Firidun bəy Köçərli - Abbasqulu ağa Bakıxanov "Qüdsi" təxəllüs (I hissə)

Mәrhum Abbasqulu ağa Qafqaz şüәra vә üdәbasının mәşhurlarından birisi hesab olunur. Onun pәdәri-büzürgvarı Mirzә Mәhәmmәd xan sani Bakı xanlarının nәslindәndir. Vәqti ki, dövlәti-Rusiyyә tәrәfindәn general-[mayor] Xatuntsevin sәrkәrdәliyi ilә qoşun gәlib Quba nahiyәsini 1806-cı sәnәdә Şıxәli xandan istixrac etdi, Abbasqulu ağanın atası Mirzә Mәhәmmәd xan orada iqamәt edirdi.
  
Mәzkur nahiyәnin idarәsi ona hәvalә olundu vә xani-mәrhum xeyli müddәt orada xanlıq etdi vә lakin onun vәfatından sonra vilayәt hökumәti rus naçalniklәrinә (komendant) tәslim olundu vә ixtiyari-hökumәt vә rәyasәt müsәlman xanlarının әllәrindәn biryolluq çıxdı.
  
Mirzә Mәhәmmәd xanın övladından neçә nәfәrlәri rus xidmәtindә olub hökumәt vә izzәt kәsb etmişdilәr. Cümlәsindәn mәşhuru vә qabili mәrhum Abbasqulu ağa olubdur. Bu zati-şәrif ağıl vә zәkavәti sayәsindә az vaxtın içindә bir çox ülum vә fünuna dara olub, müasirlәri beynindә ad vә san qazanmışdı vә Qafqazın hәr yerindә adı söylәnirdi. Mәrhum Salikin müasiri imiş ki, ona "diyari-nәzmü şerdә padşahlıq" lәqәbi vermәklә onu yad etmişdir.
 
Abbasqulu ağa ülumi-mütәnәvveәni, әrәb vә fars dillәrini Qubada vә Dağıstanın sair mәrkәzlәrindә tәhsil etdikdәn sonra Rus tәrәfindәn açılmış divanxanalarda qulluqlar edib, fitri zehn vә fәrasәti ucundan çox tez rus dilini vә o dildә yazıb-oxumağı öyrәnmişdir vә o vaxtın әkabiri nәzәrindә mükәrrәm vә möhtәrәm olub polkovnik çininә nail olmuşdur. Amma axırda dünya şöhrәtini puç, cahü rәyasәt tәlәbini bimәzmun görüb, xidmәtdәn istefa veribdir. İbadәtә vә axirәt sәrmayәsini cәm etmәyә mәşğul olub Hәccә--beytüllaha әzimәt elәmişdir vә tarixi-hicrәtin 1261-ci salında ol cәnab Mәkkeyi-mükәrrәmә ilә Mәdineyi-münәvvәrә arasında "Vadiyi-Fatimә" adlı mәnzildә vәfat edib, haman yerdә dәfn olunmuşdur. Rәhmәtüllahü әleyhi, rәhmәtәn vasiәtәn. 
 
Tərcüməsi:
Allah ona çox-çox rәhmәt elәsin.
 
Belә rәvayәt olunur ki, Abbasqulu ağa Qüdsi Hәcc ziyarәtinә әzimәt etdikdә mәşhur Quba qazisi Hacı Molla Abdulla axundu dәxi özü ilә bәrabәr aparmışdı. Vәqti ki, Qüdsi öz ziyarәtini itmama yetirir, üzünü dәrgәhi-hәqqә tutub deyir: "Pәrvәrdigara! Hәr padşahdan mәnә nişan verilibdir, sәndәn dә bir nişan tәmәnna edirәm ki, axır nişanım olsun!"
 
Hacı Molla Abdulla axund o nişandan murad nә olduğunu soruşur. Hacı Abbasqulu ağa deyir: "O nişan bu müqәddәs mәkanda ölmәkdir". Necә ki, mәrhumun arzusunca iş vaqe olur.
  
"Gülüstani-İrәm"in axırında mәrhum Abbasqulu ağa Qafqaziyada vücuda gәlәn ülәmavü üdәbavü şüәradan filcümlә mәlumat verdikdәn sonra öz seyrü süluku vә tәrcümeyi-halı ilә dәxi bizi aşina edir. Abbasqulu ağa yazır: "Mәn anadan olmuşam hicrәtin 1208-ci ilindә ki, tarixi-mәsihiyyәnin 1794-cü salına mütabiqdir. Anadan olduğum yer Әmirhacıyan (Xilә) qәryәsidir ki, Bakı xanlığında vaqedir.
 
Tәhsilә başladığım vaxt yeddi yaşında idim, fәqәt on ilin müddәtindә etinaya layiq bilik vә mәlumat kәsb etmәyә müqtәdir ola bilmәdim. Bunun da sәbәbi o zamanlar hәr yerdә müharibә vә şuriş davam etmәyi idi.
  
Bu müddәtin әrzindә öyrәndiyin bir şey var isә, o da fars dilinә kifafınca aşina olduğumdur. Siyasәt alәmindә vücuda gәlәn qovğalar sakit olcağın bizim ailәmiz Qubaya köçdü. Qubaya köçәn zamandan tamam on il әrәb dilinin vә bәzi elmlәrin tәhsilinә ömür vә әmәk sәrf etmişәm. Maddi vә qeyri-sәbәblәrin mane olmağına baxmayaraq, bu müddәtin әrzindә ülumda cüzi bir şöhrәt qazanmağa qadir oldum.
 
Qafqaz nahiyәsinin hәrbi sәrkәrdәsi general Yermolov 1235-ci hicri--1820-ci mәsihi tarixindә mәni hüzuruna Tiflisә dәvәt edib, dövlәti bir xidmәt mәnә tәklif etdi. Tiflisdә sakin olarkәn rus dilini öyrәnmәyә sәyü hәvәs etdim vә bu dilin kömәyi ilә Avropa mәdәniyyәtinә filcümlә bәlәd oldum.
  
Daima böyük adamların vә sәrkәrdәlәrin yanında olduğumdan Şirvan, Ermәnistan, Dağıstan, Çәrkәzistan, Gürcüstan, Anadolu vә Azәrbaycan vilayәtlәrini gәzib, kamalınca o yerlәrә bәlәd vә aşina oldum.
 
Hәr vilayәtә qәdәm qoycaq oranın әhval, övzavü mәkanına vә әhalinin tәrzi-mәaşına diqqәt yetirdiyim kimi, ürәfa, üqәla vә hükәması ilә dә görüşüb yaxınlaşmağa müvәffәq oldum.
 
Türkiyә vә İran müharibәlәrindә--ki, hicrәtin 1248-ci vә miladın 1833-cü tarixindә vaqe olmuşdu,--mәn knyaz Paskeviçin hüzurunda sahibmәnsәblәr dairәsinә daxil oldum.
 
Bütün Qafqaz sәrhәddini, Don nәhrinin sәvahilini, Malorossiya, Velikorusiya, Liflyandiya, Litfa, Lehistan ölkәlәrini sәyahәt etdim. Buralarda hәm dövlәt başında mәqam vә mәnsәb sahibi olan kәslәr ilә vә hәm elm vә mәrifәt sahiblәri ilә tanışlıq vә dostluq etmәklә bәxtiyar olmuşam.
  
Bu sәyahәtimdә ağıla vә ruha qәza vә pәrvәriş verici bir çox şeylәri görüb, onları әxz etmәyә sәy vә himmәt sәrf etmişәm. Bәşәriyyәtin övzavü әhvalına dürüst mültәfit olub özümә yәqin etdim ki, bu dünya dari-fәnadır. Bir şey yoxdur ki, bunda daimi vә әbәdi olsun. Ad vә şöhrәt puçdur. Dövlәt vә mәnsәb müdam bir qәrar üzrә qalmaz. Nә qәdәr nәcib vә mәşhur bir silsilәdәn olursan, ol, vәqti ki, özündә layiqi-etina bir şey yoxdur, xalq nәzәrindә qәdrü qiymәtini itirmiş olursan. Ancaq bir şeyә etiqadım dürüst vә inanmağım möhkәmdir, o da budur: Ülum vә fünun alәmindә bir mәrifәt vә mәharәt qazanar isәn, lazımınca bilik hasil edib özündәn sonra gәlәnlәrә öz elm vә biliyindәn bir sәmәr vә әsәr qoyar isәn, ol vaxt özünü xoşbәxt hesab etmәyә haqqın olar; dari-üqbaya rehlәt edәndәn sonra bu dünyada yenә yaşamış kimi olursan. Belә bir әqidәdә olduğumdan vә bu әqidәni sevdiyimdәndir ki, ona xidmәt etmәyi özümә vacib bilib bir neçә әsәrlәri qәlәmә almağa cәsarәt etmişәm".
 
Haman әsәrlәrin barәsindә aşağıda mәlumat verilәcәkdir.
  
Mәrhum Abbasqulu ağa qayәtdә zirәk, sahibi-әqlü mәrifәt bir zati-pәsәndidәsifat imiş ki, cümlә müasirlәrinin qәlbindә onun mәhәbbәti var imiş. Elm vә biliyindәn әlavә onun çox rәvan vә zәrif tәbi-şeriyyәsi var imiş.
  
Türki, farsi vә әrәbi dillәrindә bir neçә tәsnifat vә rәsaili mövçuddur. Hacı Abbasqulu ağanın ehtimamı ilә Qubada bir ürәfa mәclisi tәrtib olunmuşdu. Bu işdә ona artıq dәrәcәdә kömәk edәn dostu Hacı Molla Abdulla axund olubdur. Bu mәclisә Abbasqulu ağanın dost vә aşnaları cәm olub ruhani söhbәtlәr edәrlәrmiş.
  
Abbasqulu ağanın vәfatından sonra bir müddәt mәclis pozulur vә şer bazarı kәsad olur. Amma sonradan Qubada yenә ürәfa mәclisi tәrtib olunur vә o mәclisin adı--necә ki, Quba şairlәrinin kәlamından görünür,--"Gülüstan" imiş.
  
Mәrhum Abbasqulu ağa bir pakdamәn, xoşxülq, xoşkirdar vә haqqpәrәst şәxs olduğu üçün öz halü şәninә münasib "Qüdsi" lәqәbini ittixaz etmişdir.
  
Әgәrçi mәrhum özü şieyi-isna әşәri mәzhәbindә imiş, amma etiqad cәhәtincә qeyri-müasirlәrinә bәnzәmәz imiş vә xülәfayi-sәlasәyә, rәfzü sәbb kimi nalayiq әmәllәrә razı olmaz imiş.
  
Onun mәslәki vә әqidәsi kәlamlarından vazeh vә aşikardır vә әfalül-ibada dair olan mәsәleyi-әqidәdә "lacәbrә vә latәfviz bәlhiyә beynәl-әmreyni" xüsusunda mәnzum olunmuş bu beytlәr kәlami-bәlağәtni-zamındandır:
 
Hәr kәs әmәl ze xiş nәbinәd nә moumenәst,
Van hәm ke nesbәtәş nә behәq dad kafәrәst.
Biqovve felra becәhan çon vocud nist,
Dәr exteyare-mast әmәl hәm moqәddәrәst.
Qodsi nikust hәr çe resәd әz cәnabe-dust,
Dәr zemne-hәr fәsad sәlahi moqәrrәrәst. 
 
Tərcüməsi:
Hәr kәs әmәli özündәn görmәsә mömin deyil,
Öz meylini haqqa tәrәf salmayan kafirdir.
Dünyada qüvvәsiz hәrәkət olmadığından
Әmәl dә bizim ixtiyarımızdadır, hәm dә dәyişilməzdir.
Ey Qüdsi, dostdan hәr nә yetişsә, xoşdur,
Hәr fәsadın arxasında yaxşılıq durur.
 
Mәrhum Qüdsinin mütәәddid әsәrlәrindәn mәşhur olanları bunlardır: "Gülüstani-İrәm"--fars dilindә. Bu kitabın mәalı Dağıstan tarixinә, övzavü әhvalına, onda sükunәt edәn müxtәlif tayfaların dolanacağına, adatü ayinlәrinә vә dillәrinә dair mәlumatdan ibarәtdir.
  
"Asari-Dağıstan" kitabının müәllifi mәrhum Mirzә Hәsәn әfәndi Әlqәdari,--necә ki, özü yazır,--"Gülüstani-İrәm"dәn xeyli mәlumat vә mühüm әhvalat öz kitabı üçün әxzü istixrac edib, farsdan türkә tәrcümә qılmışdır.
  
Necә ki, "Gülüstani-İrәm"dә tәhrir olunubdur, Qüdsinin başqa tәsnifatı bunlardır:
   
1. "Riyazül-qüds"--türk dilindә. Bu kitabın mündәricatı әhli-beyti-rәsulüllah sәllәllahü taala әleyhi vә sәllәmin vәqayei xüsusundadır.
  
2. "Qanuni-Qüdsi"--sәrfü nәhvi-farsi. Bu kitabdan bir nüsxә hәqirdә vardır. Mәrhum müsәnnif sәrfü nәhvin qәvaidü üsulunu şәrhü bәyan etdikdә hәr bir qayda vә üsul üçün fars dilindә bәzi әbyat, rübaiyyat vә misralar timsal gәtirir. Onlardan bәzini fars şairlәrinin kәlamlarından iqtibas etmişdir vә bәzini öz tәbi-füsunsazı ilә vücuda gәtirmişdir.
 
3. "Kәşfül-qәrayib"--fars dilindә. Yeni dünyanın--Amerikanın kәşfi vә әhvalı xüsusunda.
  
4. "Tәhzibül-әxlaq"--maarifi-әşya babında, fars dilindә.
 
5. "Kitabi-nәsihәt"--türk dilindә.
 
6. "Eynül-mizan"--әrәb dilindә. İki babdan ibarәtdir.
 
7. "Әsrari-mәlәkut"--fars vә әrәb dillәrindә elmi-nücum vә heyәt babında yazılmış әsәrdir. Burada mәrhum Abbasqulu ağa elmi-nücumdan verdiyi mәlumatı Quranın ayatı rәsuli-xudanın qövlü ilә tәtbiq etmişdir.
 
8. "Ümumi coğrafiya"--fars dilindә.
 
9. "Müşkatül-әnvar"--fars dilindә әxlaqa dair mәnzum әsәrdir.
 
10. "Miratül-cәmal"--farsca әşar.
  
11. "Kitabi-Әsgәriyyә". Quba әhlindәn Әsgәr adlı bir cavanın keyfiyyәti-halı vә güzarişi-mәalı xüsusunda tәsnif olunmuşdur. Bu, xırdaca vә bamәzә, türk lisanında nәsrәn vә nәzmәn tәlif olunmuş bir hekayәdir. Mәrhum Mirzә Әbülhәsәn bәy Vәzirov "Zövi" tәxәllüsün "Qәvaidi-3öviyyә" nam mәcmuәsindә tәb olunmuşdur.
  
Bunlardan әlavә mәrhum Abbasqulu ağanın bir çox tәsnifatı vә hәr qisim әşarü kәlamı vardır. Heyfa ki, onlar bu halda çәtinlik ilә tapılır. Hәqir bu barәdә çox çalışdısa da ki, onlardan mümkün olan qәdәri әlә gәtirsin, müyәssәr olmadı. Bu xüsusda mәrhum Mirzә Hәsәn әfәndi Әlqәdari söz vermişdi, sәd әfsus ki, ona da әcәldәn macal olmadı. Ancaq Mehdi bәy Hacınski vasitәsilә "Nәsihәtnamә"dәn bir nüsxә әlimizә yetişdi vә Quba şairlәrinin tәrcümeyi-halı vә әşarü asarı xüsusunda bir çox mәlumat ol cәnabın himmәt vә sәyi ilә hasil olundu.
  
Barı әldә olanlara qane olub, onun qüvveyi-şeriyyәsini vә dәrәceyi-kәmalü mәrifәtini vә filcümlә hansı bir mәslәk vә rәvişdә olmasını bәyan etmәk üçün nümunәlәr göstәrmәyi lazım gördük.
  
"Kitabi-Әsgәriyyә"nin başında mәrhum Abbasqulu ağa bu gunә lisani-bәlağәtsәnci ilә göftara gәlib deyir: "Pabәsteyi-sәlasili-möhnәt vә giriftari-zindani-mәhәbbәt. Bәsteyi-dami-әlәm, pamali-әnduhü mәlal, Bülbüli-gülzari-möhnәt Qüdsiyi-şuridәhal.
  
Bu rәsmi-dilaviz ilә firqeyi-ülül-әlbabә bәyani-mafilbal etmiş kim, riyazi-vücudi-bәşәriyyәdә qisim-qisim möhnәt vә әnduh nihalı yәdi-qüdrәt ilә әkilibdir vә insanın sinәsi beş gün mәsrur olsa da, on gün qәmü qüssә ilә malamal olur. Bainhәmә labüddәn alәmi-surәtdә iqtizayi-tәbiәti-bәşәri oldur ki, hәr kimsә gәrәkdir bir növ mәnzur ilә cilabәxşi-didәvüdil olub övqati-şәrifini zaye vә ömri-әzizini bihudә keçirmәsin vә bәzmi-hәvadisdә cami-qәflәtdәn tәbi-talibi-huşyarә badeyi-cәhl içirmәsin:
 
Hәr dildә ki, yox nişaneyi-eşq,
Arayişi-qәm, fәsaneyi-eşq,
Әlbәttә, deyil kәmalә qabil,
Övqatı keçәr, vәli nә hasil?
Bibәhrә qalır bu müddәadәn,
Tәhsili-lәzayizi-sәfadәn.
Ey dil, tuta gör xәyal zövqün,
Ta dәrk edәsәn vüsal zövqün.
Eşq ilә cahanda biniyaz ol,
Amma rәvişindә pakbaz ol!
Dәhr etsә әgәr cәfa iradә,
Sindan kimi sәxtdir vәfadә,
Vәr başına çalsa dәsti-matәm-- 
Çaküç kimi çәrx, çәkmә sәn qәm.
Ah ilә olur dәhәn yolu bәnd,
Lәbrizi-şәrarә kurә manәnd".
  
Qüdsinin bu kәlami-mövzunu xoşmәzmun vә layiqi-tәhsin kәlamlardan birisidir. Övqatını dünyada bixәbәr vә biәsәr keçirәnlәr vә qәlblәri mehrü mәhәbbәtdәn xali qalanlar, fәraqın cәfasını vә vüsalın sәfasını görmәyәnlәr, dünyanın keşmәkeşinә, bәrkinә vә boşuna düşmәyәnlәr, әnvai-zәhmәtlәrә vә әqsami-mәşәqqәtlәrә düçar olmayanlar, murad vә mәqsәdә vasil olmaq yolunda candan vә başdan keçmәyәnlәr, әlbәttә, bicövhәr, kәsif vә qafil kәslәrdir ki, onların vücudu ilә әdәmi beynindә bir tәfavüt yoxdur. Onlar, necә ki, şair deyir:
 
Bibәhrә qalır bu müddәadәn,
Tәhsili-lәzayizi-sәfadәn.
 
Könül evini eşq zövqü hәvası ilә mәmur edәnlәr vә mәhәbbәt nuru ilә işıqlandıranlar, rәvişlәrindә pakbaz vә müstәqim olanlar dәhrin cәfası müqabilindә gәrәkdir zindan kimi sәxt dursunlar vә dәsti-qәza yәsü matәm çәkicini onların başına çaldıqda qәmü әlәm çәkmәsinlәr; hәr bir cәhәtdә öz qissә vә niyyәtlәrindә, rәviş vә mәslәklәrindә sәbat vә dәyanәt göstәrsinlәr.
  
Qüdsinin atidә dәrc olunmuş müxәmmәsi dәxi yuxarıda yazdığımız bәyanatı bir növ tәsdiq elәyir ki, aşiqi-sadiq dost yolunda sabitqәdәm olub, gәrәkdir canü başdan keçsin.
 
 
MÜXӘMMӘSİ-QÜDSİ
 
Dila, әzm eylә sәn bülbülsifәt gülzarә, bismillah,
Muradın olsa meyl etmәk fәğanü zarә, bismillah,
Gәr istәrsәn müdam olmaq cigәr sәdparә, bismillah,
Qәrәz, fikrin tamaşadır әgәr dildara, bismillah,
Nәzәr qıl lәli-canbәxşü ruxi-gülnarә, bismillah.
 
Tәmәnnasında gün-gündәn mәni-dilxuni şeyda qıl,
Gәrәkmәz namü namusum, qәmi-eşq ilә rüsva qıl,
Verib dünyavü din nәqdin mәtai-vәslә sevda qıl,
Әgәr yox dәstrәs sövdayә, barı get, tamaşa qıl,
Gәlibdir Yusifi-gülpirәhәn bazarә, bismillah.
 
Çәkәrdin arizu daim, deyәrdin şövqi-yar ilә-- 
Ki, düşsün ittifaqi-vәslәt ol siminüzar ilә,
Edim canım ona tәslim zövqü etibar ilә,
Durubdur ol büti-sәrmәst tiği-abdar ilә,
Sözün gәr doğrudur, ey aşiqi-biçarә, bismillah.
 
Demişdin, ey büti-tәrsanigәh, bәrhәmzәni-alәm-- 
Ki, etmәm aşiqimdәn mәn yaman gün iltifatım kәm,
Alıbdır sәbrimi dәrdü bәla, can qәsdin eylәr hәm,
Әgәr iqrarı sabitsәn, vәfa hәngamidir bu dәm,
Tәrәhhüm qıl, qәdәm bas dideyi-xunbarә, bismillah.
 
Olubdur qәrqi-xunabi-cigәr çeşmi-tәrin, Qüdsi,
Yanıbdır daği-möhnәtdәn dili-qәmpәrvәrin, Qüdsi,
Gәtir tәqrirә, bir-bir yarә әrz et qәmlәrin, Qüdsi,
Әgәr bu şivәdәn dilgir olursa dilbәrin, Qüdsi,
Şüru eylә bir özgә vәch ilә izharә, bismillah.
 
Qüdsinin bu müxәmmәsini Әli bәy Hüseynzadә "Füyuzat" nam jurnalının 28-ci nömrәsindә şairin öz tәsviri altında dәrc etmişdir. "Qәvaidi-Zöviyyә"dә dәxi bu müxәmmәs mәtbudur.
  
Qәzәllәrindәn bir-ikisini nümunә üçün burada dәrc edirik.
 
 
QӘZӘLİ-QÜDSİ
 
Arizu eylәr könül dildar gәlsin, gәlmәdi,
Zülfi kafir, gözlәri xunxar gәlsin, gәlmәdi.
 
Hәr pәrivәş cilveyi-hüsn eylәmiş, mәn gözlәdim
Dilrübalәr fövcünә sәrdar gәlsin, gәlmәdi.
 
Cana gәldim bivәfalәr ülfәtindәn, istәrәm
Bir vәfa rәsmindә sabit yar gәlsin, gәlmәdi.
 
Dәrdü möhnәt keçdi hәddәn, bәs ki, çәkdim intizar,
Gözlәdim ol şux gülruxsar gәlsin, gәlmәdi.
 
Lәhceyi-canpәrvәrindәn şur salsın alәmә,
Әndәlibi-sahәti-gülzar gәlsin, gәlmәdi.
 
İstәdim, Qüdsi, deyim vәsfi-cәmalın dilbәrin,
Kuşiş etdim zinәti-göftar gәlsin, gәlmәdi.
 

(II hissə)