi olub, ziyadә xoşxülq, mülayimә vә xoşrәftar bir nadireyi-zәmanә idi ki, onun vәfatı cümlә şüәravü ürәfayi-Qarabağa böyük bir yas oldu.
 
Fatimә xanım vәfat edibdir Şuşa qalasında 1316-cı[4] tarixdә, payız mövsümünün ibtidasında ki, tarixi-mәsihiyyәnin 1898-ci ilinә vә sentyabrın əvvəlinə müvafiqdir.
 
[4]1318.