Əliyev ilk səfərini niyə Gəncəyə etmişdi? - Akademik danışdı

Kult.az xalq yazıçısı, Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru, akademik Kamal Abdullanın “Yeni Azərbaycan” qəzetinə müsahibəsini təqdim edir:

- Kamal müəllim, ilk olaraq sizi “Yeni Azərbaycan” qəzetinin kollektivi adından möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin imzaladığı müvafiq Sərəncama əsasən “Xalq yazıçısı” fəxri adı almağınız münasibətilə təbrik edirik...

- Mən ilk olaraq cənab Prezidentimiz İlham Əliyevə təşəkkürümü bildirmək istərdim. “Yeni Azərbaycan” qəzetinin kollektivinin də səmimi təbriklərinə görə öz minnətdarlığımı bildirirəm. Bu təltif mənim indiyə qədərki fəaliyyətim üçün verilən bir təltif idisə, bundan sonra da çalışacağam ki, bu adı fəaliyyətimlə və qələmimlə doğruldum.

- Çox əlamətdar bir gün - 15 İyun - Milli Qurtuluş Günü ərəfəsində görüşürük. 26 il öncə bu günlərdə gənc, hələ müstəqilliyi möhkəmlənməmiş Azərbaycan dövlətçiliyi, suverenliyi böyük bir təhlükə qarşısında idi. Həmin dövrdə xalqının səsinə səs verən, onu tək qoymayan Ulu Öndərimiz Heydər Əliyev Naxçıvandan Bakıya gəlməklə nəinki dövlətimizin yaşamasına zəmin yaratdı, həm də gələcək inkişafımızın təməlini qoydu. İstərdik, həmin günlərə sizinlə birlikdə ekskurs edək...

- Həqiqətən də, Azərbaycan tarixinin bu cür dəyərli səhifələri bizim nəslin gözləri qarşısında yazılıb. Təbii ki, mənim də hafizəmə, yaddaşıma, ürəyimə bu günlərdən çox şeylər yazılıb. Bir məsələni vurğulamaq istəyirəm ki, Ulu Öndər Heydər Əliyevin Naxçıvandan Bakıya gəlişi bütün xalqın, bütün millətin arzusu idi. Onun qayıdışı, sözün əsl mənasında, ümummilli bir təntənə oldu. Bu qayıdışı, qurtuluşu hər kəs gözləyirdi və bu, çox vacib bir məqam idi. Ulu Öndər hələ ölkə başçısı seçilməmişdən Azərbaycan xalqı Onun timsalında öz xilaskarını görürdü. Təsadüfi deyil ki, Ümummilli Liderimiz ilk səfərini də Gəncə şəhərinə etdi, qarşıdurmanın dayanmasına nail oldu. İndiki nəsil bunu kitablardan, qəzetlərdən oxuyur, amma həmin günlərdə Azərbaycan həqiqi mənada böyük bir uçurum qarşısında idi. Məhz Ulu Öndərin fəaliyyəti nəticəsində ölkəmiz həmin uçurumdan geri qayıtdı, inkişaf yoluna qədəm qoydu. Heydər Əliyev Azərbaycanın mənəvi, intellektual, iqtisadi, siyasi strategiyalarını müəyyənləşdirdi, dünya birliyi ilə əlaqələrini tənzimlədi, möhkəmləndirdi. Nəhayət, biz Azərbaycanın bugünkü məqsədli, planlı inkişafını ancaq və ancaq Ulu Öndərimizin fədakar titanik fəaliyyətinin nəticəsində qəbul edə və o kontekstdə qiymətləndirə bilərik. Mənim heç yadımdan çıxmaz, o dövr elə bir zaman idi ki, Ulu Öndərimiz bir dövlət başçısı kimi təmkinlə, səbirlə dünya birliyinin fəal və aparıcı üzvü olan ölkələrin rəsmilərinə, beynəlxalq təşkilatların nümayəndələrinə Azərbaycanın harada olduğunu, Ermənistanın işğalçı siyasətini, ölkəmizin haqq səsini çatdırırdı. Hətta bəzən bir müəllim kimi yorulmadan, usanmadan xəritə qarşısında ölkəmizin sərhədləri ilə bağlı məlumatlar verirdi. Ulu Öndərimiz həmin dövrdə Azərbaycanı bu cür çətin bir şəraitdə dünyaya tanıdırdı və bunu çox böyük mənəvi qürur hissi ilə həyata keçirirdi. Məhz həmin böyük mənəvi qürur hissi ilə də Azərbaycan Prezidenti adını ucalara qaldırdı və o ad bu gün də həmin ucalıqdadır. Ulu Öndərimizin siyasi varisi Prezident İlham Əliyevin fəaliyyəti bunu bir daha bizə sübut edir.

- Milli Qurtuluş Günü müstəqil Azərbaycanın tarixində bir dönüş nöqtəsi idi. Ölkəmizin gələcək inkişafı da məhz bu gündən başlandı. Eləcə də 15 İyun Azərbaycan xalqında gələcəyə inamı, baxışı dəyişdi. Bu dəyişikliklərin, inkişafın fonunda Azərbaycan ədəbiyyatı hansı yenilikləri qazandı?

- Əlbəttə ki, inkişaf deyilən amil sistemli anlayışdır. Ola bilməz ki, bir məkanda iqtisadiyyat inkişaf etsin, amma mənəvi inkişaf baş verməsin. Və ya mədəni inkişafın olduğu yerdə iqtisadi inkişafın olması labüddür. Bunlar hökmən bir-birini tamamlamalıdır. Bu gün Azərbaycan son dərəcə əsaslandırılmış, məntiqli bir sürətlə - bunun altını xüsusilə cızıb deyirəm - inkişaf edir. Bu, Cocuq Mərcanlının timsalında yeni salınmış qəsəbələrdə, kəndlərdə, yeni parklarda, yeni binalarda, ölkəmzin müxtəlif yerlərində gedən abadlıq və çiçəklənmə nümunələrində özünü göstərir. Bununla yanaşı, Azərbaycan insanı da daxilən, mənən dəyişir. Artıq Azərbaycan insanı ictimai mənafeni öz şəxsi mənafeyindən üstün tutur. Bayraq əzəmətini, himn əzəmətini, Prezident qürurunu artıq öz şəxsi qüruru və əzəməti kimi qəbul edir. Bu, onun Vətənlə, millətlə, torpaqla qaynayıb-qarışdığının çox gözəl bir nümunəsidir. Bu isə ədəbiyyatla yanaşı, digər sahələrin də inkişafının nəticəsində baş verir. Ədəbiyyata gəldikdə isə, əlbəttə ki, müstəqilliyimizin möhkəmlənməsi, dövlətimizin inamla irəliləməsi ədəbiyyata və onun inkişafına da böyük təsir göstərir. Ədəbiyyat xadimləri, yazıçılar, şairlər bu istiqamətdə çox böyük işlər gördülər. İnsanların ruhunu, qəlbini, mənəviyyatını daha da zənginləşdirməyə çalışdılar. Bu işdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin də rolu az deyil. Elə güman edirəm ki, onun ətrafında birləşən sağlam qüvvələr bu istiqamətdə öz sözlərini deyə bildilər və Azərbaycanın ikişafına layiq olan ədəbiyyatı ortaya qoya bildilər.

- Müstəqillik dövründə milli kimliyimizin, ədəbi keçmişimizin ən böyük nümunələrindən biri olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının təbliği, araşdırılması istiqamətində böyük işlər görülüb. Bu mənada sizin fəaliyyətiniz xüsusi qeyd edilməlidir.

- “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları hələ sovet dövründən bəlli və araşdırılan bir abidə idi. Təbii ki, sovet dövrünün öz spesifik xüsusiyyətləri vardı. Ədəbiyyat adamları da, belə demək mümkündürsə, ixtisaslaşdırılırdı və bölüşürdülər ki, “bundan sən yaz, o birisindən bir başqası”. Əslində, burada da məqsəd SSRİ kimi bir ölkənin bütövlüyünü yaratmaq idi. “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlı araşdırmalar XIX əsrin əvvəlindən başlayıb və bu, alman alimi Fridrix fon Ditsin adı ilə bağlıdır. Ölkə Prezidenti İlham Əliyev 2015-ci ildə “Kitabi-Dədə Qorqud”un alman dilində ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi ilə bağlı Sərəncam imzaladı və həmin Sərəncama əsasən fəaliyyət proqramı hazırlandı, tədbirlər keçirildi. Təbii ki, 200 il böyük bir zamandır və bu zaman kəsiyində bu abidəmiz dünya ictimaiyyətinin diqqəti altında idi. Bu dastan bir çox ölkələrdə - İtaliyada, Rusiyada, Türkiyədə öyrənilməyə başlanılmışdı və ötən əsrin 50-ci illərində Azərbaycanda da bu fəaliyyətə başlanıldı, dastanlar toplu şəklində çap olundu, tədqiqatlar yazıldı, dissertasiyalar müdafiə olundu, elmi məqalələr hazırlandı. Beləliklə, bu dastanı biz mənəvi cəhətdən mənimsədik. Dastan məhz Azərbaycan coğrafiyası ilə əlaqədar olduğu üçün Azərbaycan mənəviyyatına da çox gözəl bir şəkildə hopdu. Bu gün də abidənin öyrənilməsi davam edir və türk alimləri bu yaxında dastanın XIII boyunu aşkar ediblər, bu da diqqətlə araşdırılır.

- Dünyanın bir çox universitetlərində Azərbaycan dilini tədris etmisiniz. Bu gün dünyada Azərbaycan dilinə olan münasibəti necə dəyərləndirərdiniz?

- Rusiyanın XIX əsrdə yaşamış görkəmili ziyalıları, maarifçiləri, konkret ad da çəkə bilərəm, Aleksandr Bestujev-Marlinski Azərbaycan dilini son dərəcə yüksək qiymətləndiriblər. Hətta Tolstoy, Lermontov və başqa görkəmli ədəbi xadimlər Azərbaycan dilinə, reallıqlarına diqqət yetirmiş, Azərbaycan dilini öyrənməyə də başlamışlar. Bu, ədəbi materiallarda da özünü əks etdirir. Azərbaycan dilinin, türk dilinin elementləri Şoloxovun da əsərlərinə zaman-zaman keçib. Bestujev-Marlinski deyirdi ki, Azərbaycan dili Qafqazda fransız dilinin Avropada olduğu qədər əhəmiyyətlidir. Yəni həmin dövrdə Avropada fransız dili böyük əhəmiyyətə malik idi və bütün ölkələrin elmi-mədəni həyatına daxil olmuşdu. Bu fakt Azərbaycan dilinin Qafqazdakı mövqeyini də bu şəkildə bizə təqdim edir. Bunu ümumi və mücərrəd şəkildə yox, konkret şəkildə təsəvvür etmək lazımdır. XIX əsrdə Qafqazda müxtəlif xalqlar yaşayırdı və bu xalqların dilində rus dili yox idi. İndi də Şimali Qafqazda yaşayan xalqların hərəsinin öz dili var. Bəs bu xalqlar həmin dövrdə öz coğrafiyasında yaşayan digər xalqlarla hansı dildə danışırdı? Təbii ki, Azərbaycan dilində. Azərbaycan dilinin birləşdirici funksiyası özünü ilk növbədə bunda göstərir. Dəfələrlə istər xarici ölkələrdə, istərsə də MDB ölkələrində Azərbaycana və Azərbaycan dilinə olan marağın, diqqətin böyüdüyünün şahidi olmuşam. Bu da Azərbaycanın bayaq haqqında danışdığımız inkişafı, dünyada get-gedə artan mövqeyi, əzəməti, azərbaycançılıq ideallarının təntənəsi, Azərbaycanın dünyanın artıq tanınmış ölkələrindən biri kontekstində qəbul edilməsi sayəsində baş verir. Biz də bütün bunların işığında dünya liderlərinin, dünya ziyalılarının Azərbaycan dilinə münasibətini görə bilirik.

Bu gün azərbaycanlı gənclər rus, ingilis, fransız və başqa xarici dilləri də bilməli və ən əsası, öz dilini gözəl şəkildə mənimsəməlidirlər. Eləcə də öz regionumuz kontekstindən çıxış edərək fars, gürcü, erməni dillərini də öyrənməliyik. Çünki bu, coğrafi kontekstin bizim qarşımızda qoyduğu tələbdir. Bundan istəsək də, qaça bilmərik. Ölkədə hansısa xarici dilin mənimsənilməsinin artması isə öz dilinin arxa plana keçməsi demək deyil. Dillər bir-biri ilə mübarizə aparmır. Bəzən dil ilə nitq anlayışlarını bir-biri ilə qarışdırırlar. Dil daha geniş anlayışdır. Dil bizim hər birimizin beynində bir struktur şəklində möhkəm, basılmaz bir qaladır. Nitq bu qalanın, sadəcə, bir təzahürüdür. Bizim dilimiz bizim təsəvvür etmədiyimiz dərəcədə güclüdür və o, hər zaman bizdən xəbərsiz belə özü özünü qoruyur. Amma təbii ki, dildə fikrini gözəl ifadə etmək üçün mütləq mütaliə olmalıdır. Burada ədəbiyyatın, abidələrin, yazılı nəsnələrin rolu ortaya, hətta önə çıxır.

- Siz, həm də Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin Himayəçilər Şurasının sədrisiniz. Azərbaycan bu gün dünyaya bir multikultural model təqdim edir və bu cəhətdən nümunə kimi göstərilir. Ümumiyyətlə, multikulturalizmin təbliği istiqamətində görülən işlər daha geniş mənada Azərbaycanın təbliğində hansı rolu oynadı?

- Bildiyiniz kimi, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2014-cü il 15 may tarixli Fərmanı ilə yaradılıb. Möhtərəm Prezidentimizin müvafiq Sərəncamı ilə yaradılmış Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin fəaliyyətinin bir istiqaməti də müxtəlif Avropa ölkələrində Azərbaycan multikulturalizmini təbliğ etmək, bu haqda məlumat vermək və bunun tədrisini başlamaqdan ibarət idi. Bunu möhtərəm Prezidentimiz həmin mərkəzə tövsiyə etmişdi. Biz İtaliyada, Almaniyada, Portuqaliyada, hətta İndoneziyada, yaxın Gürcüstanda, uzaq Yaponiyada, Rusiyada, Litvada və başqa bir çox ölkələrdə Azərbaycan multikulturalizminin tədrisinə nail olduq. Azərbaycan multikulturalizmi prinsip etibarı ilə həm də Azərbaycan dili, mənəviyyatı, psixologiyası, ədəbiyyatı deməkdir. Multikulturalizm bizim əsrlərdir həyat tərzinə çevirdiyimiz, yaşatdığımız bir dəyərdir. Böyük Füzuli XVI əsrdə yazırdı ki, “həm ver mənə qəm yemək kəmalı, həm aləmi qəmdən eylə xali”. Budur Azərbaycan multikulturalizmi. Azərbaycan şairi, Azərbaycan insanı bütün aləmi qəmdən qurtarmaq üçün öz qəlbinə bütün aləmin qəmini yığmaq istəyir, bütün bu qəmləri, Füzulinin təbirincə desək, öz dili-həzninə salmaq istəyir. Bu, Azərbaycan insanının qələbəsidir. Həmin xətt XX əsrdə digər Azərbaycan şairi Hüseyn Cavid tərəfindən davam etdirilib. Şairin “Qız məktəbində” şerinin sonluğunu xatırlayaq: “Başqa sevdiklərin nasıl, yoxmu? Var... Kimdir onlar? Anam, babam, müəlliməm, bir də bütün insanlar...”. Balaca qızcığaz bütün insanları sevdiyini dilinə gətirir və Füzuli xəttinin davamçısı rolunda çıxış edir. Sevindirici haldır ki, ölkə Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan multikultural hərəkatının intensivliyini bir az da sürətləndirdi və Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu siyasi multikulturalizm xəttini davam etdirdi. Bu gün də ölkə başçısı bəyan edir ki, multikulturalizm Azərbaycanda dövlət siyasəti səviyyəsindədir. Bununla da bizim Azərbaycan multikulturalizm modeli, cənab Prezidentimizin bildirdiyi kimi, bütün dünyada öyrənilir. Dünya ictimaiyyəti Azərbaycanın multikulturalizm modelini öyrəndikcə Azərbaycan dilini, ədəbiyyatını, mənəviyyatını da öyrənir. Ən vacibi, bütün bunlarla yanaşı, dünya Azərbaycan həqiqətlərini öyrənir. Bu gün multikulturalizmin təbliği dünyada Azərbaycanın dostlarının sayını artırır. Dostlarımızın sayının artmasına isə bizim ehtiyacımız var.

- Müəyyən bir zamandır ki, böyükhəcmli əsərlərinizin, daha çox romanlarınızın oxucusuna çevrilə bilmirik. İşlərinizin çoxluğu buna vaxt ayırmağa imkan vermir, ya...?

- Roman gələndə baxmır ki, harda gəlir, necə gəlir. O, ana bətnindən çıxan uşaq kimidir, görmür, zamanı, məkanı təyin etmir. O baxmır ki, onu qələmə alan evdədir, işdədir, istirahətdədir. Bu, öz vaxtında çıxır və zühur edir. Bu yaxınlarda bir romanımı bitirmişəm. Bəzi dostlar oxuyublar, fikirlərini söyləyiblər. Həmin romanın üzərində son cilalama işləri gedir.

- İstərdik bir qədər də günümüzün ədəbi prosesləri barədə danışaq. Siz hazırda ədəbi mühitimizdə baş verənləri necə dəyərləndirirsiniz?

- Çox yüksək səviyyədə. Müasir ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndələri var. Bu yaxınlarda cənab Prezidentimiz onların bir qismini Fəxri adlar və digər mükafatlarla təltif etdi. Onların hamısı o adlara layiqdirlər. Artıq dünyada Azərbaycan ədəbiyyatı tanınır, özünə yer edir. Elə bir zaman gəldi ki, biz artıq öz klassiklərimizlə tanınmadıq, müasir yazıçılarımız da dünya miqyasına çıxmağa başladı. Bir daha vurğulamaq istəyirəm ki, dünyada Azərbaycan ədəbiyyatına, adına maraq Azərbaycanın bugünkü durumu ilə bağlıdır. Bu durum isə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin və ölkə başçısının ətrafında birləşən siyasi xadimlərin fədakar əməyinin nəticəsidir.

- Qeyd etdiniz ki, bu gün xaricdə çap olunan, xarici dillərə tərcümə olunan yazıçılarımız var. Bu ardıcıllıq davam edirmi və gənc nəsil arasında sizlərin davamçılarınız varmı?

- Hər kəs öz üslubunda yazır. Kim necə yazır, kim kimdən nə ilə fərqlənir, bu, başqa məsələdir. Xaricilərin gözü ilə nə cür görünürük? Mən çox vaxt çalışıram ki, Bakı küçələrinə bir xaricinin, Azərbaycanda ilk dəfə olan insanın gözü ilə baxım, qiymət verim. Bu mənada xaricilərin gözü ilə ədəbiyyatımız necə görünür, onu qiymətləndirmək çox çətindir. Bir şeyi bilirəm ki, bu gün biz ədəbiyyatımızı çıxarmağa çalışırıqsa, biz bunu birtərəfli şəkildə etməməliyik. Biz bunu dünya mədəniyyətinin ən gözəl örnəklərini əxz edə-edə, onu öz daxilimizdə əridə-əridə edə bilərik. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları ilə bağlı uzun sürən bir layihəmiz vardı. “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Nibelunqlar” dastanlarının müqayisəli şəkildə öyrənilməsi ilə bağlı olan bu layihəni alman həmkarlarımızla birlikdə həyata keçirirdik. “Nibelunqlar” təxminən almanların “Kitabi-Dədə Qorqud” qədər qədim dastanıdır. Onların arasında müştərək cəhətlər mövcuddur. Bunları öyrənməklə biz, eyni zamanda, “Dədə Qorqud” anlayışını, konseptini alman mühitinə, germanistlərin müstəvisinə aparmış oluruq. Biz Dədə Qorqudu belə daha effektiv təbliğ edə bilərik. İndiki halda biz Dədə Qorqud dastanlarının ingilis xalqının dastanları ilə müqayisəli təhlilinin üzərində işləyirik. Eləcə də “Kitabi-Dədə Qorqud” və fransızların “Rolan haqda nəğmələr”i, bundan başqa, yunan əsatirləri ilə müqayisəli təhlilinin üzərində işləyirik. Hər dəfə yeni bir şey öyrəniləndə, həmin müqayisələr aparılanda həmin ölkənin alimləri bu tarixi abidə ilə yaxından tanış olurlar. Bu isə həm də Azərbaycanın, xalqımızın tanınması deməkdir.

- Yeri gəlmişkən, məşhur italyan yazıçısı Umberto Eko ilə görüşünüz olmuşdu. İstərdik o görüşlə bağlı xatirələrinizi oxucularımızla bölüşəsiniz...

- Umberto Eko dünyanın çox məşhur və inandığı yazıçılarındandır. Umberto Eko İtaliyanın bir ədəbi, mədəni, elmi brendidir. Mənim İtaliyada nəşr olunan “Yarımçıq əlyazma” romanımı görəndə, ilk olaraq o, mənə romanı aldığı üçün bir təşəkkür yazmışdı və bu, mənim üçün böyük bir hadisə idi. Romanı oxuyandan sonra isə mənə bir məktub yazmışdı ki, İtaliyada olanda sizi Milandakı evimə dəvət edirəm. Bu dəvətdən çox şad oldum və çox qürurverici idi. Bizim görüşümüz 2 saatdan çox çəkdi. Umberto Eko məni bütün kitabxanası ilə tanış etdi. Orada çox gözəl qədim əlyazmalar topluları vardı. Sizə deyim ki, o, bütün bunları göstərərkən çox mənəvi zövq alırdı. Bizim çox maraqlı söhbətimiz oldu. Mən onu Bakıya dəvət etdim və Azərbaycan ilə yaxından tanış olmasını istəyirdim. Ölkəmiz haqqında, iqtisadi inkişafımız, mədəni mühitimiz haqda danışarkən ona çox maraqlı gəlmişdi və Azərbaycana gəlməyə də böyük həvəslə razılıq vermişdi. Təəssüf ki, əcəl imkan vermədi.

- Müsahibənin əvvəlində bundan sonra Xalq yazıçısı fəxri adını fəaliyyətinizlə və qələminizlə daha yüksək səviyyədə doğrultmağa çalışacağınızı vurğuladınız. Demək ki, bundan sonrakı mərhələdə sizdən yeni əsərlər gözləyək.

- Mən məni oxuyan və məni oxumayan bütün oxuculara ən dərin və səmimi qəlbdən məhəbbətimi bildirirəm. Kimisə oxuyurlarsa, bu, mənim üçün, mənim yazdığım üçün böyük qənimətdir. Çünki kimlərisə oxuyub, nə zamansa mənə dönəcəklərsə, bu, böyük xoşbəxtlikdir. Deyim ki, ən vacib məqam odur ki, Azərbaycan oxucusu var. Bu gün Azərbaycan oxucusu təkcə Azərbaycan ədəbiyyatı ilə kifayətlənmir və dünya ədəbiyyatını geniş və dərin şəkildə öyrənməklə məşğuldur. Bunu bizim çap edilən ədəbi məhsullardan da görmək olar. Demək ki, tələbat var. Güman edirəm ki, başqa xalqları, mədəniyyətləri, ədəbiyyatları daha dərindən bilsək, bu, təkcə o ölkənin ədəbiyyatını bizə gətirmək yox, eyni zamanda, öz ədəbiyyatımızı həmin ölkəyə aparmaq deməkdir.