Ermənilər 19-cu əsrdə toylarında və milli bayramlarında Azərbaycan mahnıları oxuyurdular

1828-ci ildə İranla Rusiya arasında bağlanmış Türkmənçay sülh müqaviləsindən və Rusiya ilə Osmanlı İmperiyası arasında 1829-cu ildə Adrianopol sülh müqavilələrindən sonra əvvəllər İran və Osmanlı İmperatorluğunda yaşayan ermənilərin Azərbaycanın tarixi torpaqlarına - Naxçıvan, İrəvan və Qarabağ xanlıqlarına kütləvi şəkildə köçürülməsinə start verildi. Elə həmin vaxtdan da həm tarixi torpaqların, həm də Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərinin ermənilər tərəfindən mənimsənilməsinə başlanıldı.

Bu ərazilərdə məskunlaşan ermənilər yerli əhaliyə - Azərbaycan türklərinə asanlıqla alışdılar və ənənələrini, xalq mahnılarını, rəqslərini və mətbəxlərini xüsusi maraqla öyrəndilər. Tədricən, ermənilər toylarında, şənliklərdə, milli bayramlarda, eləcə də gündəlik həyatda Azərbaycan yeməklərini bişirməyə, Azərbaycan xalq musiqiləri olan mahnılarla rəqs etməyə başladılar.

Əvvəlcə ermənilər Azərbaycan mahnılarını orijinalda, yəni türkcədə oxuyurdular.

Vaxt keçdikcə Azərbaycan mahnılarının mətnlərini erməni dilinə tərcümə etməyə başladılar, yazdılar və sonradan vicdan əzabı çəkmədən kitablarında "erməni xalq mahnıları" və "erməni xalq rəqsləri" adları altında çap etdilər. Məsələn, erməni aşıq Arşak Sarkisyan, digər Azərbaycan mahnıları arasında, Şərqi Türkiyənin "Muşlu oglan" mahnısını əsasən Azərbaycan türklərinin yaşadığı Alaşkertdə qeydə aldı, erməni dilinə tərcümə etdi və səsyazma üçün erməni bəstəkarı Aram Koçaryana təqdim etdi.

Srbuhi Lisitsian "Erməni xalqının qədim rəqsləri və teatr tamaşaları", 1958.

1960-cı ildə nəşr olunan G. Tiqranovun "Aram Xaçaturyanın baletləri" kitabında "Muşlu oglan" mahnısı erməni xalq mahnısı kimi həyasızcasına təqdim olunur. (Səh. 78).

Yeri gəlmişkən, bu adda olan kitablarda Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, kürd və fars xalq sənət əsərləri də toplanmışdır.

Beləliklə, 1870-ci ildən başlayaraq, erməni musiqisinin simaları S. Amatuni, Kristofer Kara-Murza, Nikolay Tiqranyan, Armen Tiqranyan, Aram Koçaryan, Muşeq Ağayan, Komitas və başqaları Azərbaycan, türk, kürd xalq mahnılarını toplamağa və yazmağa başladılar.

Müəllifləri rus və erməni etnoqrafları olan, erməni ənənələri haqqında XIX-XX əsrlərdə nəşr olunan kitab və məqalələrdə o dövrün ermənilərinin toylarında, bayram və şənliklərində Azərbaycan, fars və kürd xalq mahnılarını və rəqslərini ifa etdikləri aydın olur. Sual yaranır - niyə? Öz xalq sənətinə, adət-ənənəsinə, mədəniyyətinə sahib olan xalq başqasına aid olanı mənimsəyərmi? Cavab ortadadır - bu, ermənilər arasında milli dəyərlərin olmaması və qonşularının hesabına doldurulmasıdır.

Beləliklə, köhnə tərzdə əlifba ilə yazılmış orijinal kitablardan olan görüntüləri diqqətinizə təqdim edirik. Xatırladaq ki, çar Rusiyası dövründə Azərbaycan türklərini Zaqafqaziya tatarları adlandırdılar.

Rus tarixçisi N.F.Dubrovinin kitabından bir parça. O, 1871-ci ildə nəşr etdiyi "Qafqazın eskizləri və onu yaşayan xalqlar" əsərində bir erməni toyunu təsvir edir. - "Xalçalarla örtülmüş döşəmə üzərındə ayaqlarını altlarına çarpazlamış hər iki tərəfin qonaqları yerləşdirilir və musiqi dinləyirlər: iki skripkaçı və iki nəğmə oxuyan dayanmadan onlara tatar və fars mahnılarıyla təsəlli verirlər".

Digər bir erməni toyu, bu dəfə Yelizavetpol quberniyasında. Ermənilər yenidən Azərbaycan və fars mahnılarını oxuyur, Azərbaycan rəqsi "Qarabağ" və Lezginka rəqs edirlər. 1853-cü ildə çap edilmiş "Qafqaz təqvimi" kitabından bir parça, səh 363. 

“Toylarda musiqi heç vaxt səhərdən axşama qədər dayanmır. Onlar Gürcüstanda olduğu kimi eyni alətlərdən ibarətdir. Balalaykaları olan müğənnilər ümumiyyətlə fars və tatar mahnılarını oxumalarına baxmayaraq çox hörmətlidirlər. Gənclər, kişilər və qızlar ya Lezginka ya da Qarabağ rəqsinə və ya ona oxşayan mahnıya oynayırlar".

Bu həmin vaxt idi ki, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsinin başlanmasından cəmi 25 il ötürdü. Rus balalaykası ilə bağlı heç bir sualın ola bilməyəcəyi aydındır - bu, çox güman ki, o dövrün rus etnoqrafları tərəfindən balalayka kimi qəbul olunan Azərbaycan sazıdır.

Ermənilərin, əsasən də Azərbaycan mahnılarını ifa etməsi erməni etnoqraf Liparit Nazaryants tərəfindən də qeyd edilmişdir. Belə ki, 1901-ci ildə Etnoqrafik İcmal jurnalında nəşr olunan İrəvan əyalətindəki ermənilərin toy mərasimləri və adətləri ilə bağlı araşdırma materialında o, ermənilər arasında toy mahnılarının əsasən tatar, bəzən də kürd dilində səsləndirildiyini açıq şəkildə qeyd edir. Nazaryants məqaləsində məşhur "Yallı" adlı Azərbaycan rəqsinin ifası zamanı gənc oğlan və qızlar tərəfindən səsləndirilən bu toy mahnılarından birinin Azərbaycan sözlərini sitat gətirir. Azərbaycanlılar arasında hələ də populyar olan, məşhur klassik musiqi ifaçılarının repertuarlarında geniş yayılmış, dünya tamaşaçılarına "Azərbaycan sevgi mahnısı" olaraq təqdim olunan bu "Dam üstündə damımız" mahnısıdır.

Digər bir erməni etnoqraf B. Xalatyants 1899-cu ildə "Etnoqrafik baxış" jurnalının 4-cü sayında dərc edilmiş "İrəvan əyalətindəki ermənilər arasında toy adətləri haqqında" məqaləsində yazır ki, ermənilər toylarında Yallı rəqs edirlər. Xatırladaq ki, Yallı ən çox yayılmış kollektiv dəyirmi rəqs kənd rəqslərindən biri olan Azərbaycan xalq rəqsidir. Yallı rəqsinin müxtəlif növləri Köçəri, Üçayaq, Tello, Tenzere, Qaladanqalaya və başqaları hesab olunur.

Ermənilər Azərbaycan mahnılarını təkcə toylarda deyil, həm də milli bayramlarda səsləndirirdilər. Belə ki, 1894-cü ildə nəşr olunan "Qafqazın əraziləri və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusu" nun 18-ci sayında A. Kalaşev qeyd edir ki, "Vardavar" tətili ərəfəsində Yelizavetpol quberniyasının Çaykənd kəndində erməni qız və oğlanlar tez-tez tatar, yəni Azərbaycan mahnılarını oxuyurlar. ...

Ermənilərin dediklərinə görə, guya milli erməni bayramı olan "Vardavar"ın 5000 yaşı var. Qəribədir ki, Qafqaz albanlarının 26 qəbiləsindən birinin nəslindən olan Azərbaycanın şimal bölgələrində yaşayan Udinlər də bu bayramı qeyd edirlər. Yenə də mübahisəli sual yaranır - əslində bu kimin bayramıdır?

Başqa bir hal da qəribədir - artıq 5000 illik tarixi olan belə qədim bir bayramda Azərbaycan mahnıları və rəqsləri səsləndirilir. Ancaq belə bir qədim ənənəvi bayram orijinal ənənələri, mahnıları, rəqsləri qorumalı idi. Onlar hardadırlar? Belə bir qədim və əlamətdar bir bayramda digər xalqların mahnı və rəqslərini ifa etmək mümkündürmü? Belə çıxır ki, özlərinin yox idi. Acınacaqlı mənzərədir .... Bu, ona bənzəyir ki, azərbaycanlıların Novruz milli bayramında "şaxta baba" və ya "Kalinka" mahnılarını səsləndirəsən.

Ermənilərin xalq sənəti o qədər acınacaqlı vəziyyətdə idi ki, hətta Məsihin yüksəliş bayramında, yəni Katnovda müsəlman azərbaycanlıların xalq mahnıları oxunur və rəqs olunur, erməni qadınları övladlarına Azərbaycan mahnıları ilə layla deyir, dəfn mərasimində Azərbaycan mərsiyələri səsləndirirdilər.

Rus etnoqraf S. Zelinskinin 1882-ci ildə dərc olunmuş "Qafqazın əraziləri və tayfalarını təsvir etmək üçün materiallar toplusu" nun 2-ci sayında dərc olunmuş "Ermənilərin - İrandan gələn mühacirlərin Naxçıvan bölgəsində, İrəvan quberniyasında məişət həyatından" məqaləsindən sitatlar təqdim edirik. - "... Xor mahnıları və bədbəxt hadisələrdən əlavə, bu gün" Sarı Sarı Gözəllər "tatar mahnısı əsasında müxtəlif oyunlar və ümumi rəqslər təşkil olunur.

Toplunun 268-ci səhifəsində yazılır: “Erməni mahnılarının tatar dilində səsləndirilməsi adəti Ermənistanda o qədər köklüdür ki, indi də analar, məsələn, uşaqlarına tatar mahnıları ilə layla deyir və xristian toyları və s. kimi məclislərdə nəinki mahnı oxuyur, həm də tatar dilində lətifələr, nağıllar və müxtəlif zarafatlar danışırlar. "

Və toplunun 188-ci səhifəsində qeyd olunur: "Səssiz qəbiristanlıq canlanır: gah keşişin kədərli monoton mahnısı eşidilir, gah qadınların ölülər üçün ağladığı son mərsiyələr və ağılar. Sonra mərhəmətli və kədərli BAYATI "səsləndirəcək və başqaları da göz yaşlarını tuta bilməyəcək... "

Məlumdur ki, Bayatılar - Azərbaycan lirik şeirinin bir janrı - Azərbaycan folklorunun bütün poetik formalarından ən geniş yayılmış, türk xalq şeirinin ən qədim növlərindən biridir.

Guya ki, dövlət səviyyəsində ilk olaraq xristianlığı qəbul edən ermənilər necə olur ki, öz kilsə mahnılarını belə yarada bilmədilər! Məsələn, 19-cu əsrdə Həştərxan erməniləri kilsədə yunan mahnılarını səsləndirirdilər. Rus yazıçısı və dramaturqu PA - Feofilaktoviçin "Toplanmış əsərlər" kitabından (1867, Sankt-Peterburq, səh. 16) "... Xidmət kilsənin özündə asılmış kiçik bir zərbəni vurmaqla başladı. Sonra xor oxundu, əvvəlcə bir mahnı səsləndi, sonra digəri, üçüncüsü, təxminən altı nəfər oxumağa başladı. Bildirilir ki, onların oxuduğu qədim yunan nəğməsidir.

Mənbə: zen.yandex.az