Əliqulu Qəmküsar - Şeytan fəhləsi

- Kabla İmamverdi, neçə vaxtdır Meşedi Orucəli heç görükmür, bir ayrı ycrə-merə getməyibdir ki? 
- Xeyr, kablayı, bankda isroqu var, neçə gündür əlləşir, diizolde bilmir, başı qanşıqdır. 
- Xub, Hacı Hümmət kişi niyə buralara heç üzükmür, naçaqzad deyil ki? 
-X eyr, kablayı, qəhve dükanmda dərvış nağıl deyir, nağtla qulaq asır, başı çox qanşıqdır. 
- Bes Kabla Fotulla əmi necə, o niyə bizlorə məhal qoymur? Bundan ezəl tez-tez gəlib-gedərdi, məndən niciyib-eləməyibdir ki? 
- Xeyr, kablayı, traktirdə məşğuliyyət üçün qonçinka oynuyurlar, kozır oynuyurlar, başı qanşıqdır, heç eşiyo-zada çıxa bilmir. 
Qafqaz şəhərlərinin, kəndlarinin hansı birisinə güzarın düşsə və müselman hissəsinə keçsən, diqqətlo bax, gör harada bir təmız, qəşəng, seliqeli, hİssiz, tüstüsüz otaq varsa ki, oradan pitinin etri bir ağaca vurur və gelib-gedəni az qalır bihuş etsin, bii ki, ora qəhvə dükantdır. Və o camaat ki, gördün dövrhadövr, bəzisi dizi üstə və bezisi çöməlib vo bəzİsi bardaş qurub əyləşib, hey qəlyan, çubux, papirus çəkir püflüyür göyo və gah-gah iqtisadi, ictimai, siyasi söhbətlər edir, bil ki, onlar oranm çilenləridİrlər. Və hər vaxtda ki gördün iki nofor rubəru əyləşib qonçinka oynuyurlar vo otrafdan bir ytğın adam çiyin-çiyinə dıırub boydahaboyda eliyir və bu onu basıb soxulur qabağa, o bunu İtəleyir və harmsı gözlərini zilliyibler karta tamaşa eləyirlər, bil ki onlar da şeytan fehləsidirler ki, ayaq üstə dumıaqdan gözlərinə qara su enibdir. 
Mən uşaqhqda moscidde oxuyanda biz yoldaşların çoxumuzun nəzrimİz var idi. Her ıl orucluq ayının axır cüməsi bir parça kağız və bir qələmdan götürüb düşordik bazann canına və hər kəs rastımıza çıxsa idi, yapışardıq yaxasından ki, emi, sən getdiyin ağa, bura bir bismillah yaz və hər kos də boyun qaçırtsa idi ki, “mən yaza bilmərəm, savadım yoxdur”, deyərdik yalan deyirsən, müsəlman dediyin hansı, savadı olmadı hansı? AUaha şükür, bir-ikı dəqiqəde qırx dəne bismillah yazdmb apanb eve, verərdik anamıza, tikərdi bir göy parçaya, bağlardı qolumuza ki, bizi cəmi dərdi-beladan saxlasın. 
Mən İrəvanda, Naxçıvanda, Culfada, Ordubadda həmişə bazara çıxanda fövri uşaqlıqda qırx bismillah yazdırmağım gelir durur gözümün qabağında. Görürəm ki, hər yetişənin əlinde bir parça kağız, bir neferi girəhytb çekib bir dalda yero, yalvarır ki, sən oğtun Memmədceferin cant, bura bir qol çək və o qabaqdakı kişi də hey bu yana o yana dartmır, istəyir biıtəherlik ilə əkİlsin, başa gəlmir. 
Mən qabaqlarda bu İşə çox təəccüb edirdim və eylə bilirdim ki, bəlkə təzə müctahidin risaləsində fitva olunub ki, qırx bismillahı her vaxt yazdırmaq olar, bunlar bismillah yazdtnriar və yainki bazara düşüb camaata qol çəkdirib miriski priqavor bağladıriar, iki kişiyə siğə olan arvadı istəyirlər şəhrdən ixrac eləsinlər ki, tez-tez polsaya çapıb deməsin ki, “mənim qarmmdakı uşaqdan köhnə ərimin xəbəri yoxdur, siğe olduğum adamlardandır” . Ya bəlkə, İndiden başlayıb camaatı üzden-gözdən salıb mollalara siyaht ilə pul yığırlar ki, məhərrəm gələnə kimi hazır olsun. Sora görürəm xeyr, bunların heç birisi deyil, bunlar məhz şeytan fəhləsidırlər ki, qabaqca bank rəisinə, uçotnı komitete yalvar-yapış eləyib, əl-ayaqlarına düşüb Özlərinə bankda krcdit açdınblar, indi ise ona-buna yalvarıb veksil alıb bankdan tənzil ilə pul götürüriər. Bəzİsi noxud, kişmiş kimi tökür cibinə, başlayır xərcləməyi və bezisi doxi mala verib qoyur dükana, başlayır al-veri, bir vədə görürson ki, qazanc qudurdu mayanı basdı, bunlart saldı ayaqyoluna, hey nataryosa, miravoy sudyaya, sudebni pristava yol döyürlər... 
Bir yandan da şəhrdə olan bir para mülkədarlar ve tacirlər ki, indiyə kimİ bunlara pul icarəyə verirdilər və ancaq yüz qırx prosent alıb on ilə yetim-yesirlərin yavan çörəyini çıxardırdılar, düşüblər əlimyandıya, qalıblar mat-məətəl. Ələlxüsus bir nefər qoca bəy bank açtlan gündən hər səhər-axşam, gozlərindən yaş axa-axa aşağıda yazılan növhoni oxuyub sinəsinə vurur: 

Banklar açtlıb işlərimiz engəle düşdü, qıldı məni dilxun. 
Tənzüdən elim çıxdı, menimki bele düşdü, oldum necə məğbun. 
Əwe l getirirdi yüzüne iyirmi icare sandıqdakı pullar. 
Kifsindi bütün, müştəri yox, indi ne çaro, hər şəhrdə bank var. 
Əsnaf bir ağacdan moni görcək baş əyərdi hər vaxt və zamanda. 
Tənzil pulunun ləzzəti dünyayə dəyərdi, xoşhal idim onda. 
Qalsaydı biri girdə nə bilsəydim elərdim, kef öz kefim İdi, 
Ömrümdə girövsüz adama pulmu verərdim? Yüz qat nəfim idi... 
Indi yanıma-yörəmə bır kimsə dolanmır, keçdi dexi, heyhat. 
Məndən bir əhəd veksil ilə bir qəpİk almır, pul kifsədi qat-qat. 
Hər kəs ki, “uçotnı komitet banka” olursa, xoşbəxtdi bu yerdə. 
Var hörməti, var İzzəti harda oturursa, əsnaf ona bəndə. 
İsrok yetişəndə hamtsın çulğasa sancı, zənn etmə nahaqdır. 
Ontar olacaqlar, bilirəm, həpsi dilənçi, ahtm tutacaqdır. 

Əsnaf dağılıbdı, 
Kef bank açanındır. 
Var dalbadal isrok, 
Bir gün deyil andır.

• “Molta Nəsrəddin", 27fevrat 1913, Ns7