Firidun bəy Köçərli - Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü (I hissə)

Mirzә Nәsrullah Bahar Şamaxının әn müqtәdir şairlәrindәn birisi hesab olunur. Azәrbaycan şairlәrinin tarixinә az-çox bәlәdiyyatı olanlara Baharın nami-möhtәrәmi vә kәlami-dilpәziri mәlum olmamış deyil.
 
Necә ki, sabiqdә zikr olundu, Şamaxı şәhәri qәribә dahiyәlәrә gәhvareyi-tәrbiyә olduğundan naşi bәdiül-misal alimlәr vә şairlәri vә әdibi-fazillәri öz ağuşi-nazbәxşindә bәslәyib әrseyi-dünyaya gәtirmişdir. Qüdәmalarından әn bәrgüzidә olanları Xaqani Şirvani, Sahib Şirvani, Ağamәsih vә Nişat Şirvani vә qeyrilәri olduğu halda, mütәәxxirindәn dәxi mәrhum Mirzә Bahar Şirvani, Molla Qәdir Şirvani, Bixud Şirvani, Hacı Seyid Әzim Şirvani vә Sabir Şirvani Azәrbaycanın әn mötәbәr vә mәşhur şairlәri hesab olunur.
 
Mirzә Nәsrullah Bahar artıq tizfәhm, rәvan tәbli, istedadlı bir şair imiş ki, kәmalatına layiqincә vaqif olmaq istәyәnlәr lazımdır ol әdibin türkcә vә farsca vә hәtta fransızca vücuda gәtirdiyi asari-nәfisәsini mütaliә edib, onun qüvveyi-fikriyyәsinә vә ülüvvi-mәratibi-xәyalına bәlәd olsunlar.
 
Bahari-namdar hicrәtin 1251-ci tarixindә Şamaxı şәhәrindә tәvәllüd etmişdir. Pәdәri-möhtәrәmi Hacı Әbülqasım silsileyi-tüccardan nәcib vә alitәb bir şәxs imiş.
 
Bahar sinni-tüfuliyyәtdә mәktәbdә oxuduğu vaxt zәkavәt vә fәtanәtilә çoxlarını heyrәtә salarmış vә uşaqlıqdan şer vә qәzәl demәyә hәvәsi varmış. Belә ki, farsca oxuduğu qәzәllәri türk dilinә nәzmәn tәrcümә edәrmiş. O cümlәdәn qәzәli-mәşhurdan:
 
Moğan kәz daneye-әnqur ab misazәnd,
Setareha şekәnәnd, aftab misazәnd
 
--beytini belә tәrcümә etmişdir:
 
Әngur danәsin ki, әzәllәr şәrab üçün,
Guya sitarәlәr pozulur afitab üçün.
 
Yenә mәşhur beyti:
 
To ke, әz xordәne-mey lәle-lәbәt rәnginәst,
Bәs sәbәb çist ke, mey tәlx, lәbәt şirinәst?!
 
--belә tәrcümә qılmışdır:
 
Gәr mey içmәklә sәnin lәli-lәbin rәngindir,
Sәbәbi bәs nәdi mey tәlx, lәbin şirindir?!
 
Cibilli fitrәt vә zәkavәti sayәsindә Bahar az vaxtda çox mәlumata dara olmuşdur. Fars, әrәb vә türk dillәrini kamalınca tәhsil etmişdir. Müasiri mәrhum Abdulla bәy Asi kimi Bahar dәxi laübali vә laqeyd bir şәxs imiş ki, kefi istәdiyi kimi azadә dolanıb, heç kәsin hökmü fәrmanına itaәt etmәzmiş vә övqatını eyşü işrәtdә keçirәrmiş. Onun bu gunә rindisifәt dolanmağını dayısı xoşlamayıb vә bir qәdәr ona pul verib vә mayәmlәkdәn ixrac etdikdә şair bәdahәtәn bu mәzmunda bir qitә demişdir:
 
Dayım mәni Hәzrәti-Adәm kimi
Buğda yedim çıxartdı cәnnәtdәn.
Beş-on tümәn nәdir mәnim karıma,
Şükri-xuda qurtardım minnәtdәn.
 
Dayısından aldığı mәblәği bir az müddәtin zәrfindә kәnarda xәrclәyib, şәhәrә müraciәtindә hәmәsri olan Molla Qәdir Naci Şirvani ilә görüşdükdә bu beyti bәdahәtәn demişdir:
 
Bir aydan sonra gәldim şәhrә, ey Naci, hilalasa,
Mәni el lağәrü üryan görüb, meyl etmәdi әsla.
 
Baharın bәdihәguluqda binәzir bir şair olduğu müxәmmәsi-mәşhuri-atisindәn aşikarәn mәlum olur. Şamaxıda mәşhur Hacı İbrahim bәy bağında rüfәqaları Әndәlib Kaşani, Naci Şirvani, Seyid Şirvani vә qeyrilәri olduqda rәfiqlәrindәn birinin hüzurda olmadığına görә, xadimi onun dalınca göndәrdikdә birqәlәmә yazdığı qәsideyi-bәdihiyyәsidir ki, belә başlanır:
 
Neşәst aftabha, meye-ço aftab ku?
Ço şod neqare-mәhleqa, piyaleye-şәrab ku?
Sorude-rud, mey koca, tәraneye-robab ku?
Became-bossәdin koca meye-ço lәle-nab ku?
Becane-mәn qolamikә konun şetabe-kar kon[1].
 
[1] Tərcüməsi:
Günәşlәr hamı әylәşdi, günәşә bәnzәr mey hanı?
Ay qabaqlı gözәl necә oldu, şәrab piyalәsi hanı?
Neyin nәğmәlәri hanı, rübabın tәranәsi hanı?
Mәrcan cam hanı, saf lәl kimi mey hanı?
Sәn mәnim canım, ay qulamciyәz, tez ol!
 
Cәhalәt vә tәәssübün, әlәlxüsus, tәәssübi-cahilanәnin düşmәni olub, onun kökünü vә rişәsini qazıb çıxartmaq üçün mәhafilü mәcalisdә mәqalәlәr vә gözәl nitqlәr demәkdәn әsla çәkinmәzmiş. Mәcalisdә sözlәrinin haqq olmasını şafi dәlillәr vasitәsilә sübuta yetirәrmiş. Belә ki, bir kәrә bir mәclisdә mövhumat vә әsatiri-әvvәlin babında mübahisәyә girişdiyi vaxt tәrәfi-müqabilә söz anlatmaq üçün bir misal gәtirmişdir. Belә ki, deyibdir: "Әfәndilәr! İndi mәn bu divara bir inәk şәkli çәkәrәm vә o inәkdәn sizin üçün süd sağaram". Müstәmein iştiyaqi-tamam ilә israr etmişlәr ki: "Cәnab mirzә, lütfәn mәrhәmәt edin, bir baxıb seyr edәlim". Bahar cavabında demiş ki: "Bәli, әfәndilәr, sizlәr mötәqid olduğunuz mövhumatın әksәri bu qәbildәndir. Bunca tәfәkkür vә tәәqqül etmirsiniz ki, divara çәkilmiş inәk şәklindәn süd sağmaq mәhal vә qeyri mümkündür. Bu payәdә sadәlövhlükdәn süd tәlәb edirsiniz".
 
Necә ki, zikr olundu, mәrhum Bahar müasiri Abdulla bәy Asi vә Seyid Şirvani kimi badәpәrәst olub, çox açıq vә xövfsüz meyi-nabı tәrif qılarmış vә bәzi vaxt Şeyx Xәyyam kimi onun tәrifindә әndazәdәn keçәrmiş. Necә ki, bir mәclisdә münasibәtәn bu beyti oxumuşdur:
 
Bade vәhyәsto sәbukeş cәbrәil,
Hәr ke inra mixorәd, peyğәmbәrәst[2].
 
[2] Tərcüməsi:
Badә vәhydir, Cәbrail isә saqi,
Hәr kim bunu içsә, peyğәmbәrdir.
 
Әhli-mәclis bunu eşidib küllәn әleyhinә qiyam edib, onu tәnü lәn etmәkdәn çәkinmәmişlәr. Tәkfirinә ülәmadan dәxi hökm olunmuşdur. Әlhәqq, Baharın bu halı biçarә Abdulla bәyin halına çox müvafiq gәlir. Hәr iki şair ziyadә xoştәb vә şirinkәlam vә nәcib vә xoşxülq olduqları halda әsiri-badeyi-gülfam vә şәrabi-bәdfәrcam olub, abru vә hörmәtlәrini itirib, tәbi-rәvanpәrvәrlәrini boş şeylәrin üstünә sәrf etmişlәr.
 
Yuxarıda zikr olunan vәqәdәn sonra mәrhum Mirzә Nәsrullah Şirvanda artıq iqamәt edә bilmәyib, tәrki-şәhru diyar edib İrana müsafirәt etmişdir vә Tehranda Nәsrәddin şaha bir qәsideyi-qәrra tәqdim etmiş ki, mәtlәi budur:
 
Şәbәm benalevo ruzәm qozәşt dәr tari,
Fәğan ze gәrdeşe-in asemane-zәnqari.
 
Qozәşt әz sәre-bam aftabe-omr hәnuz,
Ze bәxte-xofte nәdarәm omide-bidari.
 
Xәmide şod qәdәm әz bare-mohnәte-әyyam,
Bәli, xәmide şәvәd qamәt әz gәranbari.
 
Mәnәm sepehre-qәmin şadәm ke, şәb ta sobh
Setarehaye-sereşkәm konәnd sәyyari.
 
Bebustane-cәhan hәmço bide-mәcnunәm
Konәm tәrәqqiye-mәkus dәr nequnsari[3] i.a.
 
[3] Tərcüməsi:
Gecәm nalә, gündüzüm qaranlıqda keçdi,
Fәğan bu paslı göylәrin dövranından.
Ömrümun günәşi damımdan keçdi,
Artıq yatmış bәxtimin oyanmasına ümidim yoxdur.
Dövranın möhnәtindәn qәddim әyildi,
Bәli, ağır yükdәn qamәt әyilәr.
Mәn qәmli asimanam, xoşbәxtәm ki, gecәlәr sübhә qәdәr
Göz yaşımın ulduzları seyr edirlәr.
Dünya bostanında mәcnun söyüd kimiyәm,
Üzüaşağı--әksinә tәrәqqi edirәm i.a.
 
Bu qәsideyi-qәrra vasitәsilә Mirzә Nәsrullah şahın xidmәtindә tәqәrrüb hasil edib, hüzur şüәralarından mәhsub olmuşdur vә axırda "Mәliküşşüәra" lәqәbini almışdır vә ona şahın xәzinәsindәn mәvacib tәyin olunmuşdur. Haman vaxtlarda şair xaricdәn bir müәllim tutub fransızca tәlim almağa mәşğul olub, bir az vaxtın әrzindә firәng lisanını bir dәrәcәdә kamil öyrәnmişdi ki, o dildә şer demәyә dara olmuşdur. O cümlәdәn әrәbcә, farsca, türkcә vә fransızca dediyi bir qәzәldir.
 
Әrәbcәsi:
Әya xillәti qәd nәqәztil-uhud,
Aufәrti minhu yaumә mәhsud[4].
 
[4] Tərcüməsi:
Ey dostum, әhdlәr pozuldugundan
Hәsrәtli günlәrim çoxaldı.
 
Farscası:
Ze dәste-fәrağәt çenan zar geryәm-- 
Ke әz dide cari konәd Zenderudi[5].
 
[5] Tərcüməsi:
Sәnin ayrılıgının әlindәn elә zar-zar arlayıram,
Sanki gözdәn Zindәrud (daşqın çay) axır.
 
Türkcәsi:
Yetişmәzmi nalәm sәnә, ya ilahi,
Dağıtmazmı ahim bu çәrxi-kәbudi?
 
Fransızcası:
Siel, ou suis--je, ou etais--ye ou seral--ye ah?
Reut on supproser une nouvelle assez rude?
Shere amie serai--ye en etat de desouvrire?
Vous vestige en Est, Oueste, nord, sud[6]?
 
[6] Tərcüməsi:
Mәn nerdәyәm, mәn nerdә idim, nerdә olacagam,
Bu qәdәr çәtin bir müәmma olurmu?
Ey dost, mәn sәni bula bilәcәkmiyәm
Şәrqdә, qәrbdә, şimalda ya çənubda?
 
Mәşhur rәvayәtә görә, Mirzә Bahar 1295-ci sәnәdә Tehrandan Tәbrizә әzimәt qılmışdır vә burada tәәhhül ixtiyar edib sakin olmuşdur. O vaxtlarda Tәbrizdә iqamәt edәn ingilis sәfiri ilә tanış olub, sәfir şairin elmü kamalını vә әxlaqi-hәsәnәsini görüb onunla sәmimi dost olmuşdur. Tarixi-hicriyyәnin 1300-cü ilindә ki, miladın 1883-cü sәnәsinә mütabiqdir, alәmi-bәqaya rehlәt edib vә "Mәqbәrәtüşşüәra"da vәtәndaşı Xaqaninin hәmsayәliyindә dәfn olunmuşdur....
 
Vәfatından sonra rәfiqi olan ingilis sәfiri mәrhumun türkcә, farsca vә fransızca olan tәranәlәrini vә әsәrlәrindәn bәzini әmanәt tәriqi ilә almış ki, London şәhәrindә tәb etdirsin, vәli tabәhal ondan bir xәbәr vә nişanә yoxdur. Ancaq mәrhum Baharın tәrcümeyi-halına dair mәlumatı möhtәrәm Hacı Sәfdәr Şirvani cәmlәşdirib lütf üzü ilә bizә göndәrmişdir. Ol cәnabın yazmağı ilә şairin әlhal әldә olan әsәrlәrindәn mәşhuru bunlardır: türkcә -- "Qәzәliyyat"ı, farsca -- "Divani-qәsaidü qәzәliyyat"ı vә "Töhfәtül-İraqeyn" adlı mәsnәvisi vә "Nәrgis vә gül" adlı bir kitabı vardır ki, heç biri hala tәb olunmamışdır. Bu әsәrlәrin heç birisi bizim nәzәrimizә çatmayıbdır. Ancaq bir neçә qәzәliyyat fars lisanında bizә Ağaәli bәy Әfәndiyev "Naseh" tәxәllüs göndәribdir ki, çap olunur.
 
Qәzәli-Bahar:
 
Nemiquyәm ke, del әz dәst giro şad kon mara,
Әgәr bini ze pa oftadeira, yad kon mara!
 
Becan dadәn nәxahәm şekve kәrdәn әz cәfaye-to,
Tәvani hәr çe, ey namehreban bidad kon mara!
 
Nәqoftәm ğeyrra әz rәhm kon ommidvare-xod,
Tora qoftәm ke yek şәb quş bәr fәryad kon mara!
 
Bexun balo pәrәm dәr keş әgәr ze azare-mәn şadi,
Benalәm gәr ze courәt, әz qәfәs azad kon mara!
 
Behәsrәt ta key, ey hәmaşiyan, sәr zire-pәr manәm,
Xodara, rәhbәri bәr xaneye-sәyyad kon mara!
 
Bovәd ta key delәm xun dәr vosal әz olfәte-ğeyrәş,
Kocai, ey şәbe-hecran, biya, emdad kon mara!
 
Konәm ta çәnd әz to çon Bәhar ezhare-naşadi,
Berahi qah-qahi әz neqahi şad kon mara[7]!
 
[7] Tərcüməsi:
Mәn demirәm ki, ürәyimi әlimdәn almaqla sәn bizi şad elә,
Bir әldәn düşmüşü görәndә bizi yada sal.
Can verәndә sәnin cәfandan şikayәt etmәyәcәyəm,
Ey namehriban, bacardığın qәdәr bizә zülm elә.
Demәdim ki, qeyri rәhm ilә özünә ümidvar elә,
Sәnә dedim ki, bir geçә bizim fәryadımıza qulaq as.
Mәni inçitmәklә şad olursansa, qol-qanadımı qana boya,
Әgәr sənin çәfandan nalә elәsәm, qәfәsdәn bizi azad elә.
Ey hәmaşiyan, nә vaxta qәdәr başım qanad altında hәsrәtlә
                                                           qalsın,
Allah xatirinə, bizi ovçu evinә sarı yolla.
Sәnin әğyar ilә ülfәt vüsalında olmağından nә vaxta qәdәr
                                   mәnim ürәyim qan olacaq,
Ey hiçran gecәsi, hardasan, gәl bizim dadımıza çat.
Bahar kimi nә vaxtadәk sәndәn şad olmadığımı bildirim.
Hәrdәn bir yolüstü bizi öz baxışınla şad elә.
 
Әyzәn qәzәli-Bahar:
 
Ruze-vәslәst, xodara, bekoş әz naz mәra,
Baz bәr hәsrәte-didar mәyәndaz mәra!
 
Ba hәme couro cәfa suye-to ayәm çe konәm,
Beqozarәd del çon gәşte bexod baz mәra.
 
Ah әz in şiveye-sәyyad ke әz sәngdeli,
Beşkәnәd balo dәhәd roxsәte-pәrvaz mәra.
 
Cay darәd ke xoda xanәmәt, ey mәh ke, çenin
Hәr nәfәs mikoşiyo zende koni baz mәra.
 
Çe qәdr naz be mәn mikoni әz koştәne-mәn,
Kәrdei zende mәgәr, ey bote-tәnnaz, mәra?!
 
Beçenin dideyi-keryano roxe-zәrde-Bәhar
Aşekara nәşәvәd çon becәhan raz mәra[8].
 
[8] Tərcüməsi:
Vәsl günüdür, ya rәb, mәni naz içindә öldür,
Mәni yenә görüş həsrәtinә salma.
Bütün bu cövr-cәfanla sәnә sarı gәlirәm, nә edim [ki],
Ürək mәni yenә özbaşına gәzmәyә qoysun.
Aman daş ürәkli ovçunun bu adәtindәn ki,
Qanadımı sındırır, sonra da mәnә deyir uç.
Eh mah, yeri var ki, sәni allah adlandırım,
Çünki hәr nәfәsdә mәni öldürüb, sonra yenә dirildirsәn.
Mәni öldürmәk üçün mәnә nә qәdәr naz edirsәn,
Mәgәr, ey gözәl qamәtli büt, mәni sәn yaratmısan?
Baharın belә ağlar gözü vә saralmış bәnzi
Mәnim sirrimi dünyada faş elәməyәcәk.

(II hissə)