Əndəlib Qaracadaği

Əndəlib Qaracadaği — XVIII əsrin sonları - XIX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan şairidir. Həyat və fəaliyyətinin əsas hissəsi İrəvan xanlığı ilə bağlı olan şair, sonuncu İrəvan xanı Hüseynqulu xanın yanında mirzəlik etmişdir. Ən məşhur əsəri "Leyli və Məcnun" poemasıdır.

Şairin doğum və ölüm tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Əsərlərindən müəyyənləşdirmək olur ki, Əndəlib Qaracadaği XVIII yüzilin 70-ci illərində Əhər qəsəbəsində anadan olmuşdur. Əndəlib Qaracadaği “Leyli və Məcnun” poemasının başlanğıcında özü haqqında qısa məlumat verərək yazır:

Tifl ikən edib bəlayə həmdəm,
Saldı nə şərarələr bu canə,
Mehr eylədi lalə qönçəsi tək,
Sinəmdə qıfılurub dəhanə,
Açdım gözümü tufulliyyətdən,
Baxmağa zəminü asimanə.
Uğratdı məni-fəqiri əvvəl,
Bir dilbəri şux dilsitanə.
Vəh-vəh necə dilbəri şəlabin
Hay-hay necə afəti zəmanə.
Əlqissə ki, badeyi ləbindən
İçdim du-sə cami aşiqanə.
Bir zövq ilə nəsə verdi ol mey,
Əqli unudub düşdüm cahanə.
Oldu adım Əndəlin şeyda,
Fəryadım irişdi gülsitanə.
Şimdi yenə ol fəsanədəndir,
Gah-gah ki söylərəm fəsanə.
Əlqissə ki, yarü aşiqani,
Urdum qəmusin imtəhanə.
Görünmədi gözümə həqiqət,
Bir kəsdə hüquqidən nişanə.
Döndərdim qürbətim vətəndən,
Təbrizə və gahi İrəvanə...

“

”

Şairin özü haqqında verdiyi bu məlumatdan onun, İrəvan xanlığının Çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonra İrəvanda hakimlik edən mayor Şubinin himayəsi altında yaşaması və onun sifarişi ilə əsərlər yaratması məlum olur. Həmçinin onun İrəvana köçməzdən əvvəl Qaradağ mahalının Əhər qəsəbəsində yaşaması müəyyənləşir. Şairin əvvəllər Əhərdə yaşamasını “Leyli və Məcnun” poemasından olan aşağıdakı misralar da təsdiq edir:

Əndəlib kiçik yaşlarından etibarən sevməyə başlamış, uzun zaman iztirab çəksə də, arzusuna çata bilməmişdir. Əhərdə doğulan və gəncliyini orda keçirən Əndəlib, bu nəticəsiz sevgidən sonra doğma yurdunu tərk edərək qürbətə düşür. İrəvan xanı Hüseyn xanın adına yazdığı bir qəsidədə bu haqqda bəhs edir (qəsidənin bir hissəsi sağda verilir).

Şairin həyatının müəyyən dövrünü işıqlandıran bu qəsidədə sevgisindən anümid olan, zəmanəsində haqq və hüquqdan bir nişan görməyən, əlacsız qalaraq vətənini tərk edən bir şairin həyatı təsvir olunur. Şairin bir sıra şerlərində bəzi tarixi simaların adları çəkilir və bir neçə tarixi hadisələrə işarə olunur. Tədqiqatçılar bu əlamətlərə əsasən şairin yaşadığı dövrü təyin edirlər.

Şair əsərlərində İrəvan xanı Hüseynqulu xanın, Naxçıvan xanı Ehsan xan Kəngərlinin, onun pişxidməti olan Xamunun, Ordubad xanı Şıxəli xan Kəngərlinin (Ehsan xanın qardaşıdır), Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı Gövhər ağanın adları çəkilir. Bu faktlara əsaslanan H. Səmədzadə Əndəlib Qaracadağinin XVIII əsrin sonu – XIX əsrin I yarısında yaşadığını qeyd edir.

Şerlərindən birində Əndəlib, 1827-ci ildə qraf İ. Paskeviçin başçılığı ilə rus ordusunun İrəvan qalasına hücum edərəkHüseynqulu xana qalib gəlməsini realistcəsinə təsvir etmişdir. Bu şerin sonunda şair deyir:

Əndəlib gəncliyini yoxsulluq içində keçirmişdir. Harada təhsil alması məlum olmasa da, mükəmməl savada malik olması əsərlərindən görünür. O, həyatının böyük bir hissəsini müxtəlif Azərbaycan xanlıqlarında mirzəlik edərək keçirmişdir. Əhər şəhərindən köçən şair müxtəlif şəhərlərə baş çəksə də sonda İrəvanda məskunlaşır və İrəvan xanlığı Çar Rusiyası tərəfindən işğal edilənə kimi Hüseynqulu xanın yanında mirzəlik edir. İlisu sultanı mayor Əhmədxanın adına yazdığı qəsidədən şairin 1830-cu illərə kimi mirzəliklə aktiv məşğul olması görünür.

Əndəlib Qaracadaği XIX əsr Azərbaycan şeirində həm klassik poeziya, həm də şifahi xalq ədəbiyyatı üslubunu davam etdirən istedadlı şairlərdən biridir.Şairin yaradıcılığından müxtəlif şerlər, qəsidələr, müxəmməslər və sair dövrümüzə çatsa da, onun əsas əsəri "Leyli və Məcnun" poemasıdır.

Leyli və Məcnun

Əsas məqalə: Leyli və Məcnun (Qaracadaği)

Həcm etibarı ilə böyük olmayan bu poema ərəb folkloru əsasında deyil, sadəcə təsir nəticəsində yazılmışdır.  Bu orijinallıq ilk növbədə poemadakı romantik və realistik məqamların münasibətindədir. Əndəlibə qədər yazılmış bütün “Leyli və Məcnun”larda romantizm bir yaradıcılıq metodu olaraq hakim metod və stil olsa da, Əndəlibin “Leyli və Məcnun”u əsl əfsanəyə əsaslanmadığı kimi, onun bi vaxta qədər necə yazıldığını da nəzərə almır.O, sadə bir insanın real və təbii hisslərindən, sevgisindən, nəticəsiz qalan eşqindən danışır.

1. Səmədzadə Əndəlibin poemasını Füzulinin“Leyli və Məcnun”unun təsiri ilə yazdığını qeyd edir və bunun ilk növbədə poemanın bəhrində özünü göstərdiyini vurğulayır. Poemanın ilk misrası olan “Məşşateyn-feyz sünbari”Füzuli “Leyli və Məcnun”unun başlanğıcındakı “Meşşateyn növərus-aləm” misrasını xatırladr.Bu xatırlatmaların getdikcə dərinləşməsinə baxmayaraq, Əndəlibin “Leyli və Məcnun”u bir çox maraqlı xüsusiyyətlərinə görə daha əvvəl bu mövzuda yazılmış əsərlərdən fərqlənir.

Qəzəlləri

Gəhi casusə üz tutdum, gəhi dildarə yalvardım

Hərçənd düşdü eşqin odu canə, ey gözəl

Sərgəştə könlümün yenə min müddəası var

Tarı bilsin, hicr bizar eyləyib candan məni

Qoşmalar

De, danış

Deyən yox

Gəlin

Görünər

Gəraylılar

Ay mədəd 

Zahid, bir neçə kəlmə sən

Zülfün

Müxəmməslər

Haray, haray

Heydərilər

Baş götürüb gedim hansı diyara

Leyli və Məcnun 

Sanei-qüdrətdən siyəb xalların

Söylə görüm, olum dilin qurbanı